Matthew of Edessa’s Chronicle #

Արդ մինչեւ ցայս վայրս բազմաջան եւ աշխատաւոր քննութեամբ գտեալ գրեցաք զշարագրական գրեալս զհարիւրից ամաց, զորս ի բազում ժամանակաց հետաքննեալ հասու եղաք։ Ընդ այնքանեաց տեսողացն եւ լսողացն, որք էին ի հին ամաց ծնեալք, եւ ընդ ընթերցողսն յառաջին պատմագրացս, որք ականատեսք էին լեալք ամենայն եղելոցս եւ նեղութեանցս այսոցիկ, զոր վասն մեղաց կրեաց տունն Հայոց եւ ահաւոր. զայս բազում անգամ զմտաւ ածեալ եմ, վասն այս յետին ժամանակին գրել զդառնաշունչ կատարածսն, զայս սոսկալի բարկութիւնս, զոր կրեաց ազգս Հայոց ի գիսաւոր եւ ի պիղծ Եղիմնացւոց ազգէն Թուրքաց, յեղբարց իւրեանց Հոռոմոց։ Եւ վասն այսորիկ հարկ եղեւ եւ ի մտաց խորհրդոյս իմոյ անդադար յուզմամբ իբրեւ զմեծ իմն համարելով՝ գտանել զայս գործս կատարածի. եւ վասն այսորիկ զօրաժողով արարի եւ գրեցի մինչեւ ցայս վայր զերեք ազգացս եւ զհայրապետացս եւ զայլ պէսպէս քննութեանց զազգաց եւ զթագաւորաց՝ զորս յառաջ ասացաք եւ որ զկնի թերեւս ասասցուք զսկիզբն կատարածիս, զոր ինչ եղեւ յաւուրս հարցն մերոց, որք էին տեսեալ բազում անգամ աչօք իւրեանց։ Զոր եւ իմ իսկ խորհեալ խորհուրդս զայս եւ զութ ամ անհանգիստ կացի եւ զայս ամենայն յօժարեցի ի տեսութիւն եւ ի մատենագրութիւն ածել գրով, վասն զի մի՛ ի չարաշունչ դառնութեան ժամանակս կորիցի այս ամենայն եւ մոռասցի։

Up to this point, through diligent and laborious investigation, we found and wrote down this historical work of [the events covering some] 100 years, having considered these materials for a long time. [It was possible to do this using] the accounts of people born in olden days, who were eyewitnesses [to the events] or heard about them. [Our account also was based] on our reading of earlier historians, who themselves, as witnesses, heard about all the events and frightful tribulations which the House of the Armenians bore because of our sins. Many times, I myself had considered writing about the bitter events of these latter days of ours, about the terrible wrath which the Armenian people bore from the long-haired and loathsome nation of Edomites—the Turks—and from their brothers, the Byzantines. Therefore, it seemed necessary, as I thought about it constantly, that I should complete what I considered a big undertaking. And so, I mustered my forces and wrote about what had transpired up till this [present] point, regarding these three peoples [the Armenians, Turks, and Byzantines], and about the patriarchs and the various other peoples and kings whom we spoke of earlier, at the beginning of what we [already] accomplished and about whom we may, perhaps, subsequently narrate. [We shall tell about] what transpired in the days of our own fathers, what they had seen many times with their own eyes. Such was my plan and for eight years I was engaged in unceasing research. I was eager to put this [account of mine] into writing, so that all this [information] would not be lost and forgotten in these wicked and bitter times.

Եւ վասն այսորիկ ես Մատթէոս Ուռհայեցի եւ վանական՝ զաշխատութեան զգործս իմ ոչինչ համարեցայ, այլ թողի զայս ի յիշատակ սիրողաց ժամանակագրութեանց, զի յորժամ ի հանդէս քննութեան ելցեն յաղագս ժամանակաց անցելոցն, դիւրաւ կարասցեն գտանել զժամս եւ զժամանակս եւ զկատարած բարկութեանն ի վերայ ժամանակացն գտանիցեն եւ այնու եւս զմտաւ ածեալ յիշեսցեն զաստուածասաստ բարկութիւնն՝ զորս վասն մեղացն ընկալաք զհատուցումն զԱրդար Դատաւորէն Աստուծոյ. եւ վասն այսորիկ կողմանց զկորուստ հաւատացելոցն եւ զխրատս, զոր անօրէն ազգաւ խրատեաց զմեզ Տէր Աստուած մեր. եւ ահա որ ոչ կամեցաք զսպառնալիսն եւ զխրատն Աստուծոյ մոռացուցանել ի վերայ մեր։ Արդ արժան է միշտ եւ հանապազ լսել զխրատն Աստուծոյ մերոյ. եւ դարձեալ ի նոյն պատուհասն մեղացն դեգերեալ շրջիմք, զորս ընկալաք ըստ արժանեաց մերոց զհատուցումն։ Նա եւ այլ եւս ունիմք ասել ձեզ ամաց ութսնից զաշխատութենէ Մատթէոսի Ուռհայեցւոյ եւ վանաց երիցու։

Therefore I, Matt’e’os Ur’hayets’i, a monk, regarded the labor of such an undertaking as nothing. Rather, I have left it as a memorial for those who love chronicles, so that, when inquiring about past events, they will easily find the dates and times [here in my work]. [They also will find here information about] the divine anger experienced in these times and they may reflect on it and remember that the divine wrath which we received from God, the Righteous Judge, was a penalty for our sins. They will learn that, because of it, in various places, there was destruction of believers, and they will learn about other punishments which our lord God visited upon us by means of an unbelieving people. Behold, we do not want God’s warnings and advice to us to be forgotten. Now it is fitting to always and ever heed the counsel of our God, since again we find ourselves punished for the same sins, punishment which was a just recompense for those sins. And now we shall present [a narration covering] 80 years, from the work of abbot Matt’e’os Ur’hayets’i.

Իսկ ի լինել թուականութեանս Հայոց ՇԲ եղեւ ահաւոր նշան եւ սոսկալի, եւ կատարած մեծի բարկութեան երեւեալ ի մեծ քաղաքն Անտիոք, զոր ի ներքոյ արեգականն գործեցաւ այս սքանչելիս, որ է տեսողացն ահաւոր եւ հրաշալի։ Եւ եղեւ այս նշանս եւ դղրդումն ամենայն հաւատացելոց Քրիստոսի, զոր այժմ մեծասաստ սպառնալեօք յայտնեաց Աստուած զդատաստան իւր զահաւոր։

In the year 502 of the Armenian Era [A.D. 1053-1054] an awesome and terrifying omen occurred in the great city of Antioch, as a sign of God’s great wrath. These awe-inspiring and chilling wonders appeared as a terrible and amazing sign for eyewitnesses and for all believers in Christ who were thrown into panic. It was to them that God now displayed what His frightening final judgment would be like, with wrathful threats.

Եւ եղեւ պատճառ բարկութեանն այսպէս. եւ արդ վասն զի ազգն Ասորւոց բազում էին ի քաղաքն Անտիոք ոսկւով եւ արծաթով, լցեալ հարստութեամբ եւ ամենայն փառաւորութեամբ, եւ մանկունք նոցա յորժամ երթային յեկեղեցին իւրեանց, տղայք հինգ հարիւր ի ջորւոջս նստեալ գային, եւ ազգն Հոռոմոց ոխացեալ էին յոյժ մեծաւ չարութեամբ։ Եւ մի ոմն իշխան յԱսորւոց ազգէն ունէր կապեալս բազում. եւ յաղագս այսր պատճառանացս լինէր մեծ դատաստան առաջի պատրիարգին Հոռոմոց. եւ սիրաբար վասն դատաստանին դարձուցին զնա ի հաւատոյ իւրոյ եւ կնքեցին զնա Հոռոմ իւր կամաւորութեամբն եւ իշխանն, որ զհաւատսն եթող եւ եղեւ հակառակ մեծ ազգին Ասորւոց։

The cause of [God’s] anger was as follows. The Assyrian people, who were numerous in the city of Antioch, were wealthy in gold and silver and full of grandeur. Their children, when going to their church, rode on 500 mules. The nation of Byzantines was evilly and wickedly envious. Now it came about that there was a certain prince of Assyrian nationality who had many people in bondage. For this reason, the Byzantine patriarch initiated a great legal case against him and [to elude it, that prince] willingly was converted to [the patriarch’s] faith [Chalcedonianism]. They baptized him as a Roman with this prince’s own consent, and he left his faith and became opposed to the great Assyrian people.

Եւ յայնժամ մատնեցան Ասորիքն ի մեծ նեղութիւն, վասն զի սկսան հաւատոյ քննութիւն առնել հանապազօր. եւ այնչափ լրբեալ եղեն ազգն Հոռոմոց, որ եւ զգործեալն ոչ կարացին գիտել, վասն զի քրիստոսական աւետարանն հրով այրել հրամայեաց պատրիարգն։ Եւ եղեւ յորժամ ի հուրն դրին զաւետարանն Աստուծոյ, ձայն ելանէր յաւետարանէ անտի, եւ ի կրակէն ի դուրս ելանէր. եւ նոքա երկրորդ անգամ ի կրակն դնէին զաւետարանն, եւ նա դարձեալ ելանէր ի կրակէն։ Իսկ նոքա կատաղեալ լրբութեամբ ձգեալ երրորդ անգամ զսուրբ աւետարանն ի կրակն, եւ նա ելեալ եղեւ անվնաս։ Եւ իբրեւ կրկնեցին չորրորդ անգամ, յայնժամ ընկալաւ սուրբ աւետարանն զայրեցողութիւն կրակին ի մէջ հրոյ, եւ այրեցաւ սուրբ աւետարանն Քրիստոսի Անտուծոյ մերոյ ի քաղաքն Անտիոք ի յազգէն Հոռոմոց։

Then the Assyrian people were subjected to great difficulties as they were [obliged] to start constant examinations of [their] faith. The Byzantines became so insolent that they were unable to understand what they were doing. The patriarch [of the Byzantines] ordered that the Christian Gospel [in Syriac] should be burned in fire. Now when they put the Gospel of God into the fire, a sound arose from the Gospel and it was ejected from the fire. They put the Gospel into the fire a second time, and again it emerged from the flames. Enraged, they insolently put the Gospel into the fire a third time, but it emerged unharmed. When they repeated this a fourth time, then the Holy Gospel was consumed by the fire. And thus was the Gospel of Christ our God burned in the city of Antioch by the Byzantine [Chalcedonian] people.

Եւ եղեւ յորժամ դարձաւ պատրիարգն յեկեղեցին եւ ամենայն ժողովն ի յայրմանէ տեղւոյն, լցեալ էին ուրախութեամբ՝ որպէս թէ յաղթեցին չար թշնամեաց։ Եւ իբրեւ մտան յեկեղեցին ի սուրբն Պետրոս, գոչեաց առ հասարակ ամենայն եկեղեցին ահաւոր գոչմամբ եւ եղեւ շարժ սաստիկ եւ դողացոյց զամենայն քաղաքն Անտիոքացւոց։ Եւ եղեւ ի միւս այլ աւուրն անկաւ հուր յերկնից ի վերայ եկեղեցւոյն սուրբ Պետրոսի, եւ որպէս զղամբար ի հիմանցն ի վերայ ամենայն եկեղեցին առ հասարակ բորբոքեալ լինէր հրով, եւ որպէս զփայտակոյտս այրեցաւ քարն, եւ բոցն բարձրացեալ ելանէր յերկինս. եւ պատառեցաւ խորանն եւ զսեղանն Խորհրդոյն տարաւ յանդունդս եւ զլուսաւոր ակն՝ զոր մեծն Կոստանդիանոս եդեալ էր ի սուրբն Պետրոս ընդ քսան բիւր ոսկւոյ, որ կայր հանապազ ի վերայ սրբոյ սեղանոյն ի լուսաւորութիւն գիշերոյն, կլաւ երկիր եւ այլ ոչ կարացին գտանել։

Now it happened that when the patriarch returned to [their] church with all the crowd from the place where the burning had occurred, they were filled with joy—as though they had triumphed over a wicked enemy. As soon as they had entered the church of Saint Peter, the entire church resounded with a frightful sound, and there was a strong earthquake which caused the whole city of the Antiochians to tremble. On the next day, fire fell from the sky onto the church of Saint Peter, and the entire church from its foundations was consumed by the flames, like a lamp. The stone burned like a pile of wood and the rising flames reached up to the sky. The altar was torn apart, the table of the [divine] Mystery [of the mass] collapsed into a pit. [In addition,] the luminous gem which the great Constantine had placed there in [the church of] Saint Peter along with 200,000 pieces of gold—which always had been kept on the holy altar to illuminate the night—was swallowed by the earth, and they were unable to find it.

Եւ այլ քառասուն եկեղեցի այրեցան հրովն երկնային ընդ սուրբ Պետրոսին եւ Հայոց կամ Ասորւոց ոչ ինչ եղեւ վնաս։ Եւ յորժամ այս այսպէս գործեցաւ, ահաբեկեալ եղեւ ամենայն քաղաքն Անտիոքացւոց եւ կային ահիւ եւ դողութեամբ. յայնժամ սկսան ամենեքեան աղօթս առնել ամենայն քաղաքն առ Աստուած լալով եւ բազում հառաչանօք աղաչել զԱստուած. եւ ելանէր պատրիարգն հանդերձ քահանայիւք եւ սարկաւագօքն եւ կղերիկոսօք եւ այլ բազում ժողովրդովք արանց եւ կանանց, ծերց եւ տղայոց եւ ժամօք շրջէին ի քաղաքին զարդարանօք եւ ամենայն փառաւոր սպասիւք եկեղեցականօք. եւ եղեւ յորժամ հասանէին ի Հոռոմ մատանն՝ ի տեղին, ուր փոքր կամուրջն կայ ընդ հեղեղագնացս լերինս, յանկարծակի գոչեաց ամենայն գետինն, եւ եղեւ շարժ ի միջօրէին ի վեցերորդ ժամուն.

