Agathangelos’ History of the Armenians #

Իղձք բաղձացեալք ցանկալեացն զկամս նաւելոցն ի նաւահանգիստն հասուցանել՝ խնդութիւն է խաղաղութեամբ. վասն զի ի մէջ ընդոստուցեալ ալեացն որ ընդդէմ դառնան, մրրկածին օդովքն ի մարտ պատրաստին, ընչաքաղցիցն եւ օգտածարաւեացն ժամ եդեալ բազմաց, միաբան սանձեալ թիակաւքն զերիվարս տախտակագործացն բեւեռակապ երկաթագործացն՝ զմիմեանս քաջալերելով, կասկած երկիւղի սրտիւք ի կապոյտ դաշտին ձիարձակ լինին, անքայլ գնացիւք անընթաց ոտիւք թռուցեալ ի վերայ ծովուն մկանանց ջուրցն ալեացն կուտակելոց. Որ բարկացայտ ալիքն լեռնաձեւ կուտակին, մէտ ի մէտ խոնարհին, ըստ աղեգէտն պատմողին մարմնաքնար Դաւթեան երգոյն, թէ «Ելանէն լեռնանան, եւ իջանեն դաշտանան». Ու ուրեմն ապրեալք ի ծփանացն՝ արշաւանս դնեն յիւրաքանչիւր գաւառս. Զայս վէպ պատմեն մերձաւոր սիրելեաց— զանցս եղելոյ աշխատութեան ուղւոյն ճանապարհաց զելեւէջս տարաբեր անդադարն սահանաց, գրաւական եդեալ զանձինս շահաւորն օգտութեան, եւ կէտ՝ զմահ մրցանաց յաղթութեան. ընդ մեծանալ վաճառացն փոխանակեն զինքեանս. Զի թէպէտ եւ տեսանիցեն զբռնութիւն սաստկութեան հողմակոծեալ ալեացն տատանելոց, որ յերփն երփն զերանգսն շրջշրջեն ըստ սաստկութեան ծփանացն, դիզադէզ յեղեղուկ փրփրացեալ զմիմեանց կարգեալ զկնի տողիցին, եւ յափնածիր յաւազադիր սահմանս բարձրացելոցն ընդդէմ՝ հասեալ ի ցամաքակէտն ծիծաղեսցին։

The coveted aspiration of sailors is to arrive safely at harbor—this is the joy of peace. For in the bursting waves and tempestuous winds that turn against them, they prepare for battle. Hungry for riches and thirsty for profits, they bridle the oars of their wooden horses¹, forged with iron and fastened with nails, encouraging one another, galloping across the blue plain with apprehensive dread in their hearts, flying with the stepless advance of motionless feet upon the waters of the sea, where the angry waves swell like mountains and then oscillate downwards, as in the song of the sage storyteller, the harpist David: “They rise and become mountains and descend and become plains.”² And then, surviving the billows, they each go on expeditions to their hometowns and relate this story to their dear loved ones—the vicissitudes that they experienced along the arduous journey through the agitated waters, pledging themselves to the realization of profits and struggling to overcome death, risking their lives for their trade. For though they may see the titanic force of the storm-tossed waves, the various shades of colors [of the sea] in its rolling billows, and the heaping torrents of sea spray, one after another, yet when they at last set upon the stretches of the sandy shore, they shall laugh on arrival.

Իսկ ի մէջ ըմբռնելոցն խորոցն անդնդոցն լցեալ խոռոչացեալ խոխոջելովն ահափետ արարեալ զաւրահասն գուշակեն. զի թէպէտ եւ զինքեանս շարժունս տեսանիցեն ի վերայ յաղթ ջուրցն բազմութեան, սասանելոցն սարսափելոցն, սակայն զկարողելն առաջի ածեալ ընդ միտ՝ ջանան դիմագրաւեալք ընդ խռովութիւն ահագին ծովուն, զի թերեւս դարձեալք աւգտութեամբ զգիւտս իւրեանց խնդութեամբ ցուցանիցեն առ իւրաքանջիւր ընտանիս, եւ զպարծանս վաստակոյն՝ իւրեանց դրացեացն. Զի ուր հարկ է զաղքատութեան անուն յանձանց թաւթափեալ, եւ զտառապեալ ընտանեակսն թափեալ ի գրաւահարկ իշխանացն բռնութենէ, եւ յիւրեանց շահիցն բերելոց հաճեալ զպարտս վտանգին՝ ի լծոյ ծառայութեան թագաւորացն ազատացեալ դատարկասցին։ Եւ լաւութիւն առ ընկերս, եւ անուն առատ եւ բարգաւաճանք առ թշնամիս, եւ ուրախութիւն առ իւրեանց սիրողս։

Yet when they are in the clutches of the deep abysses which resound with hollow murmurings, stricken with terror, they foresee their final moments. But then, seeing themselves upon the imposing flood of troubled waters, they call to mind their abilities and strive to overcome the perilous sea, that perhaps they will return with their discovered profits, show them to their families and boast of their rewards to their neighbors. For where people are gripped by taxes and constraints, they shake off the name of poverty and free their friends from the tyranny of coercive rulers, paying off their debts with their own profits and freeing them from the yoke of servitude to kings. Thus, they do goodness to their friends, earn a glorious reputation among their enemies, and bring joy to their loved ones.