There were 40 other churches which were burned with heavenly fire along with the blessed Saint Peter, however, the Armenian and Syriac churches were not harmed at all. While all this was unfolding, the entire city of the Antiochians was terrified, trembling with fear. Then all of them, the whole city, began to pray to God, weeping and beseeching God with many sighs. Then the patriarch [of the Byzantines] arose with priests, deacons, and clerics, as well as many men and women, old and young, and for hours they circulated around the city with all sorts of ornaments and all the glorious Church vessels. Now when they had reached the Byzantine square, where there is a small bridge over the waters coursing down from the mountains, suddenly the whole ground shrieked and there was an earthquake, which lasted from midday until the sixth hour.

եւ նոյն ժամայն պատառեցաւ երկիրն եւ բացեալ զբերան իւր եւ զպատրիարգն եւ զամենայն բազմութիւն քահանայից եւ զժողովրդոցն տարաւ յանդունդս աւելի քան զբիւր մի. եւ զաւուրս հնգետասան գայր ձայն աղաղակի նոցա նոցա ի խորս անդնդոց. եւ ապա անշնչացան, զի կնքեցաւ երկիրն ի վերայ նոցա, որ կան մինչեւ ցայսօր. զորս ի ձեռն բազմադիմի յանցանացն կրեցին բնակիչք քաղաքին Անտիոքացւոց ի յԱրդար Դատաւորէն Աստուծոյ։

At that hour the ground was torn asunder, it opened its mouth and carried into the abyss the patriarch and the entire multitude of priests and people—more than 10,000 of them. For 15 days, sounds of their cries came from the depths of the abyss. Finally, they suffocated, since the earth closed over them. They are there to this day. Thus, because of their many sins, residents of the city of Antioch bore [these disasters] delivered by God, the Righteous Judge.

Վասն զի չէին իսկ արժանի յիշել զգործս անօրէնութեանն նոցա, զոր գործէին եկեղեցականքն եւ ամենայն դասք հաւատացելոցն Յունաց ի քաղաքն Անտիոք. զի առաւել բարձրացաւ ծուխ անօրէն գործոցն նոցա քան զՍոդոմայ եւ զԳոմորայ, վասն որոյ եւ պատուհասն ցուցանէր զփոխարէն հատուցումն նոցա ըստ գործոցն. զի ահա անդ հուրն հասանէր ի սատակումն չարաչար գործողացն եւ աստ զնոյն չարագործսն հրով եւ պատառմամբ անդնդոց բնաջինջ սատակեաց ի մեղսասէր քաղաքն Անտիոք, որ դեռ իսկ ի նոյն բորբոքեալ կան անպատկառելի հաւատօք. զի ահա աստուածպաշտութեամբ զանհաւատիցն եւ զանօրինացն գործէին զգործսն, վասն զի բորբոքեցան ի գործս աղտեղիս, զոր եւ լսողացն ծանր է առ ի լսել եւ ասողացս կարի զազրալի։ Եւ գործողացն զի՞նչ ասացից, զի մինչ զկին հայելն մեզ ծանր գրեաց Փրկիչն, զարուամոլութեանն զի՞նչ ասացից. զոր եւ ինքն Տէր հատուցանէր զհատուցումն Անտիոք քաղաքին։

It is not worth recalling the wicked acts of impiety which the clerics and the entire ranks of the Byzantine faithful wrought in the city of Antioch. Indeed, the smoke of their evil deeds rose higher than that of Sodom and Gomorrah, and their fate shows that they were repaid for their deeds. There [in Sodom and Gomorrah], fire fell upon [the people] and killed them because of their evil deeds, while in this case, in the sinful city of Antioch, the same malefactors were killed by fire and the opening of abysses. But the residents of this city persisted in their impious beliefs. Behold, unbelievers and impious people performed these deeds, [professing] piety. For they were inflamed with disgusting deeds, which would weary the listener and would be revolting to narrate. What shall I say about the perpetrators? If the Savior wrote that just looking at a woman was bad, what shall I say about [their] homosexuality? Thus, did the Lord himself requite the city of Antioch.

Յամի եւ ի թուականութեանն Հայոց ազգիս ՇԳ զարթեալ եղեւ օդն դառնաշունչ եւ մահաբեր ի վերայ աշխարհին Հայոց, վասն զի շարժեալ եղեւ յաթոռոյն իւրմէ սուլտանն Պարսից Տուղրիլ եւ գայր ահագին բազմութեամբ իբրեւ զաւազ ծովու եւ խաղացեալ անթիւ զօրօք հասանէր ի Հայաստան աշխարհն, իջեալ ի քաղաքն, որ կոչի Բերկրի, եւ պատերազմաւ առեալ զքաղաքն, մաշեաց դառնաշունչ մահուամբ։ Եւ յարուցեալ որպէս զսեաւ ամպս հրացայտս եւ գայր հասանէր հանդերձ մահաբեր կարկտիւն եւ պատեալ զքաղաքն, որ կոչի Արճէշ, եւ սաստիկ պատերազմ յարուցանէր ի վերայ քաղաքին զաւուրս ութ. եւ ի բազմութենէ զօրացն ձանձրացեալ քաղաքացիքն ի դառն պատերազմէն եւ այնուհետեւ մեծաւ աղաչանօք գային ի հնազանդութիւն ի ձեռն բազում ընծայիւք ոսկւոյ եւ արծաթոյ, ձիոց եւ ջորւոց. եւ սիրոյ սկիզբն արարին մեծաւ պաղատանօք եւ ասացին. «Ո՛վ աշխարհակալ սուլտան, երթ եւ ա՛ռ զքաղաքն Մանծկերտ, եւ յայնժամ մեք եւ ամենայն աշխարհն Հայոց քեզ լիցուք ի ծառայութիւն»։

In the year 503 of the Armenian Era [A.D. 1054-1055] a bitter and deadly wind came over the land of the Armenians, for the sultan of the Persians, Tughril, stirred from his throne and came and reached the land of the Armenians with a multitude of troops as vast as the sands of the sea. He descended on the city named Berkri and took it in battle, bringing bitter death [to the inhabitants]. Then, arising like a fiery black cloud with its deadly hail, he came and surrounded the city called Archesh. He waged a fierce battle against the city for eight days. The residents, wearied by the bitter warfare from such a multitude of troops then came forth in submission with great entreaties, bringing along many gifts of gold and silver, and horses and mules. With great entreaties they began to be friendly, saying: “O, world-ruling sultan, go and take the city of Manzikert. Then we, and the entire land of the Armenians will submit to you.”

Եւ լուեալ զայս Տուղրիլ սուլտանն, եւ հաճոյ թուեցաւ նմա ամենայն բանքս այս. եւ յարուցեալ բազմութեամբ զօրօք իւրովք հասանէր ի քաղաքն Մանծկերտ, եւ էր որպէս զօձ լցեալ ամենայն չարութեամբ։ Յայնժամ բանակ հարկանէր եւ պատէր շուրջ զքաղաքաւն, եւ իջանէր ի տեղին, որ Քարգլուխ կոչի, եւ անդ օթեվանս արարեալ։ Իսկ յորժամ բաժանէր առաւօտն, հրամայէր հարկանել զպատերազմողական փողն եւ ահա անդ էր տեսանել զահաւոր օրն եւ զդառնութիւն ի վերայ քրիստոնէիցն, յորժամ պատեաց զքաղաքն Մանծկերտ. զի յորժամ ձայնքն եւ հնչիւնքն պատերազմողականացն փողոցն հարկանէր եւ առ հասարակ ձայնք գոչմանց զօրաց պատերազմականացն զպարիսպն առ հասարակ դողացուցանէր։

When Sultan Tughril heard all these words, they pleased him. He arose with his multitude of troops and reached the city of Manzikert. [He was] like a snake, filled with all kinds of evil. He encamped, surrounding the city, and [himself] spent the night at a place called K’arglux. When day dawned, [the sultan] ordered that war trumpets should be sounded. Behold, there one could see a frightful and bitter day for Christians, when [the Saljuqs] invested the city of Manzikert. For when the noise and sounds of the combatants’ trumpets were heard along with the sounds of the fighters’ troops, the wall began to shake.

Իսկ այժմ վասն քրիստոնէից քաղաքին զի՞նչ ասացից, որք արիաբար նահատակեալք միաբան ամենայն բազմութիւնք քաղաքին, որք կային ընդդէմ անվճարելի պատերազմացն։ Եւ էր զօրապետ քաղաքին իշխանն Հոռոմոց Վասիլն՝ որդի Ապուքապայ, այր բարի եւ աստուածապաշտ։ Սա զօրացուցանէր զամենայն քաղաքն՝ զարս եւ զկանայս քաջասիրտս, եւ խոստանայր ի թագաւորէն ամենեցուն փառս եւ իշխանութիւնս եւ զտիւ եւ զգիշեր ոչ դադարէր ի քաջալերել եւ ի յորդորել զամենայն քաղաքն։

Now what shall I say about the city’s Christians? The entire multitude of the city fought bravely, united, like martyrs in the endless battles. The military commander of the city was the Byzantine prince Basil, son of Apukap, a good and pious man. He strengthened the entire city and the brave men and women, and promised all kinds of glory and authority from the emperor. Day and night, he did not stop encouraging and supporting the entire city.

Իսկ զօրք այլազգեացն ոչ դադարէին ի պատերազմելոյ զբազում աւուրս. եւ արարին գետնափոր ի ներքոյ գետնոյ, վասն զի այնիւ առցեն զքաղաքն. եւ իմացեալ զօրքն քաղաքին փորեցին հանդէպ նոցա եւ կալան զամենայն փորողսն, կալան եւ զաներն սուլտանին, որոյ անուն Ոսկեծամ ասէին, եւ հանեալ ի վերայ պարսպին եւ սպանին զնոսա. եւ տեսեալ սուլտանն՝ յոյժ վիրաւորեալ լինէր եւ յայնժամ առաքեաց ի Բաղէշ եւ ետ բերել զբաբանն, զոր Վասիլ թագաւորն արարեալ էր յաղագս Հերայ հնգետասան ատիլի, ահաւոր եւ զարմանալի։ Եւ յորժամ կանգնեցաւ անօրէն բաբանն, սոսկաց ամենայն քաղաքն. եւ զառաջին որ եհար՝ երեք այր պահ եւ զկրծապահն ի քաղաքն ձգեաց. եւ յայնժամ երէց մի յայտնեալ ի քաղաքն եւ ի շտապոյ դրեալ մեքենայ մի ընդդէմ նորա եւ յառաջին քարէն հարկանէր զբաբանն եւ բեկանէր զխոզակն.

Now the troops of the foreigners did not stop fighting for many days, and they also dug a tunnel so that they might take the city that way. When the troops of the city learned about this, they also dug opposite them and seized all the [enemy] diggers, among them the sultan’s fatherin-law, who was called Osketsam. They put [the captives] on the wall and killed them. Seeing this, the sultan was deeply wounded. Then he sent to Baghesh and had the catapult brought to him. [The catapult, which] had been built by Emperor Basil for [the defense of ] Her, [weighed] some 15 atils, and was an astonishing and frightful thing. When the impious catapult was set up, the whole city trembled. The first [people] hit by it were three guards and another sentry, who were hurled into the city. Then a priest appeared in the city and quickly made a machine to counter the other one. The very first stone that was hurled struck the catapult and broke its tie beams.

Եւ զօրացաւ քաղաքն, վասն զի ահիւ պաշարեցան։ Եւ յետ աւուրց ամրացուցին այլազգիքն զբաբանն եւ կազմեցին յամենայն կողմանց անմերձենալի, սկսան հարկանել զպարիսպ քաղաքին մեծամեծ քարամբք. եւ յայնժամ ահաբեկեալ երերալով դողայր ամենայն քաղաքն։ Յայնժամ Վասիլն ձայն տուեալ առ ամենայն քաղաքն եւ ասէր. «Ով ոք կարասցէ ելանել եւ հրով այրել զբաբանն զայն, առցէ յինէն տուրս բազում ոսկւոյ եւ արծաթոյ եւ ձիս եւ ջորիս եւ ի թագաւորէն փառս եւ իշխանութիւնս. եւ եթէ մեռցի յանօրինաց եւ իցեն նորա ազգական կամ որդի, նորա եղիցի այն ամենայն»։ Եւ յայնժամ յառաջ եկեալ Փռանգ մի եւ ասէ. «Ես ելից եւ այրեցից զբաբանն զայն, եւ ահա այսօր հեղցի արիւն իմ ի վերայ ամենայն քրիստոնէից, վասն զի ես միայն եմ, ոչ ունիմ կին կամ որդիք, որ լան զիս»։ Եւ խնդրեաց զօրաւոր եւ քաջ ձի եւ զգեցեալ զրահս եւ եդեալ սաղաւարտ ի գլուխն եւ առեալ թուղթ կապեաց ի ծայր ռմբին եւ երեք շիշ նաւթ դրեալ ի ծոց իւր՝ եւ թղթաւորի պատճառանօք յառաջ ելեալ, եւ առեալ աղօթս յամենայն քրիստոնէից եւ զԱստուած օգնական կալեալ գնայր դիմօք ի զօրսն այլազգեաց. եւ զօրք անօրինացն տեսանէին զթուղթն եւ համարեցան զնա թղթաւոր եւ ոչ ինչ խօսեցան։

And then the city gained strength, for it had been beset by fear. Now after some days, the foreigners strengthened their catapult and attempted to make it inaccessible on all sides. Then they began striking the wall with very large rocks, and the entire city trembled and shook with fear. Then Basil called upon the whole city, saying: “Whoever is able to go and burn down that catapult shall receive from me gifts of much gold, silver, horses, and mules, and shall receive glory and authority from the emperor. Should he be killed by the impious ones, his family or son shall receive all of it.” Then a Frank came forth and said: “I will go and set fire to that catapult, and today I will shed my blood for all Christians. For I am alone, having neither wife nor children who would mourn for me.” He asked for a strong and valiant horse, donned his coat of mail, and put his helmet on his head. Then he took a letter and tied it to the end of his lance and concealed three bottles of oil in his breast and came forth in the guise of a messenger delivering a letter. Receiving the prayers of all the Christians and the aid of God, he went forth toward the troops of the foreigners. When the troops of the impious ones saw that letter, they considered him to be a courier and said nothing about it.

Եւ էր ժամ օր հասարակ եւ տօթ կարի յոյժ. եւ այր իւրաքանչիւր ննջէր ի վրանս իւր. եւ եկեալ Փռանգն առաջի բաբանին՝ զտեղի առեալ եւ ոչ գնայր. եւ կարծէին ընդ մեծութիւն բաբանին կայ եւ հիանայ՝ եւ ի նոյն ժամայն հանեալ զմէկ շիշն եւ հարկանէր զբաբանն. եւ որպէս զարծիւ շուռ առեալ զբաբանովն նա հարկանէր զմիւս այլ շիշն. եւ դարձեալ դարձեալ շուրջ եկեալ եւ զերրորդ շիշն զարկանէր զբաբանն. եւ ահաւոր բորբոքեցաւ հրով, եւ Փռանգն դարձաւ ի փախուստ։

It was midday and extremely hot, and everyone was asleep in their tents. The Frank came before the catapult and halted, while [the Saljuqs] thought that he had stopped and was amazed by the size of the catapult. At the same moment, he removed one bottle and threw it at the catapult. Then, like an eagle, he [quickly] circled around the catapult and threw another bottle at it. Then he came around and hurled the third bottle at the catapult, which blazed with an awesome fire. Then the Frank turned and fled.

Եւ զոր ինչ արար՝ տեսին ամենայն բազմութիւն բանակին այլազգեացն եւ յարձակեցան զհետ, եւ Փռանգն անվնաս հասանէր ի քաղաքն. Եւ բաբանն սաստկապէս այրեցեալ եղեւ. եւ էր ուրախութիւն մեծ ամենայն հաւատացելոցն, եւ Փռանգն փառաւորեցաւ տրօք ամենայն քաղաքացեացն։ Եւ լուաւ թագաւորն Մոնոմախ, տարաւ զնա առ իւր եւ տայր նմա իշխանութիւնս։ Իսկ սուլտանն հիացաւ յոյժ ընդ գործ Փռանգին եւ խնդրեաց ի Վասլէն, զի տեսանիցէ զնա, որ արար զայնպիսի քաջութիւնն, զի տացէ նմա պարգեւս. զոր ոչ էառ յանձն գնալ Փռանգն։ Եւ սուլտանն զայրացաւ յոյժ եւ դարձեալ փորելոյն սկիզբն արար, վասն զի ի վայր կործանեսցէ զպարիսպն. եւ քաղաքացիքն քաջացան ընդդէմ՝ եւ առ յոչինչ համարէին զամենայն մեքենայս նորա. եւ արարեալ երկաթի ճանկ եւ զամենայն փորողսն արտաքս հանեալ սատակէին։ Եւ տեսեալ սուլտանն՝ լռեալ դադարեաց եւ կայր մեծաւ ամօթով։

What he had done was seen by the entire multitude of the troops of the foreigners, and they pursued him. The Frank reached the city unharmed, while the catapult burned furiously. There was great joy among all the faithful and the Frank was glorified with gifts from all the citizens. Emperor Monomachus heard about this and had that man brought before him, where he was given authority. Meanwhile, the sultan was flabbergasted by the Frank’s deed and requested him from Basil, to see the man who had displayed such bravery, in order to give him gifts. However, the Frank did not agree to go. The sultan became enraged and started digging again to make the wall collapse. But the city’s residents now had taken heart against him, and regarded all his machines as nothing. They made iron hooks and, with them, pulled out all the sappers and killed them. When the sultan saw this, he grew silent and stopped [that operation] and was greatly shamed.

Յայնժամ առեալ քաղաքացիքն խոզ մի եւ եդին ի բաբանն եւ ձգեցին զնա ի բանակն սուլտանին. եւ ձայնեալ ամենայն քաղաքն զհետ ասէին՝ թէ «Ա՛ռ սուլտան, զայդ քեզ կին արա, եւ մենք տամք զՄանծկերտ քեզ պռոյգ»։ Եւ լուեալ սուլտանն՝ ի բարկութիւն շարժեալ եւ զբերողսն գլխատեաց, որ զինքն ի Մանծկերտ բերին, եւ ինքն մեծաւ ամօթով գնայր յաշխարհն Պարսից. եւ ողորմութեամբն Աստուծոյ փրկեցաւ քաղաքն Մանծկերտ յերեսաց ազգէն Թուրքաց պղծոց։

The citizens then took a pig, placed it on the catapult, and hurled it into the sultan’s camp. Meanwhile, the entire city was shouting: “Take this, sultan, for your wife, and we shall give you Manzikert for a dowry.” When the sultan heard this, he was infuriated and beheaded those people who had brought him to Manzikert. Then he returned to the land of the Persians, in great shame. By the mercy of God, the city of Manzikert was saved from the hands of the abominable nation of Turks.

Դարձեալ ի թուականութեանս Հայոց ամի ՇԴ մեռանէր թագաւորն Հոռոմոց Մոնոմախն. սա կացեալ յաթոռ թագաւորութեանն Հոռոմոց զամս չորեքտասան. եւ թագաւորեաց փոխանակ նորա քենի նորա Կիւրա-Թօտոռն, այն որ անուանեցաւ Ելեխտօռ, եւ էր քոյր Կիւռա-Զոյէ, սրբասէր եւ կոյս եւ յոյժ առաքինի. եւ հրամայեաց ամենայն արարածոց խաղաղութիւն առնել եւ այրեաց եւ գերեաց. եւ արար դարձ ամենայն զրկելոց եւ իրաւունս եւ զամենայն բանդարգեալս հրամայեաց ազատել. եւ սա եհան ի բանտէն զիշխանսն Հայոց զորդիսն Հաբելի՝ զՀարպկանն եղբարսն, եհան ի կղզւոյն եւ մեծաւ փառաւորութեամբ արձակեաց զնոսա ի հայրենի աշխարհն իւրեանց ի բերդն Արկնի. եւ պատուիրեաց այլ մի եւս մեղանչել։ Եւ յայնմ ամի փոխեն զՊեռոս կատապանն. եւ փոխանակ նորա գայր Մելիսանոսն՝ այր բարի եւ անուանի, եւ էր ողորմած այրեաց եւ գերեաց, շինող աշխարհի եւ ամենայն փառաւորութեամբ զարդարեալ։ Եւ կացեալ յաթոռ թագաւորութեանն Կիւրա-Թօտոռն զամս երկու եւ ամիսս երեք եւ փոխեցաւ առ Քրիստոս բարի խոստովանութեամբ. եւ նստաւ յաթոռ թագաւորութեանն Միխայլ ալեւորն զամիսս եւթն։

Also, in the year 504 of the Armenian Era [A.D. 1055], Monomachus, emperor of the Byzantines, died. He had occupied the throne of the Byzantine realm for 14 years. His wife’s sister, Kyra Theodora, ruled in his place. She had the nickname Elexto’r’, and was the sister of Kyra Zoe, and was a blessed virgin and very virtuous. She ordered everyone to behave peaceably, [especially toward] widows and captives, and she restored [the property and] rights of all who had been deprived, and commanded that all those jailed should be freed. It was she who removed from prison the Armenian princes, the sons of Abel, Harpik’s brothers. She removed them from the island and, with great glory, released them to return to their patrimonial land, to the fortress of Arkina, ordering them not to do anything blameworthy again. In the same year they replaced the catapan Per’os with Melisanos, a good man and someone who was renowned. He was merciful toward widows and captives, and a builder of the land who also was adorned with all that is glorious. Kyra Theodora occupied the throne of the realm for two years and three months, and then passed to Christ with a good confession. Then the elderly Michael sat on the throne of the realm for seven months.

Եւ յաւուրս յայսոսիկ ելանէր իշխան ոմն ի տանէն Հոռոմոց եւ անուն նորա Կոմանոս. սա յարուցեալ ահագին բազմութեամբ եւ գայր ի վերայ Կոստանդնուպօլսի եւ բանակ հարկանէր յեզր ծովուն Ովկիանոսի յայսկոյս եւ մեծաւ բռնութեամբ խնդրէր զաթոռ թագաւորութեանն Հոռոմոց, այս եղեւ ի թուականութեանս Հայոց ՇԵ։ Յայնժամ թագաւորն Միխայլ արար ժողով զամենայն աշխարհն արեւմտից եւ զամենայն բազմութիւնն զօրաց իւրոց անցուցանէր ընդ Ովկիանոս ի Խռսոպօլիս եւ գային ի վերայ Կոմանոսին. եւ յայնմ աւուր խմբեցաւ պատերազմ մեծ եւ ահաւոր ի վերայ քրիստոնէիցն, վասն զի բախէին զմիմեանս ուժգին կոտորածով, եւ հեղոյր արիւն բազում հաւատացելոցն ի վերայ երկրի։ Եւ յայնժամ Կոմանոսն որպէս զառիւծ գոչեաց մեծաւ զայրացմամբ եւ հասեալ բեկանէր զարս թագաւորին Հոռոմոց եւ առ հասարակ սրով ի փախուստ դարձուցանէր զնոսա. եւ անողորմ ի սուր սուսերի կոտորեաց զամենայն զօրսն Հոռոմոց, եւ փակեցին զնոսա առ հասարակ յեզր Ովկիանոսի մեծի ծովուն. եւ որպէս զմառախ ի հողմոյ թմբրեալ, այնպէս թմբրեալ լինէին զօրքն Հոռոմոց ի սաստիկ պատերազմէն եւ ի յՈվկիանոս լցեալ մեռանէին. եւ բազումք այն էին, որ դառն սրով ընկալան զմահ։ Եւ յաւուր յայնմիկ մեռան ի զօրացն Հոռոմոց արք պատերազմողք հարիւր եւ հնգետասան հազար. եւ զամենայն իշխանսն առ հասարակ եւ կալաւ զթագաւորութիւնն։

In his day there arose a certain prince from the House of the Byzantines whose name was Comnenus. With an enormous multitude he arose and came against Constantinople. He pitched camp by the banks of the Ocean Sea [the Mediterranean] on this [Asiatic] side and, with great violence, sought the throne of the Byzantine empire. This transpired in 505 of the Armenian Era [A.D. 1056-1057]. Then Emperor Michael massed troops from all the lands of the West and transported the entire multitude of his troops across the Ocean to Chrysopolis, to go against Comnenus. On that day there occurred a great and frightful battle affecting Christians, since both sides struck each other, causing heavy casualties and the blood of many of the faithful was spilled on the ground.Then Comnenus roared like a lion in great rage and advanced, breaking [the resistance] of the men [fighting for] the Byzantine empire and, by the sword, generally putting all of them to flight. [Comnenus] mercilessly killed all the Byzantine troops with the sword, trapping [the survivors] by the shores of the great Ocean Sea. Like locusts carried by the wind, the Byzantine troops became numb from the fierce warfare, piled into the sea, and perished. There were also many who died by the bitter sword. On that day some 115,000 warring men of the Byzantine troops died. [Comnenus] generally took captive all the princes and seized control of the kingdom.

Յայնժամ իշխանքն, որ ի պաղատն էին, իբրեւ տեսին զամենայն կատարած բարկութեանս եւ զայնչափ արեանցն հեղմունսն, խորհեցան տալ զաթոռ թագաւորութեանն ի Կոմանոսն, եւ վասն զի մեծ սուգ էած առ հասարակ ազգին Յունաց. եւ յայնժամ ելեալ պատրիարգն եւ ամենայն իշխանքն Կոստանդնուպօլսի առ Կոմանոսն եւ արարին ընդ նմա բազում երդմունս եւ տարան նստուցին զնա յաթոռ թագաւորութեանն Հոռոմոց. եւ ապա եղեւ խաղաղութիւն աշխարհին Յունաց։ Բայց աւերումն եւ յափշտակութիւն բազում եղեւ յերկիր յայնմ ամին, զի Կոմանոսին դեհն եւ Միխայլին զմիմեանս աւերէին. եւ այսպէս բազում աւեր գործեցաւ՝ մինչեւ հաստատեցաւ աթոռ թագաւորութեանն ի Կոմանոսն.