Վասն այսորիկ ընդ անհնարին պատերազմ մարտնչին ի մէջ բարձրացելոց ջրեղէն լերանց եւ ի մէջ խոնարհելոց ծովային ձորոցն, ջանան զապրուստ անձանց փրկութեան գտանել, զի ի շրջանացն շփոթեալ ուռուցիկ փոթորկացն բքացելոց զերծանել եւ յանքոյթ նաւահանգիստն հասանել կարասցեն. Զի արդարեւ իսկ շատ այնք են, որ ոչ առ ագահութեան զանձինս ի մահ դնեն, այլ առ չգոյութեան աղքատութեան կարաւտութեան յետին տնանկութեան՝ շտապեալք առ վտանգի անկեալք տարակուսանաց վասն զհարկսն հաճելոյ, թերեւս գլխոյ փրկանս գտանել, ի պարտուց զանձինս թափել կարասցեն. Փոխ եւս ի պարտուցն ի վերայ առեալ, թերեւս երկպատիկ աւգտութեան ելի աղագս գտանել կարասցեն. Միանգամայն զպարտառուսն հաճել, եւ անձանց եւս միանգամայն աւգուտ շահի աւելագոյն ստանալ։

Therefore they wage battle from atop the mountains of water and from the depths of the valleys of [the surface of] the sea, striving to deliver themselves from the tumult of the billows of the storm and find refuge in the harbor. For truly many do not put themselves in peril out of avarice, but so as to eliminate the exigencies of poverty. Thus do they plunge themselves into danger to pay their dues, or to save their necks and relieve themselves of debt. On top of that they borrow loans that perchance they may realize a dual advantage, by at once satisfying their creditors and profiting themselves.

Զի բազումք այն են, որ առ այսպիսի աղէտս տարակուսանաց ի վաճառականութեան արուեստս տուայտանօք անկանել յօժարեն։ Իսկ են բազումք, որ զիւրեանց առատութիւն եդեալ՝ աշխարհի օգուտ գործեն, զարդարեալ զթագաւորս ի գիւտ ծանրագին մարգարտին, եւ զանազան ակամբք պատուականօք եւ կերպասու յերանգ երանգս գունոցն։ Նա եւ զաղքատս մեծացուցանեն՝ զփոքր ինչ ընդ յարգանօք արկեալ, եւ զաշխարհ պսակեն նոր եւ չքնաղ գիւտիւք։ Նոքա եւ զկարօտս լցուցանեն մեծամեծ շահիւք օգտութեամբ. նոքա եւ զփափագելի մարդկան զպէտսն պատրաստեն. նոքա եւ դարմանեն զանձինս բազմաց. նոքա եւ զտունս բժշկաց լցուցանեն ազգի ազգի անուշահոտ խնկովք, դեղովք օգտակարութեան. նոքա եւ զտենչալի բժշկութեան արմատոց օգտակարութեան բերեալ զպտուղս՝ զպիտողսն լցուցանեն. նոքա եւ զարդ քաղաքաց, նոքա եւ մեծութիւն գաւառաց. նոքա եւ համարակարք երկայն ճանապարհաց. նոքա եւ ուղեգնացք աշխարհի. նոքա եւ ճաշակիչք օտարութեան. նոքա եւ զամենեսին խնդացուցանեն. նոքա եւ յոյժ բազմաց, նոքա եւ կարողութիւն աշխարհի. նոքա եւ զմերկս զգեցուցանեն, նոքա եւ զքաղցեալս յագեցուցանեն, նոքա եւ զծարաւիս արբուցանեն. նոքա եւ մթերեն իսկ զգանձս ընչեղաց։

For many are disposed to engage in commerce due to such misfortunes. Then there are many who use their affluence to benefit the country, adorning kings with expensive pearls, varieties of precious gems and colorful silks. And they exalt the poor and enhance the country with extraordinary new discoveries; they fulfill the needs of man and minister to the needs of many people; they fill the houses of doctors with fragrant medicinal spices and herbs, and root extracts for those in need; they adorn their cities and dignify their regions; they are intendants of long journeys and travelers of the land; they taste of foreign lands and bring joy to all; they [increase] the capacity of the country and of many people; they clothe the naked, sate the hungry, quench the thirsty, and lay up provisions for the rich.

Զի թէպէտ եւ ի բռնութենէ են հարկեալք, սակայն ուսան առ վշտին հնարաւորութեամբ զանձինս ապրեցուցանել, եւ այլոց օգուտ մարթեն լինել։ Ապա եւ նոյն իսկ սովորակի իմաստութիւնն քաղցրեաց նոցա. ընդելակի հանապազորդեալք երթեւեկն տարաբերեալ վաճառօքն՝ զփոքր մասունս յարգել, ի հազարս եւ ի բիւրս բազմացուցանելով։ Վասն այսորիկ իսկ ընդ ծաղկացեալ ալիսն բազմութեան համատարած ծովուն ընդխառնեալք շահատակիցեն, ոչ ըստ անձանց կամաց, այլ ըստ վարիչ օդոյն վարելոյ, բռնավարեալք ի վերայ յորձանացն յաճախատարած լայնացելոցն դանդաչիցեն վասն օգուտն գտանելոյ. զանձինս ի մէջ մահու եւ կենաց եդեալ՝ անձամբ զանձինս խորոցն մատնեն, կամ մահու կամ կենաց, եւ մի յերկուց գտեալ՝ անձանց համարին։