Now when the princes at the palace saw all the destruction of anger and the shedding of so much blood, they thought to give the throne of the realm to Comnenus, who had plunged the entire nation of the Byzantines into mourning. Then the patriarch and all the princes of Constantinople arose and went to Comnenus, offered many pledges to him, and took and seated him on the throne of the Byzantine empire. Then there was peace in the land of the Byzantines. However, in that year the country experienced much destruction and ravaging, since the partisans of Comnenus and those of Michael engaged in ruining each other, and great devastation was wrought until Comnenus was established on the imperial throne.

Եւ յայնժամ հանեալ հրովարտակ ընդ ամենայն երկիր եւ արար խաղաղութիւն աշխարհի։ Իսկ Կոմանոսն առաւել մեծարեաց զայնոսիկ, որք միամիտ կացին ի վերայ Միխայլին, քան զայն, որ յիւր վերայ նահատակեցան։ Եւ եղեւ յառաջ քան զայս գային իշխանքն Հոռոմոց յօգնութիւն Միխայլին՝ Պիզշօնիտն եւ Լիպարիտն. եւ յորժամ հասան ի Ճերճերի, լուան եթէ Կոմանոսն թագաւորեաց, ի գիշերին փախեան առ հասարակ եւ ասէին ցմիմեանս, եթէ՝ «Խալատ ի Ճերճերոյ դառնայ»։ Եւ յետ աւուրց ինչ գնային առ թագաւորն. եւ առաւել մեծարեաց զնոսա։ Եւ հրամայեաց թագաւորն Կոմանոս դեկան զարկանել յիւր անուն եւ զթուրն հանել ի վերայ ուսոց իւրոց, եթէ՝ «Թրով առի զաթոռ թագաւորութեանս». ընդ որում ոչ հաճեցաւ ընդ բանս այս, նաեւ այլ եւս պէսպէս գործ նենգութեան գործեաց Կոմանոսն ընդ քրիստոնեայսն։

Then he issued a decree throughout the entire country and brought peace to the land. Comnenus honored more those who had loyally remained with Michael than those who had been martyred fighting for himself. Prior to this, [two] princes of the Byzantines, Pizsho’nit and Liparit, were coming to the aid of Michael. Now when they reached [the town of] Gergetha and heard that Comnenus had been enthroned, they all fled in the night, saying to one another: “We found our error at Gergetha.” After some days they went to the emperor and he exalted them even more. Emperor Comnenus commanded that coins be minted with his name on them and [with an image of ] a sword raised above his shoulders and with this caption: “I took the throne of the empire by the sword.” [People] were displeased by these words and by a variety of treacherous deeds that Comnenus wrought against Christians.

Եւ յետ աւուրց ինչ զօրաժողով արարեալ ահագին բազմութեամբ եւ կամեցաւ յարուցանել պատերազմ ընդ ազգն Պածինկացն. եւ երթեալ անցանէր ընդ մեծ գետն Տօնաւիս եւ գնայր խաղայր առ յապականել զամենայն արեւմուտք. եւ ուր հասանէր՝ որպէս զչար գազան մռմռայր ի չարութենէ սրտին իւրոյ, եւ ընդ որ անցանէր՝ բազում արիւն տայր հեղուլ. եւ եղեւ կոծ մեծ յամենայն արեւմուտ, եւս առաւել ի յաշխարհն Բուլղարաց։ Եւ էր յաւուրսն ամառնային, եւ հասանէր աստուածասաստ բարկութիւնն ի վերայ զօրացն Կոմանոսին, զոր ոչ բաւէ բերան զմեծ կատարածս արկանել ընդ գրով, զոր ըստ արժանեացն ընկալան։ Եւ զի ահա ելանէր ամպ յարեւմտից եւ գայր ի վերայ բանակին Կոմանոսին, եւ էր ամպն սեաւ եւ ահաւոր տեսլեամբ, որ ոչ ոք համարձակէր հայել ի նա. եւ եղեն ճայթմունք եւ որոտմունք, եւ հրացայտ փայլատակմունս յարուցանէր. եւ յայնժամ սկսաւ ի կարկուտս մեծամեծս եւ բախեալ հարկանէր զբանակն եւ սաստկապէս դիպէր ամենայն զօրացն. յայնժամ նոքա մի փախեան եւ զելս իրացն ոչ գտանէին։ Եւ տեսեալ թագաւորն՝ լցաւ բարկութեամբ եւ յոչ կամաց դարձաւ որպէս զփախստական, եւ ամենայն զօրքն առ հասարակ ցրուեալք լինէին ընդ լերինս եւ ընդ դաշտս. եւ անդ էր տեսանել զմեծ կատարածն, զոր կրեցին ի բազում հարուածոցն. եւ անթիւք կորեան, հայր յորդւոյ եւ որդի ի հօրէ, եղբայր յեղբօրէ, եւ թագաւորն երեք արամբք կորուսեալ եղեւ մինչեւ ի Տօնաւիս գետն, ապա եղեւ գտեալ։ Եւ յորժամ հանդէս արար զօրաց իւրոց, մեծ մասն զօրացն կոտորեալ էին յերկնից բարկութենէն։ Իսկ յաղագս ձիոց եւ ջորւոց, ոսկւոյ եւ արծաթոյ եւ այլ կարասեացն աւելորդ է ասել, եւ կամ զամենայն սարք պատերազմի։

After some days [Comnenus] massed a frightful multitude and wanted to stir up war with the nation of Pechenegs. He went and crossed the great Danube River, advancing and intending to pollute the entire West. Wherever he reached, he growled like an evil beast, from the wickedness in his own heart. And wherever he passed through, he caused much blood to be shed. There was a great mourning throughout the West and especially in the land of the Bulghars. Now it was summertime and divine wrath—which was deserved—came upon the troops of Comnenus [in a manner] which is difficult to put into writing properly. For behold, a cloud arose from the West and came against Comnenus’ army. The cloud was black and of frightening appearance, [to the point] that no one dared to look at it. There were [the sounds of] explosions and thunder and flashes of lightening appeared and then enormous pieces of hail started to fall and violently hit and kill the camp and all the troops. One by one, all the soldiers fled, not being able to find a way out. When the emperor saw this he was filled with rage and, against his will, turned to flight like a fugitive. All the troops were completely scattered throughout the mountains and plains. There one could see the great disaster they had sustained from the many blows they had received. Countless folk were lost: fathers lost sons; sons lost fathers; brothers lost brothers. The emperor himself lost his way with three men, until he reached the Danube River and was found. When he reviewed his troops, most of them had been killed by anger from On High. It is superfluous to mention [the loss of ] horses and mules, gold and silver, baggage and all the war materiel.

Եւ այնուհետեւ գիտացեալ Կոմանոսն, եթէ այս ամենայն աստուածուստ բարկութիւնս վասն իմոյ յանցանացն եհաս ի վերայ քրիստոնէից, զի մեղօք իմովք բարկացուցի զԱստուած, եւ եկեալ ի Կոստանդնուպօլիս եւ անկեալ առաջի Աստուծոյ՝ խնդրէր զթողութիւն մեղաց իւրոց, զոր արար. եւ այնուհետեւ խնդրէր ելանել յաթոռոյ թագաւորութենէն եւ մտանիլ ի կարգս ապաշխարութեան պահօք եւ արտասուօք։

Following this, Comnenus realized that all this divine anger was punishment for his own sins, taken out upon the Christians, since he had angered God through his sins. When he reached Constantinople he fell [on his knees] before God begging forgiveness for the sins he had committed. After this he sought to leave the throne of the realm and enter the life of a penitent, with fasts and tears.

Եւ եղեւ ի թուականութեանն Հայոց ՇԵ թագաւորեցոյց Կոմանոսն զՏուկիծն, զի յաղագս այնր գործոյն, զոր յառաջն ճառեցաք, գիտացեալ թէ ոչ հաճեցաւ Աստուած ընդ թագաւորութիւնս նորա՝ վասն անմեղ արեանցն, զոր եհեղ յազգէ հաւատացելոցն. եւ եղեւ, զի մէկ կողմն անձինն թուլացաւ. եւ յորժամ ետես զաստուածասաստ բարկութիւնն ի վերայ անձին իւրոյ, կամեցաւ զգենուլ զգեստ կրօնաւորութեան եւ միաւորիլ ի վանք կրօնաւորութեան։ Եւ յայնժամ առաքեաց ի կողմն Տաճկաց ի քաղաքն յՈւռհա եւ բերեալ զտուկ քաղաքին Ուռհայոյ, որում անուն էր Տուկիծ, վասն զի ի մեծամեծաց ազգէ էր, եւ առեալ զթագն դնէր ի գլուխ Տուկծին եւ երկրպագէր նմա, նմա, եւ նստոյց զնա յաթոռ թագաւորութեանն եւ ինքն գնացեալ յանապատ եւ եղեւ վանական։ Եւ Տուկիծն բռնակալեալ ի վերայ թագաւորութեանն Յունաց եւ զամենայն անհաւատս ածէր ի հաւանութիւնս. եւ եղեւ ուրախութիւն ի վերայ ամենայն տանն Յունաց վասն Տուկծին։

In 507 of the Armenian Era [A.D. 1058-1059], Comnenus enthroned Ducas [in his place], for he knew that because of his own deeds, which we have described earlier, God was displeased with his reign because of the innocent blood of the faithful which he had shed. Then it happened that one side of his body became paralyzed. When [Comnenus] saw the divine wrath so visited upon himself, he wanted to don the clothing of a cleric and to become a monk in a monastery. Then he sent to the Tachik area, to the city of Edessa, and had brought to him the duke of the city of Edessa, whose name was Ducas, since he was of a grandee line. Taking the crown, [Comnenus] placed it on Ducas’ head, prostrated himself before him, and seated him on the throne of the realm. He himself went to a retreat and became a monastic. Ducas tyrannized over the empire of the Byzantines and led all those who were unfaithful [to him] into acceptance. Consequently, because of Ducas, there was joy throughout the entire House of the Byzantines.

Յայսմ ամի մեռանէր ամենագովելին Տէր Պետրոս կաթուղիկոսն Հայոց, որ գլուխ էր մարմնոյ Հայաստանեայց եւ պարիսպ սրբոյ եկեղեցւոյ։ Սա կացեալ յաթոռ հայրապետութեան զամս քառասուն եւ երկու եւ յաւելաւ առ հարս իւր. եւ ձեռնադրեաց յաթոռ հայրապետութեանն իւրոյ զերանելին զՏէր Խաչիկ, որ էր քուրորդի իւր, լցեալ ամենայն սրբասնունդ առաքինութեամբ եւ բարեհամբաւ անուամբ, զարդարեալ շնորհօք առաքելականօք եւ մարգարէականօք։ Եւ թաղեցին զՏէր Պետրոսն ի քաղաքն, որ կոչի Սեբաստիա, ի վանք սրբոյ Նշանին, հանդերձ բազմութեամբ։

In this year the most praiseworthy Catholicos of the Armenians, Lord Petros6, died. He was the head on the body of the Armenians and the [protecting] wall of the blessed Church. He occupied the throne of the patriarchate for 42 years, and then was gathered to his fathers. They ordained to the throne of the patriarchate the blessed Lord Xach’ik, who was [Petros’] sister’s son. He was a man filled with every pious virtue and someone with a reputation for goodness, adorned with the grace of apostles or prophets. They buried Lord Petros in the city named Sebastia, in the monastery of the Holy Cross, [a funeral attended by] a multitude [of mourners].

Ի նոյն թուականութեանս Հայոց երկրորդեալ յարձակեցան ազգն անօրինաց ի վերայ հաւատացելոցն Քրիստոսի. եւ ահա ելեալ գայր ի Պարսից նահանգէն ամիրայ ոմն մեծ եւ հզօր՝ Դինար անուն, եւ զօրօք բազմօք գայր անկասկած դառնաշունչ բռնութեամբ եւ նենգաւոր սրտիւ ծածկեալ զչարութիւն իւր։ Եւ անցանէր անվնաս ի բազում տեղեաց եւ խաղայր գնայր եւ հասանէր մինչեւ ի հռչակաւոր քաղաքն եւ յանուանին, որ կոչի Մելտենի, վասն ի բազում ժամանակաց մատնած էր քաղաքն Պարսից՝ թէ անչափ է հարստութիւն ոսկւոյ եւ արծաթոյ՝ ականց եւ մարգարտաց եւ դիպակաց։ Եւ էր քաղաքն անպարիսպ. եւ յորժամ գայր յառաջ զՀասաւն էառ եւ առ հասարակ կոտորեաց սրով։ Եւ գայր անցանէր ի Մելտենի. եւ եղեւ առաջնորդ զօրացն անօրինաց որդին Լիպարտին միաբանեալ ընդ նոսա. Եւ էր յաւուրսն ձմերայնոյ՝ ի մուտսն յիսնակին, յորժամ պատեաց զքաղաքն Մելտենի. եւ վասն հռչակաւոր անուանն, որ ընդ ամենայն աշխարհն Պարսից տարածեցաւ անուն գեղեցկութեան նորա. յայնժամ որպէս սեաւ ամպ շրջանակաւ պատեաց զամենայն քաղաքն առ հասարակ.

In the same year, the nation of infidels repeated their attacks on the Christian faithful. A certain great and powerful emir, named Dinar, arrived from the state of Persia. Accompanied by many troops and bitter violence and a treacherous heart, he arrived unexpectedly, concealing his evil. He crossed over many places unharmed and arrived at the renowned city called Melitene. This was because for a long time it had been known to the Persians that its wealth was unlimited when it came to gold, silver, precious stones, pearls, and brocades. Moreover, the city lacked a wall. En route, Dinar had captured Hasawn and put everyone to the sword. Then he advanced to Melitene. The leader of the infidels’ troops was the son of Liparit, who had united with them. It was wintertime and the beginning of Lent when [Dinar] surrounded the city of Melitene, because of its renown and its reputation for beauty, which had spread throughout the entire land of the Persians. Like a black cloud he surrounded the whole city.

Եւ տեսեալ քաղաքացեացն զահաւոր բարկութիւնն՝ միաբան ի փախուստ դարձան արք եւ կանայք, ծերք եւ տղայք. եւ տեղի փախստեան ոչ գոյր։ Յայնժամ հատաւ սէր բարեկամաց եւ յոյս կենաց յամենայն մտաց. ի դառնաշունչ բարկութեանցն մոռանայր հայր զորդի եւ որդին՝ զհայր. մայր՝ զդուստր եւ դուստր զմայր իւր լայր, եղբայր առ եղբայր՝ եւ սիրելիք առ սիրելիս։ Եւ յայնժամ լայնատարած դաշտք քաղաքին առ հասարակ ի փախուստ ելեալ, բազմութիւնքն գային ի մէջ թշնամեացն. եւ տեսեալ անօրինացն, սակաւ մի զտեղի առին եւ հիանային ընդ բազմամբոխութիւն քաղաքին, զի էին որպէս զաւազ ծովու անթիւ բազմութեամբ. եւ ոչ համարձակէին այլազգիքն՝ մինչեւ փախեան քաղաքացիքն։

When the residents saw the dread wrath [awaiting them], one and all, man and woman, old and young, they turned to flight. However, there was no place they could flee to. Then love for friends and hope for life quit all their thoughts and, from the bitter wrath, father forgot son, and son, father; mothers wept over daughters, and daughters over mothers; brothers over brothers, and loved ones over their loved ones. Then fleeing over the broad fields surrounding the city, the multitude came into the midst of the enemy. When the infidels saw them, for a moment they stopped and marveled over the multitude of the city, for they were as countless as the sands of the sea. The infidels did not dare to do anything until the residents had begun to flee.

Յայնժամ յարձակեցան սրով ի վերայ, եւ ամենայն սուրք նոցա առ հասարակ ի գործ արեան սկսեալ մխեցան. եւ առ սակաւ ժամ մի լցաւ արեամբ ամենայն քաղաքն. եւ ծփայր ծայրէ ի ծայր արեամբ քաղաքն Մելտենի, եւ ոչ ոք էր որ ողորմէր ծերոց եւ կամ տղայոց։ Եւ անդ էր տեսանել մարմինքն փառաւորք եւ պատուականք, որք անկեալք եւ թաւալեալք կային ի մէջ արեանցն, եւ տղայքն ի գիրկս մարցն մասն առ մասն հարեալ լինէին, եւ արիւնն եւ կաթն ընդ միմեանս միաւորեալ խառնեցան։ Եւ ո՛՞վ կարէ ի գիր արկանել զաստուածասաստ բարկութիւնն, զոր յաւուր յայնմիկ կրեաց քաղաքն Մելտենի, վասն զի փոխանակ քաղցր ցօղոյն՝ արիւն ծածկեալ ունէր զամենայն բոյսս դալարոյ անդաստանացն։ Եւ յետ այսչափ կատարածի արեանցն եւ գերութեանց, զորս վարէր առաջի իւր ի գերութիւն, կանայս պատուականս եւ գեղեցիկս եւ մանկունս եւ աղջկունս վայելուչս եւ անհամար գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ անթիւ. եւ յարուցեալ խաղայր ուրախութեամբ եւ գայր յաշխարհն Պարսից եւ անցեալ զԵփրատ գետն՝ արար ձմերոց ի Յանձիթ։ Եւ յայնժամ զօրքն Հոռոմոց յարձակեցան զհետ Թուրքին, եւ ի հասանելն նոցա՝ ոչ համարձակեցան պատերազմել ընդ նոսա, այլ դարձան խաղաղութեամբ ի Հոռոմս։

Then they attacked with their swords, and all their swords were engaged in shedding blood. In a short while, the entire city was filled with blood. Melitene, from one end to the other, billowed with blood. Nor was there anyone to pity the old or the young. There one could see the bodies of glorious and distinguished [people] fallen and drenched in blood; children cut to pieces in the arms of their mothers, with blood and milk flowing together. Who can put into writing the divine wrath which the city of Melitene bore on that day? All the green plants of the fields were covered with blood, instead of sweet dew. After so much shedding of blood and captive-taking, they led before them into slavery beautiful and distinguished women, boys and girls, with an inestimable amount of gold and silver. [Dinar] happily led them off toward the land of the Persians. Crossing the Euphrates River, he wintered in Andzit’. A force of Byzantines pursued the Turks, but when they reached them, [the Byzantines] did not dare to battle with them. Rather, they returned peacefully to Byzantine [territory].

Իսկ ի ժամանակս գարնանային հասեալ՝ գնաց զօրքն այլազգեաց ի գաւառն Տարօնոյ եւ բռնակալեալ առ ստորոտ լերամբն Տօրոսի մերձ ի Սասուն։ Եւ լուեալ զայս իշխանին Հայոց՝ զօրաւորն եւ քաջ որդին Մուշեղայ Թոռնիկ եւ ժողով արարեալ զամենայն Սասուն եւ հասանէր ի վերայ զօրացն այլազգեացն։ Յայնժամ զօրք այլազգեացն հնչեցուցանէին զփողս պատերազմին եւ միաբան ելին ի պատերազմ։ Եւ եղեւ օրն այն մեծ եւ ահաւոր, վասն զի որպէս զջոկս առիւծոց զմիմեանս բախէին երկուցունց կողմանցն. եւ յայնժամ գոչեաց քաջն Թոռնիկ եւ ձայն տուեալ աջոյ թեւին իւրոյ՝ եւ հասանէր ի վերայ ձախոյ թեւին այլազգեացն եւ պատառէր զնոսա մեծաւ յաղթութեամբ. եւ դարձաւ հայեցաւ ի վանքն սրբոյ Կարապետին եւ ուժգին զձայն արձակեալ եւ ասէր. «Գլակա՛յ Վանք, սո՛ւրբ Կարապետ, հասի՛ր մեզ յօգնութիւն եւ արա՛ զօրս զայս երեւելի ի վերայ հաւատացելոցս». եւ միաբան ձայն տուեալ միմեանց յարձակեցան ի վերայ այլազգեացն եւ առին զառն եւ զամենայն աւարն եւ դարձուցին զամենայն գերութիւնն. եւ մնացեալքն յայլազգեացն մազապուրծ զերծեալք՝ ամօթով գնացին յաշխարհն Պարսից։ Եւ քաջն Թոռնիկ մեծաւ ուրախութեամբ դարձաւ ի Սասունք՝ գոհանալով զԱստուծոյ, որ ազատեաց զանթիւ բազմութիւնն զՄելտենւոյ քաղաքին ի ծառայութենէ անօրէն ազգին Պարսից։

Now when springtime arrived, the forces of the infidels went to the district of Tar’on and encamped at the foot of the Taurus Mountains, near Sasun. Now when this became known to T’ornik, Mushegh’s son, a prince of the Armenians, a general and a valiant man, he massed troops from all of Sasun and went against the troops of the infidels. Then the troops of the infidels sounded their war trumpets and unitedly arose to fight. That day was a great and awesome one, since the two sides clashed like packs of lions. Then the brave T’or’nik shouted and signaled to his right flank and reached the left flank of the infidels and broke it with a great victory. [T’or’nik] turned and gazed at the monastery of Saint Karapet and cried out fervently: “Glak Monastery, Saint Karapet, come to our aid and make this day an illustrious one for the faithful.” Unitedly calling one another, [the Armenians] attacked the infidels and took loot and booty and retrieved all the captives. The remainder of the infidels escaped by a hairsbreadth and returned to the land of the Persians in disgrace. Brave T’or’nik, with great joy, returned to Sasun, thanking God for having freed such a countless multitude [of people] from the city of Melitene from service to the impious nation of the Persians.

Դարձեալ ի յայսմ ամի եւ ի նոյն ձմերոցին եղեւ նշան ահաւոր եւ հրաշալի, սոսկալի եւ մեծ բարկութիւն ի վերայ քրիստոնէից, վասն զի յառաջագոյն երեւեալ գուշակ անցման հաւատացելոցն Քրիստոսի. զի որպէս ի պիղծ գիշէն հոտ զազրութեան յառաջագոյն գայ, այսպիսի օրինակաւս յառաջ քան զկատարածն նշանքն չարաչար երեւէին ի վերայ աշխարհի՝ դառնաշունչ հողմն հարաւայնոյ։ Եւ արդ ահա յաւուր միում յորժամ՝ լուսանայր օր առաւօտուն եւ ելանէր ամենայն մարդ ի տանէ իւրմէ, տեսանէին ի պարզոյ ի վերայ ցամաք գետնոյն կարմիր ձիւն եկեալ. եւ էր լցեալ զչորս կողմն աշխարհիս՝ ի յարեւելս եւ յարեւմուտ, ի հիւսիս եւ ի հարաւ. եւ սկիզբն արար գալոյ ի յաւուր երկուշաբաթւոջ եւ զաւուրս վաթսուն անդադար եկեալ. ի գիշերն գայր եւ ի ցերեկն հոսէր ընդ երեսս երկրի, բայց կարմիր ձիւն մէկ օր էր եկեալ։ Եւ յայնմ ամին եղեւ անցումն ամենայն չորքոտանեաց՝ անասնոց եւ գազանաց՝ եւ թռչնոց. եւ ի սաստիկ բարկութենէն ոչ գտանէին կերակուր իւրեանց, ի շէն առ հասարակ դէմ արարեալ նոցա եւ յիւրեանց թշնամիսն ապաւինէին։ Եւ յայնժամ ամենայն ոք անխնայ կոտորէր զնոսա անողորմաբար. վասն զի անասունքն ջոլիր ջոլիր լինէին, եւ թռչունքն երամ երամ ի փողոցս եւ ի տունս մտանէին. եւ անդ էր տեսանել զահաւոր կատարածն ի վերայ անասնոց եւ թռչնոց վասն մեղաց որդւոց մարդկան։ Իսկ որ ողորմածքն էին՝ ի տունս իւրեանց կերակրէին զնոսա զամենայն աւուրս ձմերանն եւ արձակէին զնոսա խաղաղութեամբ. եւ առ հասարակ ամենայն ոք ի գութս ողորմութեան դառնային ի վերայ անասնոցն։ Եւ մեծ ամիրայն Նսրտօլ, որ նստէր ի քաղաքն Մուֆարղին, քառասուն քոռ ցորենոյ եւ գարւոյ, կորեկոյ եւ զայլ ամենայն ընդաց ցանել հրամայեաց ընդ դաշտս եւ ընդ լերինս վասն թռչնոցն, եւ խոտ եւ յարդ անչափ յաղագս անասնոցն, եւ այսպիսի օրինակաւս բազում անասունք եւ թռչունք ապրեցան ի բազմութենէ անտի։

In this same year, during the same winter, there appeared an awesome, wondrous, and dreadful omen of the great wrath [waiting] to fall on the Christians. This was to be a prediction of the death of believers in Christ. Just as a loathsome odor betrays a decaying corpse, similarly, a bitter wind from the south, preceded the evil omens [about to fall] on the earth. Lo and behold, one day at daybreak when everyone emerged from their homes, they saw in clear daylight that red snow had fallen on the ground and covered the four directions of the land: east, west, north, and south. [White] snow had begun to fall on a Monday and it continued without let up for 60 days. It fell during the nighttime and during the daytime it drifted over the country. However, the red snow fell [only] on one day. In this same year there occurred the deaths of [almost] all quadrupeds—animals, beasts, as well as birds. From the great wrath, they were unable to find their food. Generally, they all headed to cultivated settlements, to take refuge with their enemies. At that point everyone mercilessly and ruthlessly killed them. For the animals were in bands and the birds in flocks in the streets and they entered homes. There one could see a dreadful destruction of animals and birds, all for the sins of the sons of mankind. Now there were those who were compassionate and fed [the animals] in their own homes, every day of winter, and let them go in peace [in springtime]. These folk were motivated by their compassion for the animals. There was a great emir [named] Nasr ad-Daulah who resided in the city of Mayyafariqin. He commanded that 40 k’or’ of wheat, barley, millet, and all sorts of grains should be scattered over the fields and mountains for the birds, and a huge quantity of hay and straw for the animals. In such a fashion many animals and birds were able to survive because of the plenty [found there].