For although they are driven by compulsion, they learn to save themselves through stressors and for the sake of benefiting others. Accustomed by their constant comings and goings due to trade, their practiced wisdom has instilled in them composure: with but a small amount [of merchandise] they multiply [their profits] hundreds and thousands-fold. Thus do they go on braving the multitudinous waves of the boundless sea, propelled not by their wills but by the vicissitudes of the wind, drifting along the currents of the wide sea, to realize profit. Thus do they put their lives in peril, betraying themselves to the depths [of the sea], that they may find life or death.

Սոյն օրինակ տեսանեմք հարկ վտանգի հասեալ ստիպեալ զմեզ, առաւել ի հարկէ նաւեալք ի վերայ իմաստութեան ծովուն. զի ոչ ոք է ամենեւին այն ի մարդկանէ, որ կարող իցէ զայսպիսի ջան վաստակոց քրտնալից աշխատութեամբ անձամբ անձին մատուցանել, եթէ ոչ իշխանութեան հրամանի հասեալ՝ ստիպեալ զայս առնել տալ տագնապիցէ. եւ ո՞վ այն իցէ կարող, որ զխորս անդնդոց ծովուն քննել խրոխտիցի. այլ շահս օգտութեան վաճառացն երկայն ճանապարհօքն անձանց եւեթ կամին մատուցանել։ Սոյն օրինակ եւ մեք ոչ յանդգնութեամբ տղայաբար բարուք ինչ ի ներքս անկանել անմտաբար հոսեցաք, այլ ակամայ ընթացեալ ըստ հրամանացն ի բռնութենէ հարկապահանջ իշխանացն՝ դիմեալ նաւեցաք ի մատենայած ծովուս պատմութեան։

We see the same compelling need to navigate upon the sea of wisdom, for no one can do this by his own sweat and labors but for the command of a ruler obliging him to take it upon himself to do so. Yet who can boast that he has examined the deep abysses of the ocean? People who commit themselves to such voyages do so to profit from the market. In the same way, it is not that we mindlessly set sail upon the scholarly sea of history out of youthful audacity, but unwillingly, according to the imposing demands of our stringent rulers.

Վասն զի ստիպեաց զաղքատիմաստ խանութս մեր հրաման թագաւորաց, եւ ի մէնջ հարկ պահանջեալ զանցեալ իրացն եղելոց զիրս մատեանագրել՝ յայտնական պատմութիւնք, որ առ մեօք գործեցան։ Սակայն մեծ եւ բազում ջան եդեալ թողուլ այնոցիկ որ յետ մեր գայցեն՝ զկարգս զրուցաց դարուց ի դարս յիշատակել. զի ոչ եթէ կամօք ինչ յօժարեցաք հաւանել առնել զայս, այլ իբրեւ ոչ կարի ինչ ընդդէմ մարթացեալ դառնալ արքայատուր հրամանացն, որչափ յուժի կայր՝ մարթացեալ ըստ հրամանացն պատմեսցուք։ Եւ մեր զայս ջան յանձին կալեալ, անկեալ ի վաճառականութիւն բանից, առեալ զահ երկիւղի, եւ տուեալ զգեղեցկադիր յարմարումն պատմութեան։ Վասն զի ի խնդիր եղեալ եւ խուզիւք ի մէջ բերեալ զդարգս դարգս պատմութեան՝ զմարմնաւորացն մատենագրութիւն՝ ըստ կարգի պատմութեան, ըստ օրինին, ըստ ժամանակին, ըստ իրացն եղելոցն, ըստ հրամանացն ի վաճառ մատուսցուք։

For we, who are wanting in wisdom, have been urged by kings to compose clear histories about what has transpired up until our times. Yet a monumental task has been set before our successors; namely, to recall in order the compositions written over the course of centuries, for it is not that we determined to do this of our own accord, but rather, it being beyond our power to oppose the royal command, we shall narrate [these histories] to the best of our ability. We have thus committed ourselves to the business of words, out of fear, to present you with this fine History—written canonically, according to custom, chronologically, and according to events that transpired—that it may be examined and investigated section by section.