Յայսմ ամի եղեւ սով սաստիկ ընդ երկիր, եւ բազումք մեռան չարաչար եւ դառն մահուամբ յերեսաց սովոյն, վասն զի սաստկութենէ ձեանն անձրեւ ոչ եկն յերկիր, եւ վաստակ ոչ եղեւ, եւ բազում պտղաբերք չորացան. եւ եղեւ ի փոխել միւս այլ տարւոյն՝ եղեւ լիութիւն եւ առատութիւն ամենայն կերակրոց, վասն զի մէկ մոդն հարիւր վաստակեաց։

In the same year a severe famine enveloped the country. Many died a wicked and bitter death due to this famine. This was because, due to the severity of the winter, rain had not fallen, and so there were no crops and many fertile areas dried up. On the other hand, at the beginning of the next year there was plenitude and abundance of all food stuffs. In fact, a single mod of [sown] grain yielded a hundredfold when harvested.

Իսկ ի վերանալ թուականութեանս Հայոց ամի ՇԸ ժամանեալ հասանէր արհաւիրք եւ կատարածք մահաբերք ի վերայ հաւատացելոց Քրիստոսի, զորս ոչ կարեմք պատմել զոր ինչ գործեցաւ յամիս այսմիկ աղէտ ահաւոր դառնութեան. վասն զի շարժեցաւ ամենայն տունն Պարսից առ հասարակ եւ յարուցեալ գային ահագին բազմութեամբ առանց համարոյ՝ որպէս զաւազ ծովու, եւ խաղայր հասանէր ի վերայ հաւատացելոց տանն Հայոց. եւ բազում գաւառք մաշեալք լինէին սրով եւ գերութեամբ յերից ամբարիշտ գազանացս այսոցիկ, որք ելեալք ի տիւանէն Տուղրիլ սուլտանէն ամիրայք երեք՝ Սամուխն եւ Ամրքափրն եւ Գիճաճիճի, արք չարք եւ արիւնարբուք առաւել քան զգազանս, եւ սեւագունդ զօրօք եւ մահաբեր նշանօք հասանէին ի վերայ բազմամբոխ եւ նշանաւոր քաղաքին Սեբաստիոյ. եւ մռնչալով որոտային եւ կամեցան զմեծասաստ բարկութիւն իւրեանց ածել ի վերայ հաւատացելոցն Քրիստոսի եւ մանաւանդ խորհեցան ի միտս իւրեանց ձերբակալս առնել զորդիսն Սենեքարիմայ զորդիք թագաւորին Հայոց՝ զԱտոմ եւ զԱպուսահլ, զորս յառաջագոյն նոցա լուեալ զօրացն այլազգեացն՝ փախեան ի Խաւանէքն, եւ այլ բազում իշխանքն գնացին զհետ։

At the start of the year 508 of the Armenian Era [A.D. 1059-1060], disasters and deadly events descended upon the Christian faithful. I am unable to narrate [adequately] what occurred during that year of dreadful bitterness. For the entire House of the Persians arose and came against the faithful in the House of the Armenians. They came with an enormous multitude of men, as uncountable as the sands of the sea. Many districts were put to the sword and enslaved by three impious beasts, emirs of Sultan Tughril, who had come from the divan: Samux, Amr-Kafur, and Kijaziz, evil men who were more bloodthirsty than beasts. They came against the populous and notable city of Sebastia with troops wearing black and [carrying] death-bringing [battle] standards. They growled and thundered and wanted to vent their violent rage upon the believers in Christ. They particularly had planned to arrest the sons of Senek’erim, king of the Armenians, Atom and Apusahl. Now it happened that [Atom and Apusahl] had heard about [the arrival of ] the infidel troops and had fled to Xawane’k’ [Gabadonia], and many other princes had gone with them.

Եւ յօր բարեկենդանի Վարդավառին պատեալ զքաղաքն բազմութիւն զօրացն անօրինացն եւ պաշարեաց առ հասարակ շուրջանակի զամենայն քաղաքն. եւ սուր ի գործ մտեալ ամենայն զօրացն եւ անհամար մարմինք չարաչար խոցմամբ ի յերկիր թաւալէին, եւ հոսեալ արեանցն լնոյր զերկիր, որ եւ տեսողացն սոսկալի երեւէին. վասն զի որպէս փայտ անտառի կուտեալ լինէին մարմինք պատուականք ի վերայ երկրի, եւ արեամբ ծածկեալ եղեւ հող երկրի ի բազմութենէ դիականցն։

On the day before the fast for [the feast of] Vardavar’ [Transfiguration], a multitude of infidel troops had surrounded and completely blockaded the city. All the soldiers put their swords to work and an uncountable number of bodies, wickedly pierced, fell on the ground, while flowing blood covered the ground, which would have horrified a beholder. This was because the bodies of illustrious people were stacked up on the ground like wood [cut] in a forest, while the soil itself was covered with blood from the multitude of corpses.

Եւ զի անպարիսպ էր քաղաքն Սեբաստիոյ, իսկ այլազգիքն զառաջինն ոչ համարձակեցան մտանել ի քաղաքն, զի տեսանէին զբազմութիւն եկեղեցեացն սպիտակս եւ գումբեթաձեւս, գիտացին եթէ վրանք զօրացն իցեն. եւ իբրեւ գիտացին՝ յայնժամ զաստուածասաստ բարկութիւնն ածին ի վերայ քրիստոնէիցն, անողորմ եւ անխնայ կոտորեցին զայնքան բազմութիւն քաղաքին եւ անթիւ եւ անհամար աւարաւ եւ գերութեամբ արանց եւ կանանց, մանկունս եւ աղջկունս վարէին ի գերութիւն եւ այնչափ գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ, ականց եւ մարգարտաց եւ դիպակաց յափշտակեալ հանին ի Սեբաստիոյ, եւ վասն զի տուն եղեւ նա Հայոց թագաւորացն։ Եւ էր օրն այն դառնաշունչ եւ չար ի վերայ բնակչաց քաղաքին, վասն զի առ սակաւ ժամ մի եղեւ քաղաքն եւ դաշտն արեամբ լցեալ. եւ գետն՝ որ անցանէր ընդ մէջ քաղաքին՝ փոխանակ յստակ ջրոյն ի յարիւն դարձուցանէր զգոյնն, եւ բազումք այն էին, որ հրով այրեցան. եւ ահա անկեալ կային բազում իշխանք եւ մեծ եւ փառաւորք՝ մահաբեր խոցմամբ ի մէջ մաքուր եւ պատուական դիականցն արեամբ ծածկեալք լինէին, եւ ի սպիտակութենէ մարմնոցն որպէս զաստեղս փայլէին։

Now since the city of Sebastia was not walled, the infidels at first did not dare to enter the city. This was because when they saw the multitude of churches, white and domed, they thought they were seeing the tents of the [defending] soldiers. It was when they realized [their mistake] that divine wrath descended upon the Christians. [The infidels] mercilessly and ruthlessly cut down a vast multitude of the city. A vast, inestimable amount of loot and slaves—men, women, boys, and girls—were led into captivity. Moreover, as [the city] had been the home of the Armenian kings, there was a limitless quantity of gold, silver, precious stones, pearls, and brocades there, which were ravished from Sebastia. That day was a bitter, wicked one for the residents of the city since, in a short time, the city and the plain became filled with blood. As for the river which flowed through the city, instead of running clear, its water had acquired the color of blood. There were also many people who had been burned with fire. And behold, there lay fatally wounded on the ground many great and glorious princes. [They lay there] covered with blood, in the midst of pure and venerable corpses and, because of the whiteness of their bodies, they gleamed like stars.

Զի՞նչ եւ վասն քահանայիցն եւ սարկաւագացն ասացից եւ յաղագս վեց հարիւր եկեղեցեացն, որ ի նմա կային. ամենայն սրով վճարեցան։ Բազում կոյսք եւ հարսունք եւ փառաւոր տիկնայք վարեցան ի գերութիւն յաշխարհն Պարսից, եւ սակաւ ժամ մի եղեւ Սեբաստիա իբրեւ զխուղ մի այրեցեալ հրով։ Եւ կացեալ զօրք այլազգեացն ի Սեբաստիա աւուրս ութ եւ խաղաց գնաց յաշխարհն Պարսից անթիւ եւ անհամար գերութեամբ։

What shall I say about the priests and deacons there, all put to the sword, or about the 600 churches. Many virgins, brides, and glorious women were led into captivity to the land of the Persians. In an hour, Sebastia became like a burned-out hut. The infidel troops remained in Sebastia for eight days and then went to the land of the Persians with an immense, inestimable number of captives.

Ո՞վ կարասցէ մի ըստ միոջէ պատմել զկորուստ բարկութեանն եւ զլաց ապաշաւանաց տանս Հայոց, զոր յանօրէն եւ յարեանարբու գազանացն զօրացն Թուրքաց կրեաց յանտիրութենէ, ի սուտ պահապանացն, ի տկար եւ ի թուլամորթ վատ ազգին Յունաց. վասն զի մի առ մի քակեալ հանին զքաջ զզօրականսն ի տանէն Հայոց, զորս հանին յարկաց եւ ի գաւառաց եւ բարձեալ խափանեցին զաթոռ թագաւորութեանն Հայոց. քակեցին զցանկ պահպանութեանն զօրաց եւ զօրավարաց. եւ ազգն Հոռոմոց իւրեանց անուն քաջութեան զանդարձ փախչելն արարին պարծանք. նմանեցան վատ հովուացն, որ յորժամ զգալն տեսանէ՝ փախչի։ Սակայն Հոռոմք յայն ջանս ջանացան, որ լուր լուր զպարիսպ ամրութեան տանս Հայոց քակեալ կործանեցին եւ զՊարսիկք ի վերայ արձակեցին սրով եւ զամենայն յաղթութիւնն՝ իւրեանց համարեցան եւ ինքեանք անպատկառելի երեսօք կուրտ զօրավարօք եւ ներքինի զօրօք զՀայք պահել ջանային, մինչ եւ Պարսիկք անտէր տեսին զամենայն արեւելք.

Who is capable of narrating one by one the losses [caused by divine] anger and the weeping of our penitent House of the Armenians? [These were losses] inflicted by the impious, bestial troops of Turks and endured by [the Armenians who were] lordless, [undefended] by their false defenders—the weak, cowardly, and evil nation of Byzantines. For one by one [the Byzantines] pulled apart and removed the brave forces of the House of the Armenians from their homes and districts. They overthrew and eliminated the throne of the Armenian kingdom. They pulled apart the network of protection [which had been provided] by the troops and generals. The Byzantines transformed their own boasts of bravery into [a story of] irrevocable flight. They resembled the bad shepherd who, at the sight of a wolf, runs away. Moreover, as for the defending walls, the Byzantines had tried to pull down and demolish them. They brought on the attack of the swordwielding Persians and all the victories [of the Persians, the Byzantines] regarded as their own triumphs. Furthermore, they shamelessly tried to protect the Armenians with castrated generals and eunuch troops. The Persians looked and saw the entire East undefended.

Եւ յայնժամ մեծաւ զօրութեամբ զօրացան այլազգիքն, որ ի մէկ տարւոյ հասան մինչեւ ի դուռն Կոստանդնուպօլսի եւ առին զամենայն աշխարհն Հոռոմոց, զքաղաքս ծովեզերաց եւ զկղզիս նոցա եւ արարին զազգն Յունաց որպէս զբանտարկեալս ի ներս ի Կոստանդնուպօլիս։ Եւ յորժամ առաւ Հայք ի Յունաց, արգելաւ ամենայն չարութիւնն Հոռոմոց յազգէն Հայոց.

At that point, the foreigners became much stronger, such that within one year they had reached the gates of Constantinople and had taken the entire land of the Byzantines, the coastal cities and their islands, confining the Byzantine people inside Constantinople, like prisoners. When [the Persians] took Armenia from the Greeks, all the wickedness that the Greeks had practiced on the Armenian people was stopped. And yet, after this [defeat], [the Byzantines] came up with other means of making war against the Armenian people.

Եւ զկնի այսորիկ հնարեցան այլ կերպիւ պատերազմ յարուցանել ընդ ազգն Հայոց. նստան ի քննութիւն Հայոց եւ այսու ատեալ զհանդէս պատերազմին, զմարտի եւ զկռիւս եւ զաղմուկ յեկեղեցի Աստուծոյ կարգեալ հաստատեցին։ Ի Պարսից պատերազմէն յօժարութեամբ փախչին եւ զամենայն ճշմարիտ հաւատացեալքս Քրիստոսի ի հաւատոյն ջանային խափանել եւ խախտել, վասն զի յորժամ այր քաջ եւ զօրաւոր գտանէին, զաչսն խաւարեցուցանէին եւ կամ ի ծովն ձգեալ խեղդամահ սատակէին. եւ այն էր փոյթ յօժարութեան նոցա, որպէս զամենայն իշխանսն Հայոց եւ զքաջ զօրականսն հանին յարեւելից եւ բերին բնակեցուցին ի Յոյնսն. եւ յայնժամ ինքեանք զմանկութեան արիութիւնն ի կուրտս փոխարկեցին եւ փոխանակ լեկուր զրեհացն, զոր քաջքն զգենուին, նոքա զծոցն հանդերձիցն լայն եւ երկայն արարին եւ փոխանակ պողովատ սաղաւարտին պէլեւտառ եդին եւ փոխանակ երկաթապատ թիկանցն՝ զփողպատն ի վերայ յուսոցն լայն արարին. եւ որպէս կանայք հեզ եւ ցած խօսին, քաջ եւ մանուկ արանց հանապազ կորուստ խորհին. եւ ի ձեռաց սոցա ամենայն հաւատացեալք մատնեցան ի գերութիւն յաշխարհն Պարսից։

They sat and began to examine the Armenians’ [religious beliefs] and thereby, scorning warfare, battles, and combats, they tried to introduce discord into the Church of God. They gladly fled from warfare with the Persians, while they sought to destroy and corrupt the faith of the true believers in Christ. For whenever they found a brave fighting man, they would blind him or drown him in the sea. The desire that motivated them was to remove all the princes and brave generals of the Armenians from the East and bring and settle them among the Byzantines. They transformed brave youths into eunuchs and, instead of [wearing] the tightly-constructed coats of mail which brave men use, they wore loosely hanging garments, wide and long. Instead of steel helmets, they put on pe’lewtar’s; instead of iron coverings for the shoulders, they used wide neckerchiefs. Like women, they spoke in low tones and meekly. They were always worried about the loss of brave young men. Because of [the Byzantines], all the faithful [Christians] were betrayed into slavery in the land of the Persians.

Յայսմ ժամանակիս թագաւորն Տուկիծ խորհեցաւ խորհուրդ չար եւ կամեցաւ բառնալ եւ խափանել զաթոռ հայրապետութեան սրբոյն Գրիգորի ի տանէն Հայոց. եւ որպէս ասացաքս, յարուցանէր հալածանս եւ առնէր քննութիւնս պէսպէսս յաղագս հաւատոյ Հայաստանեայց ազգիս։ Մանաւանդ յորժամ մեռաւ Տէր Պետրոսն, յայնժամ յարեան Հոռոմք ի վերայ սուրբ Աթոռոյն եւ կամեցան եղծանել զնա եւ կամեցան առ հասարակ դարձուցանել զՀայք ի հաւատն անօրէն Քաղկեդոնի։ Եւ յայսմ ժամու արարին Հոռոմք խնդիր բազմութեան գանձուցն ոսկւոյ եւ արծաթոյ Տեառն Պետրոսի Հայոց կաթուղիկոսի եւ զբազումս ի խոշտանգս մատնեցին ի Սեբաստիա եւ զօծեալն ի յաթոռ հայրապետութեանն զՏէր Խաչիկ հանդերձ եպիսկոպոսօք տարան ի Կոստանդնուպօլիս եւ զամենագովելին զՏէր Եղիսէ եւ պահեցին զնոսա յաքսորս զամս երիս. եւ յաւուրսն յայնոսիկ բազում վտանգ գործեցաւ ի հաւատս Հայոց։ Եւ յայնժամ թագաւորքն եւ իշխանքն Հայոց, Գագիկ Անեցի եւ Ատոմ եւ Ապուսահլ՝ որդիք Սենեքարիմայ ջան յանձինս կրեցին եւ հազիւ կարացին հանել զնոսա։ Եւ զկնի այս ամենայն եղելոցս նստուցին յաթոռ հայրապետութեան ի Թաւբլուր. եւ կացեալ անդ զամս երիս եւ ընդ ամենայն վեց ամ կալեալ զաթոռ հայրապետութեանն Տէր Խաչիկ։

In this period the emperor Ducas conceived an evil plan. He wanted to confound and eliminate the throne of the patriarchate of Saint Gregory in the House of the Armenians. Consequently, as we have said, he stirred up persecutions and initiated various inquiries into the faith of the Armenian people. This was especially so upon the death of Lord Petros [d. 1058]. At this point, the Byzantines attacked the blessed See and wanted to destroy it, and, generally, they wanted to turn the faith of the Armenians to the impious [doctrine of the] Chalcedonians. The Byzantines sought after the great wealth of gold and silver possessed by the Armenian Catholicos, Lord Petros, and they tortured many people in Sebastia [to acquire it]. Furthermore, the one who had been ordained to the patriarchal throne, Lord Xach’ik, was taken to Constantinople along with [his] bishops, as well as the most praiseworthy Lord Eghise’. They were kept there in exile for three years. In those days many dangers threatened the faith of the Armenians. Then it happened that the kings and princes of the Armenians—Gagik of Ani, Atom and Apusahl, the sons of Senek’erim—expended effort and barely were able to remove [the clerics from Constantinople]. Following all these events, they seated Lord Xach’ik on the throne of the patriarchate, at T’awblur. [Following this ceremony, Xach’ik] occupied the patriarchal throne for three years, for a total of six years altogether.

Իսկ ի գալ հասանել մերոյ թուականութեանս ի յամս ՇԺԱ հարուածք չար եւ դժնդակ դառն օդով սփռեալ տարածեցաւ ի վերայ հաւատացելոց Քրիստոսի։ Զի եղեւ յաւուրս աշնանային եւ յամսեանն յարեգի բարկութիւն շարժեցաւ ի Դրանէն Պարսից եւ գային արք երեք մեծք եւ երեւելիք ի տիւանէ անտի Տուղրէլ սուլտանէն, որք են այսոքիկ՝ Սլար-Խորասան եւ Ճմճմ եւ Իսուլվ. եւ սոքա բազում արեան հեղմամբ գային ի վերայ ազգին քրիստոնէից. եւ հասեալ նոցա բազում զօրօք ի գաւառն, որ կոչի Պաղին, եւ սրով սրտմտութեամբ հեղաւ բազում արիւն ի հաւատացելոցն, եւ գերեցաւ ամենայն գաւառն Պաղնայ։ Եւ անտի յարուցեալ գային որպէս զօձ թունաւորք եւ հասանէր ի վերայ գաւառին Թլմխոյ յԱրկնոյ եւ առանց պատրաստութեան գտանէր զամենայն գաւառն։

Now at the beginning of the year 511 of our Armenian Era [A.D. 1062-1063] a wicked blow accompanied by an evil wind assaulted the believers in Christ. It was autumn, in the month of Areg, when [divine] anger caused three grandee and prominent men to come [here] from the divan of the court of the Persians, from Sultan Tughril. [Their names were] Slar-Xorasan, Chmchm, and Isulv, and they came against the Christians with great shedding of blood. They arrived with many troops at the district named Paghin, and shed much Christian blood with their angry swords. They led the entire district of Paghin into slavery. Then they arose like poisonous snakes and came against the district of T’lkhum at Arkni fortress. They found the entire district unprepared.

Եւ եղեւ յորժամ տեսին զամենայն երկիրն յանամրութիւն եւ գաւառն ամենայն կային ի մեծ ուրախութեան։ Իսկ նոքա որպէս զարեանարբու գայլ եւ կամ իբրեւ զկատաղի շունս սրով անողորմ յարձակեցան ի կոտորել զամենայն գաւառն առ հասարակ։ Եւ էր երկիրն ամենայն բոլոր շէն, լցեալ մարդով եւ անասնով, եւ էր բազմամբոխ յամենայն գաւառն. եւ յարեգի չորս յաւուր շաբաթու յութերորդ ժամուն լցաւ լայնատարած դաշտն արեամբ եւ գերութեամբ եւ անողորմ կոտորածով, զորս ոչ կարեմք պատմել. բազում եւ անթիւ այն էին, որ կրակով այրեցան. եւ յամենայն գաւառն ոչ ոք էր, որ կարաց զերծանել յերեսաց սրոյն. եւ յաւուր յայնմիկ բազումք հասին մարտիրոսութեան։

When they saw that the entire country and all the districts were not fortified, they were overjoyed. Like bloodthirsty wolves or mad dogs, they mercilessly attacked with their swords and generally wrecked all the districts. [Before the attacks] the entire country was completely cultivated, full of people and animals, and all the districts were heavily populated. On the fourth day of the month of Areg on a Saturday, at the eighth hour, the broad plain filled up with blood, slave-taking, and merciless destruction, which I am incapable of narrating. There were very many, countless, people who were burned in the fire. In all the districts there was no one able to save himself from the edge of the sword. On that day many achieved martyrdom.

Եւ զկնի անհամար գերութեանն եւ անհամար կոտորածոյն ասացից եւ զճշմարիտ քահանայիցն Աստուծոյ՝ զՔրիստափոր եւ զորդիս նորա զԹորոս եւ զՍտեփանոս, որ հանդերձ ամենայն ժողովրդեամբն մարտիրոսացան. վասն զի յորժամ տեսաւ զբազմութիւն զօրացն այլազգեացն, ժողովեաց զամենայն գիւղն յեկեղեցին՝ զարս եւ զկանայս հանդերձ տղայօքն եւ ինքն սկիզբն արար պատարագին Քրիստոսի եւ հաղորդեցոյց առ հասարակ զամենայն ժողովուրդն։ Եւ զօրքն անօրինաց պատեալ շուրջ զեկեղեցւովն, եւ դասք հաւատացելոցն, որք հաղորդէին, մի՛ առ մի ելանէին առ արիւնարբու գազանքն, եւ նոքա սրախողխող առնէին զհաւատացեալսն Քրիստոսի. եւ յորժամ մնացեալ լինէր ինքն եւ որդիքն իւր, ծունր կրկնեցին Աստուծոյ եւ գոհանալով համբուրեցին զմիմեանս, եւ ելեալ նոցա ընկալան զմարտիրոսական մահն բարի խոստովանութեամբ ի Քրիստոս Յիսուս։

After the enslavement or death of so many countless [folk], let me speak about those true priests of God, K’ristap’or and his sons, T’oros and Step’anos, who were martyred along with all the other people. For when [K’ristap’or]saw the multitude of the troops of foreigners, he assembled all the village inside the church—men, women, and their children. Then he started to celebrate the divine liturgy of Christ and gave communion to all the people. The troops of the infidels surrounded the church while the ranks of the faithful who had communed, one by one emerged [from the church] where these believers in Christ were stabbed and killed by the bloody beasts. When the only ones left [in the church] were [K’ristap’or] and his sons, they knelt before God, thanking Him, and kissed one another. Then they emerged and received the death of martyrs with a good confession in Jesus Christ.

Եւ յորժամ լուաւ զչար բարկութիւն կատարածիս ամիրայն, որ նստէր յԱմիթ քաղաքի, որդին Նսըրտօլայ, գրեաց առ Սլար-Խորասանն եւ հաստատեաց ընդ նմա սէր եւ զամենայն գերութիւնն հրամայեաց ծախել ի գաւառն իւր, վասն զի էր բարի եւ ողորմած ի վերայ քրիստոնէից ազգին. եւ եհան հրովարտակ ընդ ամենայն երկիրն, զի գնեսցեն զամենայն զգերութիւնն. եւ արարին այնպէս։ Եւ յորժամ յԱմիթ ի ծախ բերէին, բազումք ի դուռն քաղաքին մարտիրոսացան. եւ տեսանէին լոյս իջեալ յերկնից ի վերայ նոցա՝ հրակերպ տեսլեամբ։

Now when the emir of the city of Amida, [Said ad-Daulah,] who was the son of Nasir ad-Daulah, heard about the consequences of this evil wrath, he wrote to Slar-Khorasan and established friendship with him. He ordered that all the captives should be sold in his own district, for he was good and merciful toward Christians. He promulgated an edict throughout the entire country that all the captives should be purchased, and they did [do this]. [Yet] when [captives] were brought to Amida for sale, many were martyred at the city gate. A light with a fiery appearance was seen to descend upon them from the sky.

Արդ ո՞վ կարասցէ պատմել զկատարածս եւ զանցումն կատարածիս տանն Հայոց. զի արեամբ ծածկեցաւ առ հասարակ ամենայն արարածք եւ սմբակք երիվարաց նոցա մաշեցին զլերինս եւ զբլուրս, որ եւ ի բազմութենէ դիակացն հոտեցաւ երկիր եւ անհամար գերութեանցն լցաւ ամենայն տուն Պարսից, եւ արեամբ արբեալ եղեն ամենայն ազգ գազանաց. եւ ի լաց եւ ի սուգ տրտմութեան մտեալ նստան ամենայն որդիք մարդկան հաւատացելոցն Քրիստոսի, վասն զի արարիչն Աստուած դարձոյց ի մէնջ զերեսս բարերարութեան իւրոյ. այս եղեւ վասն մեղաց եւ չար գնացից մերոց, եւ մատնեաց զմեզ անօրէն եւ չար գազան ազգին Թուրքաց, ըստ բանի մարգարէին՝ որ ասաց. «Աստուած, թէ մերժեցեր զմեզ եւ աւերեցեր եւ բարկացար եւ գթասցիս եւ ոչ ելեր ընդ զօրս մեր, դարձուցեր զմեզ յետս քան զթշնամիս մեր, եւ ատելիք մեր յափշտակեցին զմեզ. ետուր զմեզ որպէս ոչխար ի զենումն եւ ընդ հեթանոս ցրուեցեր զմեզ»։

Who can narrate the events and destructions in the House of the Armenians? For all creation became covered with blood, while the hooves of [the invaders’] horses wore down mountains and hills. From the multitude of corpses, the country stank; while the entire House of the Persians filled up with the multitude of captives. The entire nation of wild beasts drank blood. All the sons of man who believed in Christ sat weeping and mourning, for God the Creator had turned His angry face away from us. This happened because of our sins and evil ways. He betrayed us to the impious and wicked and bestial nation of Turks. This was in accordance with the words of the prophet: “God, You rejected and ruined us and grew more angry [at us] and had no pity for us. You did not go forth with our armies, You made us turn back from our enemies while those who hate us have plundered us. You have given us as sheep to be slaughtered, and have scattered us among the pagans.”