Իսկ զհոգեւորացն առաքինութիւն աստուածասէր սիրողացն մեծութիւն իբրեւ զմարգարիտն պատուական, զբոլորասերն, զլուսաւորն, զչքնաղագիւտն, որ ոչ ունի գեզութիւն բաժանման իւրոյ ճաճանչաւոր լուսոյն, այլ լիութեամբ զարդ անձին վայելուչ զթագս թագաւորացն զարդարեսցէ. եւ կամ ականք պատուականք ի Հնդկային աշխարհէն, որ ի վայելչութիւն զարդու ի խոյր պսակի զարդարիցեն զթագաւորս։ Իսկ արդեօք այս զիա՞րդ կամ ո՞րպէս գտանիցի ումեք վայրապար, եթէ ոչ ի մեծագնաց թանգարացն, որք ի մեծն աշխատանօք, երկայնուղւոյ ճանապարհաց զթոշակսն բաւեցուցին, եւ մեծաջանք եղեալ ի գտանել՝ զթագաւորս զարդարեցին։ Իսկ սոցա ճաճանչ լուսոյս, զոր մեր ի վաճառ իջուցեալ, ոչ միայն ի զարդ գլխոյ թագաւորին բովանդակի առ ի տես այլոցն, այլ եւ զամենեսեան զարդարէ, զամենեսեան լուսաւորէ, զամենեսեան լցուցանէ, ամենեցուն բաւէ, զամենեսեան մխիթարէ, զամենեսեան բժշկէ։ Զթագաւորս շքեղացուցանէ ի նմանութիւն արտախոյրն պսակի ի վերջաւորն փողփողելոյ. նա ի զաղքատս լցուցանէ, թօթափէ բարձրացուցանէ յաղբեւաց եւ հաւասար իշխանաց կացուցանէ. նա եւ պսակումն աշխարհաց օրհնութեամբ լցուցեալ, պսակ բոլորեալ տարւոյ քաղցրութեամբ։

To those who love God, the virtue of the soul is magnificent like a precious pearl (or, perhaps like a precious Indian gem): whole, bright, and rare, and—by its elegance and without any blemish that can take away from its pearlescence—adorns the crowns of kings. Now how can anyone happen upon this by chance, except for luxury merchants who stretch their money, spare no efforts on long journeys, and come to adorn kings only after great diligence? But the pearlescence [of these], which we advertise, do not merely adorn the heads of kings for others to see, but adorn, illuminate, satisfy, befit, comfort, and heal everyone. This beautifies kings in the likeness of the diadem with the shining band; it also satisfies the poor, [allowing them to] shake off and rise above the muck, and stand as equals to their rulers, and fills lands with blessings and sweetly crowns the year.

Նոքա եւ զկարօտս լցուցանեն երկնաւոր առատութեամբ. նոքա եւ աշխատութեան կարօտելոցն հանգիստ պատրաստեն. նոքա դարման անկարօտ լի ամենայն բարեօք. Նոքա կարեն տալ բժշկութիւն առանց դեղոց խնկոց արմատոց. նոքա կարեն շինութիւն շնորհել քաղաքաց մարդասիրութեամբ Տեառն իւրեանց. նոքա կարեն մեծացուցանել զաշխարհ աղօթիւք նահատակութեան իւրեանց. նոքա կարեն ցուցանել զելս երկնաւոր ճանապարհացն առ Աստուած վերանալոյ. նոքա են ուղեւորք արքայութեանն ճանապարհացն Աստուծոյ. նոքա են որ չարչարեալք վասն Տեառն իւրեանց մեռան, եւ ի կենդանութիւն փոխեցան, եւ զանուն եւ զօգուտ պտղոց իւրեանց քաջութեան յաշխարհի թողին։ Նոքա կեանք ի փրկութիւն այնոցիկ որ մեղօքն են աղքատացեալ. նոքա են մեծութեան գանձ ծածկեալ յերկրի երկնաւոր արքային. նոքա հաւատովք իւրեանց խնդացուցանեն եւ ուրախ առնեն զայնոսիկ, որք յԱստուծոյ մեծացեալ գանձեն. նոքա զմերկս զգեցուցանեն, եւ զայնոսիկ, որք մեղօքն են մերկացեալ ըստ նմանութեանն Ադամայ՝ լուսաւոր պատմուճանօք զգեցուցանեն. նոքա եւ զքաղցեալս յագեցուցանեն, որք անգիտութեան մեղօքն իցեն սովեալք. նոքա եւ զծարաւիս արբուցանեն առաքինութեան բաժակաւն. նոքա եւ զգանձն երկնաւոր յաւելուն տան այնոցիկ որ առաւելագոյն ունիցին. զի «Որ ունիցին՝ տացի նմա եւ յաւելցի». եւ առ ամենեսին բանան զդրունս գթոյ մարդասիրին Քրիստոսի։ Վասն այսորիկ իսկ սիրեցին զՏէրն իւրեանց, եւ սիրեցան ի նմանէ, եւ բարեխօսութեամբն լցուցանեն զամենայն կարօտս։

And they fill the needy with the abundance of heaven; and for those in need of work they prepare rest, and provide sufficient remedies full of goodness. They can provide healing without medicinal herbs, spices and root extracts; they can grant development to cities by the benevolence of their Lord; they can exalt the country with their heroic prayers; they can show the way of ascent along the heavenly journey toward God; they are the guides on the journey toward the kingdom of God. They are the ones who bore torments and died for their Lord, and were transfigured to life, relinquishing the renown and benefits of the fruits of their bravery. They are life and redemption to those who have grown impoverished with sin; they are the heavenly king’s hidden treasure of greatness on earth; they, through their faith, bring joy and happiness to those who lay up their treasures by God; they clothe the naked, and those who like Adam have become naked by sin they clothe in garments of light; they sate the hungry who are starving through their sins of ignorance; they quench the thirsty from the cup of virtue; and to those who have the heavenly treasure in great measure, they give yet more, for “whoever has will be given more” (Matthew 13:12); and before all they open the doors to the mercy of Christ, the lover of mankind. Thus did they love their Lord, and were they loved by Him, and through their intercession do they fulfill every need.

Այսպիսի մարգարիտ ոչ միայն ոգւոց, այլ եւ մարմնոց զարդ եւ պայծառութիւն է. շինութիւն աշխարհի՝ յԱստուծոյ նոցա բարեխօսութեամբ է շնորհեալ. զի գութ աստուածութեանն ի նոսա իջեալ՝ ողորմութիւն եւ քաւութիւն շնորհէ աշխարհի. զի վասն այսորիկ իսկ նաւեալք ընդ մէջ մրրկեալ աշխարհակիր մեղացն վտանգեցան, պատերազմեալք ճգնութեամբ ընդդէմ ալեացն, ի վերայ խորոցն սահեցան, հասանել ի նաւահանգիստն խաղաղութեան երկնաւոր նաւապետին։ Մատուցին պսակ պարծանաց լուսաւոր թագաւորին, զերծեալք ի բքոյ ամբարշտութեան, հասեալք ի քաղաքն, պատրաստեալք անանց ուրախութեան եւ առլցեալք մարգարտովն պատուականաւ, եւ հոգեւոր լուսոյ ակամբք պսակեալք. որք եւ վաճառեցին զկեանս իւրեանց մատնելեացն ի տանջանս, եւ մեծացան յանանցն մեծութիւն, որք եւ բարձեալ ունին զշինութիւն աշխարհի կանգուն, անվթար, անշարժ, հաստատեալ ի նաւս հաւատոց իւրեանց։

Such a pearl is the splendor of both soul and body. Through their [those who love God’s] intercession does God prosper the earth, for it is on this account that they put themselves in danger and navigate through the tempestuous sea of sins that grip the world, waging an arduous war against its waves, gliding through its crests and troughs to arrive at the harbor of peace of the Heavenly Captain. Then, safe at last from the tempest of impiety and on arrival to the [Heavenly] city, they dedicate a crown of glory to the king of light and prepare themselves for everlasting joy with the precious pearl, crowned with gems of spiritual light. These are the ones—who sold their lives to those who betrayed them to torture—whose souls were exalted, who built the world up without harm or turbulence upon the foundation of their vessels of faith.

Իսկ այսպիսի վաճառաց ո՞յր ուրուք արդեօք զի՞նչ գին բաւիցէ. այո՛ այո՛, եւ կարի քաջ. միայն յօժարութիւն կամաց սրտին՝ սիրով մատուցանել զլսելիս, հաւատովք ձգտեալ զականջս՝ աման պատգամաց, եւ անդէն ի կամս սրտին հասեալ գեղեցկագոյն իբրեւ զպատուական մարգարիտն ծանրագին ընդ յօժարութեանն զարդ ականջաց՝ գինդ եդեալ կախեսցի. միայն զգլուխդ խոնարհեցո՛, եւ անդէն հոգեւորական պսակն ի վերայ գլխոյդ դնի, եւ առաւել քան զականս պատուականս զարդարեսցէ զքեզ։ Միայն յօժարեաց ի կոչունս արքայականս, եւ անդէն քաղցրութեան անուշութիւն խորտկացն ի քիմս քո պարարեսցի. միայն ծարաւի՛ լեր սիրոյն, եւ անդէն աղբիւր կենդանութեան զերաշտութիւն ծարաւոյն պասքելոյն յագեցուսցէ զքեզ. միայն լուա՛ զքեզ յաղտոյ, եւ անդէն անթառամ եւ լուսաւոր զգեստուն առաւելագոյն եւս քան զանուշահոտ շուշան ծաղիկն զքեզ զգեցուցանէ։

Now what price shall suffice for such a treasure? Yes, yes, only an inclination of the heart to lend a loving and faithful ear to [the Lord’s] messages, which will arrive most beautifully, like a precious pearl, to ornament the ears [of the hearts] of those so inclined. Only bow your head to have the spiritual diadem placed upon it, and adorn you much more than precious gems. Only dispose yourself to the royal calling and let the sweet taste of meat satisfy your palate. Only thirst for love, and let the Fount of Life quench your keen thirst. Only wash yourself of dirt, and let the garment of unfading light cover you more finely than the fragrant flower of the lily.

Արդ՝ ջան յանձին կալեալ մտանել ի պատմագիր մատենիցս խորութիւն, ցուցանել այնոցիկ, ոյք իմաստութեամբ կամիցին ունկնդիր լինել օգտակար պատմութեանս։ Արդ՝ հրաման հասեալ առ իս ոմն Ագաթանգեղոս, որ ի քաղաքէ ի մեծն Հռովմայ, եւ վարժեալ հայրենի արուեստիւ, Հռոմայերէն եւ Յունարէն ուսեալ դպրութիւն, եւ ոչ կարի ինչ անտեղեակ լեալ ձեռնարկութեան նշանագրաց. եւ ի վերայ այսոցիկ հասեալ ի դուռն Արշակունւոյ, յամս քաջի եւ առաքինւոյն, ուժեղ եւ պատերազմողն Տրդատայ, որ քան զամենայն նախնիսն քաջ եղեալ՝ զանցոյց արութեամբք, որ ըմպշամարտ սկայազօր քաջութիւնս գործեաց ի մարտս պատերազմաց։ Ոչ զիւր ինչ քաջութիւն՝ սուտ հրամայեաց մեզ վիպասանել, եւ ոչ զքմազարդ բանից ինչ առասպելս աւելի քան զարժանն ընթանալ. այլ իբր որ եղեալք վասն յեղանակաց յեղափոխ ժամանակաց, մարտամբոխ պատերազմաց, սուրակոխ բազմահեղ արեանց կոտորածոյ, անհուն զօրաց շփոթելոց, գերութեան աշխարհաց, աւերածոյ գաւառաց, քանդելոյ քաղաքաց, մատնելոյ աւանաց, հարկանելոյ բազմութեան մարդկան վասն քաջութեան քինախնդիր վրիժուց։

Now I have resolved to delve deeply into the books of historians, and to make them known to those who would wisely lend an ear to this useful History. This command reached me, one Agathangelos, who am from the city of great Rome, trained in the classics, educated in Latin and Greek, and not unskilled in penmanship. Thus I arrived at the Arsacid court in the reign of the valiant, virtuous and strong warrior Trdat, who wrought acts of gargantuan courage in battle, and is braver than all his ancestors, having surpassed them with valor. He did not command us to relate a false account of his courage, nor to construct tall tales in palatable words, but to narrate what transpired in the course of these unsteady times: tumultuous wars, sword fighting and bloodshed, rabbles of immense armies, the captivity of countries, the plundering of provinces, the destruction of cities, the cession of towns, and the smiting of multitudes out of daring or vengefulness.

Արդ՝ հասեալ առ իս հրաման ի մեծ արքայէն Տրդատայ՝ կարգել ինձ ի ձեռնարկութենէ նշանագիր ժամանակագրացն՝ պատմել նախ զհայրենեացն գործս քաջութեան քաջին Խոսրովու, եւ որ ինչ գործք գործեալք քաջութեան մարտից պատերազմացն, ընդ շրջշրջումն տէրութեանն փոխելոյ ընդ կոյսս հարկանելոյ, եւ ազգաց խռովելոյ. եւ կամ վասն մահուանն քաջին Խոսրովու, թէ ուստի՛ եւ կամ զիա՛րդ եւ կամ ո՛րպէս, եւ կամ զի՛նչ անցք անցին. եւ կամ վասն հօրամոյն քաջութեանն Տրդատայ, եւ որ ինչ գործ գործեաց յամս յաւուրս իւրոց ժամանակաց. եւ կամ վասն սիրելեաց վկայիցն Աստուծոյ, թէ ո՛րպէս եւ կամ զիա՛րդ եկեալ, իբրեւ լուսաւորք ծագեցին, փարատել զմէգ խաւարի ի Հայաստան աշխարհէս. կամ ո՛րպէս զանձինս իւրեանց փոխանակեցին ընդ Աստուծոյ ճշմարտութեանն. եւ կամ ո՛րպէս գթացեալ Աստուծոյ՝ այց արար Հայոց աշխարհիս, ի ձեռն առ միոջ եցոյց զսքանչելիս մեծամեծս, որ համբերութեամբ բազում եւ ազգի ազգի փորձութեանց եւ կապանաւոր վշտաց մենակռիւ մենամարտիկ երկպատական բռնութեան յԱրտաշատ քաղաքի վասն Քրիստոսի յաղթութեամբ տարեալ, որոյ զվկայ անուն ժառանգեալ, որ ի մահ հասեալ մտեալ, եւ կամօքն Աստուծոյ այսրէն դարձեալ՝ ի վերակացութիւն դառնայր յերկիրս Հայոց։ Սա մտեալ ի դրունս մահու՝ դարձեալ անտի կամօքն Աստուծոյ, վարդապետութեանն Քրիստոսի պատգամաւոր գտեալ, յետ Աստուծոյ սքանչելագործ պատուհասին մարդասիրութեան։ Իսկ բարեացապարտն Տրդատ յանկարծակամ՝ կենացն ասպնջական ցանկալի ամենեցուն լինէր, որ աշխարհածնունդ հայրենեացն որդի գտանէր շնորհօքն Աստուծոյ, եւ յաւիտենական կենացն մերձաւոր լինէր։

The order reached me, from the great king Trdat, to write [a History] of the times, relating, first, the valiant deeds wrought by the brave Khosrov, and what he accomplished in battle at the time when his rule was unsteady, struck from every side, troubled by nations; the death of the brave Khosrov, as to whence, why, how, and what transpired; concerning the valiance of his noble son Trdat, and what was wrought during his reign; concerning the beloved martyrs of God, who shone like stars and scattered the mists of darkness from Armenia; as to how and why they came, and how they exchanged themselves for the truth of God; how God, by His mercy, visited Armenia and displayed miracles through the hands of one man, who single-handedly and patiently bore all manner of tribulations and was imprisoned in the city of Artashat for the sake of Christ, conquered two scourges, was named a martyr, reached the point of death, but, by the will of God, turned around and took oversight over Armenia; came [again] to the threshold of the gates of death, but once more by the will of God turned around and was found to be a messenger of Christ’s teaching following God’s miraculous, benevolent punishment. And the well-deserving Trdat, with a sudden change of will, welcomed Life and became desirable to all, and was found by the grace of God to be a son of his newborn patrimony and a recipient of life eternal.

Եւ արդ՝ քանզի ըստ օրինակի գրելոցս առ ի մէնջ՝ ոչ եթէ ի հին համբաւուց տեղեկացեալք մատենագրել զայս կարգաւ, այլ որոց մեզէն իսկ եղեալ ականատես կերպարանաց եւ առընթերակաց հոգեւորական գործոցն, եւ լուսաւոր շնորհապատում վարդապետութեանն, ըստ աւետարանական հրամանացն, եւ կամ որպէս լուսաւոր վարդապետութիւնն գեր ի վերոյ ամենեցուն շնորհօքն Աստուծոյ յարգեցաւ։ Զոր առեալ թագաւորին՝ զամենեսեան աստուածակարգ լծոյն հնազանդեցուցանէր. Մանաւանդ թէ ոչ նա, այլ կամք մեծազօրին Քրիստոսի։ Եւ կամ ո՛րպէս զմեհեանսն ի ձեռս տուեալ՝ կործանեալ աւերեցին, եւ սուրբ հիմունք եկեղեցեաց կանգնէին. կամ ո՛րպէս զնոյն ինքն աշխարհի հովիւ կացուցեալ՝ վայելէին ի նորուն վարդապետութեանն. եւ կամ ո՛րպէս դարձաւ Տրդատ անդրէն յաշխարհն Յունաց յամս աստուածասէրն Կոստանդեայ, թագաւորի կացելոյ Յունաց եւ Հռովմայեցւոց աշխարհին, եւ կամ ո՛րպէս ուխտ եդեալ, հաստատեալ զնա յաստուածպաշտութիւն՝ դարձեալ լինէր անտի մեծաւ պարգեւօք եւ բազում փառօք, եւ կամ ո՛րպէս բազում տեղիս՝ Աստուծոյ նուիրեալ Տրդատ մատուցանէր։ Զայս ամենայն մի ըստ միոջէ ոճով պատմեսցուք, վարդապետութեամբ սրբոյն, որ արժանի եղեւ ի մեծ յեպիսկոպոսական աթոռն հասանել, եւ զհայրապետական անուն ժառանգեաց, մեծամարտն առաքինութեամբ, թէ ուստի՛, եւ յորո՛ց կամ ո՛ ոք էր, կամ յորմէ՛ ազգէ, որ զայս արժանի եղեւ գործել աստուածատուր շնորհօքն տուելովք։

Now, in composing this book in proper fashion, we have not based it on information from old tales but on the spiritual deeds that we were eyewitness to, and the illuminating and graceful teaching, according to the commands of the Gospel, which by the grace of God was exalted in the highest degree. With this, the king—or, above all, the will of the Almighty Christ—yoked everyone to the divine ordinances. And as to how the king turned his hands to destroying the pagan temples and laying the holy foundations of churches; how he made the aforementioned man shepherd of the country and how they enjoyed his teaching; how Trdat returned to the land of the Greeks during the reign of the God-loving Constantine, king of the Greeks and the Romans; how he set up a pact, established him in piety and returned with great gifts and many honors; and how Trdat dedicated many places to God. All this we will relate, one by one, along with the teaching of the Saint who became worthy of the great episcopal throne and inherited the patriarchal rank with victorious virtue, and as to whence he came, who he was, from whom he descended or from what line, that he became worthy to do this by the divine grace granted to him.

Արդ՝ ելից ի մտաց երիվարն, եւ յարմարեցից զասպարէզն հանճարոյ. ուղղեցից զնպատակն խորհրդոյ, եւ թափ տաց ուժի բազկօքս եւ ձգեցից ի կորովս գրչի մատանցս, եւ լեզուաւս զխորհուրդս յուզեցից, եւ շրթունքս ի շշնջել իմաստունս կարասցեն եւ կարգել հաստատական, յեղեղուկ հոլովել զանիւ պատմութեան բանիցս, զի կամակարագոյնս նաւիցեմք զալեօք ժամանակագրական ծովուս. պատմել յազգ յայլ ժողովրդին ստացելոյ, որք օրհնեսցեն զտէր, որք յետ այսր անցեալ ժամանակաց գալոցն իցեն, որք հարցեալ զհայրենական մատեանսն՝ պատմեսցի նոցա, եւ զծրագիր կարգեալս՝ եւ ասասցի նոցա։

Now I shall mount the steed of my mind and steer it through the realm of understanding, guided by the aim of thought; urged by the impetus of my arms and the force of my pen, I shall instigate my thoughts with my tongue, that my lips may breathe wisdom. I shall keep the wheels of my narrative turning so that we sail unencumbered through the waves of this chronological sea, and I shall relate this History to others—to other nations and peoples, to those who will bless the Lord, to those who are yet to come and who will consult their ancestral books.

Ընթերցեալ զԹորգոմայ ազգիս, զՀայաստան աշխարհիս զաստուածապարգեւ աւետեացն աւետարանին քարոզելոյ բանին կենաց, թէ ո՛րպէս կամ զիա՛րդ ընկալան, եւ ո՛րպիսի արամբ, կամ ո՛ ոք ուստեք, որ զայս նորոգատուր զառաքելաբար շնորհս յանձին ցուցանելով՝ այնպիսի աստուածեղէն շնորհօք երեւեցաւ։ Եւ վասն նորին լուսաւոր վարդապետութեանն եւ հրեշտակակրօն վարուցն առաքինութեան եւ կարգացն, ազնուական համբերութեանցն շնորհալից մեծազօր նահատակին, որ եւ խոստովանող Քրիստոսի գտեալ ի վկայ ճշմարտութեան. եւ կամ ո՛րպէս յայնմհետէ շինութիւն եւ խաղաղութիւն, լիութիւն եւ պտղաբերութիւն եւ բժշկութիւն աղօթիւք նորա շնորհեցաւ յԱստուծոյ։ Եւ թէ զիա՛րդ նորուն աստուածսիրութեամբ եւ Քրիստոսի զօրութեամբ նմա տալով՝ անկան փշրեցան ունայնութեան պաշտամունքն, եւ աստուածպաշտութիւն տարածեցաւ ընդ ամենայն երկիրս Հայոց։ Եւ կամ ո՛րպէս շինեցան եկեղեցիք ի Հայաստան աշխարհիս, եւ քակեցան ունայնութեան պաշտամունքն, այն որ ի սովորական մոլորութենէ նախնեացն՝ ընդվայրակոշկոճ, գրթախաղաց քարանցն եւ փայտիցն յիմարութիւնքն էին, եւ ուրուապաշտ թմբրութիւնքն անզգայութեանց. Իբրեւ արբեալք անմտութեամբքն, պակուցեալք շռայլութեամբն մեղաց, դիւցախելառ մրրովն գնային ի մէջ ծովացեալ մեղացն չարութեան։ Որ կամօքն Քրիստոսի քարոզ գտեալ արդարուսոյց՝ ամենեցուն Հայաստան աշխարհիս, չկապել](https:// “կապել: verb.inf.nom.acc.loc. Eng: tie”) ընդ գարշապարս մեղացի ծովանման յաշխարհիս յայսմիկ։ Այլ ի հողմախաղաղ յանքոյթ նաւահանգիստն հասեալ աստուածահօրն շինութեան, կենաց մշտնջենականաց անդ պատրաստեաց օթեվանս նոցա։

[And to those] who will read of the nation of Togarmah and about the evangelization of the divine gospel and the Word of Life in Armenia, as to how and why they received it, by what sort of a man, or to whom this revivifying grace was shown by the Apostles and by whom it was revealed by divine grace. Concerning his illuminating teaching and the virtuous course of his angelic life; concerning the noble patience of this powerful and graceful nahatak, who was found to be a confessor of Christ and a martyr of the truth; as to how [the country] was thereafter edified, pacified, flourished, made fruitful, and healed by God through his prayers; and how, by his divine love and the power of Christ bestowed unto him, the cults of vanity fell and shattered, and godliness spread throughout all of Armenia. As to how churches were built in Armenia, and how the cults of vanity were dissolved, which had toiled uselessly because of the habitual aberration of [the country’s] ancestors, and reflected the idiocy of [gods] made of stone and wood and their insensate idolatry to them. They were as though senselessly intoxicated, petrified by their profuse sins; delirious with their gods, they fell like dregs into the sea of sin. But by the will of Christ, he preached righteousness to everyone in Armenia, that they not be fastened to the heels of sin in this oceanic world. Entering the tranquil harbor of God’s design, he prepared for them lodgings of life eternal.

Իսկ իմ անցեալ սահեալ շրջեալ ի վերայ յորձանախոր, լայնանիստ, յարաճօճ, անդընդապտոյտ, սարսռասէր, անհանգիստ, արշաւասոյր, օդավար, ջրակուտակ յուզակ ալեացն, սրավարացն մոլեգնելոցն, ձգտեալ ի կղզիս քաղաքացն եւ յաշխարհս հեռաբնակս գտեալ լցեալ մեծաբեռն խստաբեռունս, ինչ ինչ պատուական եւ արգոյ, ի զարդ եւ յօգուտ՝ եկեալ հասուցաք ի կայս հանգստեան ձերոյ օգտութեան. փութացեալ բացցուք զթանգարական վաճառս խանթից. վաճառեսցուք լսելեաց զգիւտս աշխատութեան մերոյ, առնուլ զունկնդրութիւն եւ տալ զպատմութիւն։ Մանաւանդ վասն քոյոյդ հրամանի, քաջ արանց Տրդատ արքայ Հայոց մեծաց, բերեալ զշահ վաճառին աշխարհի շինութիւն՝ քեզ ի գանձ յաւելցուք ի մերոյ ծովավաստակ նաւաստեացս։

As for me, I have sailed over the depths and widths of the sea, its peaks and troughs; rocking with delight, yet uneasy; moving swiftly, propelled by the wind over the flood of furious waves; striving towards islands, cities and remote lands; laden with cargo full of valuables, ornaments and equipment so as to ameliorate your lives. Let us hurry and open these cargo containers and trade the discoveries of our History to the ears [of listeners] in exchange for their attention. Above all, it is because of your command, most valiant Trdat, king of Greater Armenia, that we bring forth the profits of our work for the edification of your country, and by our steersmanship we shall add to the wealth of your treasury.