Իսկ յետ այսչափ բարկութեանս եւ կատարածիս՝ որ եղեւ, խաղացուցին զբազմութիւն գերութեան յաշխարհն Պարսից եւ տանէին զնոսա երամ երամ որպէս զբազմութիւն թռչնոց. եւ տեսեալ զնոսա ազգն այլազգեացն հիանային եւ հարցուկ լինէին առ գերեալսն եւ ասէին, եթէ՝ «Զիա՞րդ գերեցայք այդչափ անպատրաստութեամբ եւ վասն է՞ր յառաջագէտ ոչ կարացիք լինել, եւ ելեալ էիք փախստական կա՛մ լսելով կամ նշանօք»։ Եւ նոքա ասացին, եթէ՝ «Բնաւ ամենեւին ոչ կարացաք իմանալ»։ Եւ ասացին կանայք այլազգեացն, եթէ՝ «Ահա այս էր նշանն կատարածին ձերոյ. յորժամ յերեկորէն ձեր հաւն խօսէր եւ ձեր պախրէն եւ կամ ոչխարն ի նստուկ աղբէր, այն էր նշան բարկութեան»։ Եւ ասացին ազգ գերեացն, թէ՝ «Այդ բազում անգամ լինէր յաշխարհն մեր, եւ ոչ կարացաք գիտել, եթէ նշան բարկութեան է մեզ»։

After so much rage and [such] developments, [the infidels] led the multitude of captives to the land of the Persians, leading them like flocks of birds. When the nation of foreigners saw them, they were astonished, and asked the captives: “How did you become captives through such a lack of preparedness? How is it that you were not informed in advance by word or sign to flee?” [The captives] replied: “We were unable to know anything.” The foreigners’ women remarked: “Behold this was the sign of your [coming] destruction: when your cock crowed in the nighttime and your cattle and sheep squatted down to defecate—such was the omen of your destruction.” The nation of slaves responded: “That happened many times in our land, yet we were unable to realize that it was a sign of [divine] anger against us.”

Յետ այսր ամենայնի, զոր ասացաք զկատարածն բարկութեանս, հասաւ չար համբաւս այս առ թագաւորն Տուկիծ. եւ յայնժամ զօրաժողով արարեալ եւ կացուցանէր զօրավար զմեծ իշխանն, որ կոչէր Փռանգապօլ, եւ առաքեաց զնա բազում զօրօք ի գաւառն Թլմխոյ. եւ գային հասանէին ի Թլմուխ մեծաւ զօրութեամբ։ Եւ արար զօրաժողով Ուռհայոյ տուկն, որոյ անուն ասէին Դաւատանոս, այր քաջ եւ հզօր ի պատերազմի եւ անուանի ի վերայ երկրի. եւ նորա զօրաժողով արարեալ զՈւռհա եւ զԿարկառ եւ զՀարսնմսուր եւ խաղայր զօրօք ի վերայ Տաճկաց եւ վրէժխնդիր լինէր արեան քրիստոնէիցն, զոր հեղին, եւ երթեալ բազում զօրօք բանակ հարկանէր ի դաշտ Թլմխոյ. եւ տեսանէր ի տեղիս զայնքան բազմութիւն կոտորածին՝ լային առ հասարակ ամենայն զօրքն։ Իսկ զօրք Թուրքացն լուեալ զգալ զօրացն Հոռոմոց, փախեան յաշխարհն Պարսից. եւ յայնժամ Դաւատանոսն գոչեաց որպէս զառիւծ ի վերայ Տաճկաց եւ յարձակեցաւ ի պատերազմ ի վերայ քաղաքին Ամթայ, մանաւանդ զի յայնմ աւուրսն զմեծ ամիրայն զամիր Սայիտ զորդի Նսըրտօլայ դեղեալ էին քաղաքացիքն եւ սպանեալ։

After all these examples of [divine] anger we have described, the wicked news [of them] reached Emperor Ducas. [Ducas] massed troops and appointed as general the great prince who was named Frankopolos. [Ducas] sent him to the district of T’lxum with many troops. And the duke of Edessa also gathered troops. His name was Dawatanos and he was a brave and mighty man of war, renowned throughout the country. He raised troops from Edessa, Karkar’, and Hisn-Mansur and then moved against the Tachiks, to exact vengeance for the Christian blood they had shed. [Dawatanos] went with many troops and pitched camp in the plain of T’lxum. All the troops wept when they saw the multitude of dead [bodies] there. Meanwhile, when the troops of Turks heard about the arrival of the Byzantine troops, they fled to the land of the Persians. Then Dawatanos roared like a lion at the Tachiks and went to do battle against the city of Amida. This was especially the case since on that day the residents had poisoned and killed the great emir [of their city], Sayid, son of Nasir-ad-Daulah.

Իսկ յորժամ լուան քաղաքացիքն զգալ զօրացն Հոռոմոց, յուղարկեցին գաղտ առ Փռանգապօլն տասն հազար դահեկան. եւ արար Փռանգապօլն գաղտուկ սէր ընդ Տաճկունքն. եւ գիտացեալ զայն Դաւատանոսին՝ նախատեաց յոյժ զՓռանգապօլն. եւ յորժամ հասան ի դուռն քաղաքին Ամթայ, ի տեղին՝ ուր Հոռոմ Դուռն կոչի, ելին ամենայն զօրք այլազգեացն ի պատերազմ։ Իսկ Փռանգապօլն զպատերազմն նենգաւորութեամբ Դաւատանոսին տայ եւ ինքն ամենայն զօրօքն ի յետ կայր պարապ ի պատերազմէն, եւ հեծեալք վաթսուն հազար ընդ նմա։

Now when the residents became aware of the Byzantine troops, they secretly sent 10,000 dahekans to Frankopolos. Then Frankopolos secretly established friendship with the Tachiks. When Dawatanos heard about this he greatly loathed Frankopolos. When they arrived at the gates of the city of Amida, at the place called “Gate of the Romans,” all the troops of the foreigners arose to fight. But as for Frankopolos, he deceitfully turned the fighting over to Dawatanos while he, with all his troops—including 60,000 cavalry—remained in the rear, avoiding battle.

Եւ յորժամ խմբեցաւ պատերազմն, մի ոմն ի զօրաց այլազգեացն այր քաջ, որում անուն ասէին Հէճն-Պշարա, մեծ ոճիրս գործէր զօրացն Հոռոմոց, որպէս զարծիւ պատառէր զճակատ Դաւատանոսին զօրացն եւ ի ներս դառնայր դառնայր կրկնէր։ Եւ տեսեալ զայն Դաւատանոսն, ձայն տուեալ ձիոյ եւ ասէր ՝թէ «զԿամամն մատուցէք ինձ»։ Եւ իբրեւ ելեալ գայր Պշարայ, Դաւատանոսն որպէս զառիւծ ի վերայ յարձակեցաւ եւ նիզակաւն հարեալ զսիրտն՝ պատառեաց զերկաթն եւ յայնկոյս հանեալ զգեղարդն. եւ երկոքեանն ի ձիոյ անկեալ լինէին։ Եւ բախեալ երկոցունց կողմանց ի վերայ՝ սպանաւ ի նոյն տեղին Դաւատանոսն, եւ Պշարայ սատակեալ կայր ի մէջ նիզակին։ Եւ լուեալ քաղաքացիքն, եթէ մեռաւ Դաւատանոսն, միաբան առ հասարակ ի դուրս բախեալ ելանէին։ Եւ յայնժամ մի ոմն ի զօրոց Դաւատանոսին գնացեալ առ Փռանգապօլն եւ դատախազ վարէր ընդ նմա վասն մահուանն Դաւատանոսի, որում անուն Տավառ ասէին. եւ իմացեալ զայս Փռանգապօլն՝ յարձակեցաւ ի վերայ այլազգեացն եւ արար սաստիկ կոտորած ի դուռն քաղաքին՝ հնգետասն հազար, եւ դարձաւ ի Հոռոմք։

When the battle was under way, a certain brave man from among the foreigners named He’chn-Pshara, wreaked great havoc upon the Byzantine troops. Like a [swift] eagle, he broke through Dawatanos’ front line and repeated his destruction from inside. When Dawatanos saw this he called for his horse, saying: “Bring Kamam to me.” Now when Pshara arose and advanced, Dawatanos, like a lion, attacked him and, with his lance, pierced his heart, with the spear splitting through the iron [armor] and emerging from the other side of his body. Both [combatants] fell from their horses. Meanwhile, as the two sides were clashing, Dawatanos was killed in that same area while Pshara lay dead with the spear in him. When the residents of the city heard that Dawatanos had died, they arose, emerged [from the city] and struck. Then a certain man from Dawatanos’ troops, whose name was Tavar’, went to Frankopolos and accused him of [responsibility for] Dawatanos’ death. When Frankopolos heard this, he attacked the foreigners and wrought severe damage—killing 15,000 at the city gates. Then he returned to Byzantium.

Յայսմ ամի ժողով արարեալ ոմն Յեհնուկ անուն, հինգ հազար արամբք գնացեալ ի վերայ Քրդաստանաց ի գաւառն Ամթայ ի տեղին՝ ուր ճեպու-Շահար կոչի. եւ առեալ բազում եւ անթիւ աւար՝ ոչխարս եւ պախրէս, ձիս եւ ծառայս եւ այլ բազում աւարս՝ եւ գայր ի բերդն, որ կոչի Սեւերակս. եւ հասանէր ի հետ՝ որ աւագ էր Քրդացն՝ որում անուն Խալթ ասէին, ինքն եւ իւր երեք որդիքն. եւ տեսեալ Յեհնուկն եւ իւր զօրքն ի փախուստ դարձան։ Եւ յայնժամ աստուածասաստ բարկութիւնն հեղաւ ի վերայ նոցա, վասն զի հասան յԱմթայ զօրք եւ արարին բազում կոտորածս եւ թափեցին զամենայն առն եւ զգերութիւնն։

In this same year a certain man named Yehnuk massed troops and went with 5,000 men against the Kurds in the district of Amida, at the place called Chep-Shahar. Having seized an inestimable amount of sheep, cattle, horses, servants, and much other booty, he went to the fortress named Sewerak. Now it happened that the senior [man] among the Kurds, whose name was Khalid, along with his three sons, caught up with [the invaders]. When Yehnuk and his troops saw this, they turned to flight. It was then that divine anger poured down upon them, for [defending] forces from Amida arrived, wrought much killing, and freed all the men and captives.

Յայսմ ամի գնաց Փռանգապօլն ի Կարնոյ քաղաք եւ անդ հանդիպեալ թուրք զօրացն՝ որ կոտորէր զգաւառն Թլմխոյ, եւ հարան ընդ միմեանս ի պատերազմ. եւ յաղթեաց նորա Փռանգապօլն եւ կոտորեաց զամենայն զօրսն Թուրքաց եւ սատակեաց զամիրայն այլազգեացն՝ որում անուն Իսուփ ասէին, եւ արար անթիւ աւար եւ թափեաց անթիւ գերութիւն ի նոցանէ։ Իսկ յորժամ լուաւ թագաւորն Տուկիծ զմահ Դաւատանոսին, որ նենգութեամբ Փռանգապօլին եղեւ, կոչեաց զնա ի Կոստանդնուպօլիս, եւ ծովահեղձ արար զնա, վէմ կապեաց ի պարանոցն եւ ընկէց յՈվկիանոս։

In this year Frankopolos went to the city of Karin. There he encountered Turkish troops who were destroying the district of T’lxum. The two sides clashed in battle. Frankopolos defeated them, killed all the troops of the Turks, including the emir of the foreigners, named Yusuf, taking inestimable booty, and freeing an inestimable number of captives from them. Now when Emperor Ducas learned about the death of Dawatanos, which had happened through Frankopolos’ treachery, [Ducas] summoned him to Constantinople and had him drowned—he had a rock tied to his neck and then he was thrown into the Ocean [Mediterranean Sea].

Դարձեալ ի թուականութեանս Հայոց եւ յամի ՇԺԳ զօրաժողով արար թագաւորն Պարսից Ապօլան սուլտանն, եղբայր Տուղրիլ սուլտանայ, որ զկնի մահուան եղբօրն նստաւ յաթոռ թագաւորութեանն, զօրաժողով արարեալ զՊարսիկս եւ զազգս Թուրքաց եւ զամենայն Խուժաստան աշխարհն մինչեւ ի Սագաստան. եւ շարժեալ մեծաւ ցասմամբ եւ ահագին բազմութեամբ՝ ծփայր չարեօք ալեօք եւ խաղայր որպէս զգետս յարուցեալ մրրկաբեր բարկութեամբ եւ որպէս զգազան արիւնարբու բնութեամբ զայրացեալ եւ գայր հասանէր ի Հայաստան աշխարհս եւ անհամար բազմութեամբ զօրօք մտանէր յաշխարհն Աղուանից եւ մատնեաց զնոսա ի սուրս եւ ի գերութիւնս. եւ անթիւ եւ անհամար արար զանցումն քրիստոնէից, որ ոչ ոք կարէ պատմել զկատարածն դառնաշունչ աղէտիցն հաւատացելոցն Քրիստոսի, վասն զի դառն ճաշակմամբ ընկալան զմահն ի կատաղեալ չարաթոյն ազգէն Թուրքաց. եւ ի բազմութենէ զօրացն ծածկեալ եղեւ ամենայն երեսք դաշտացն, եւ փակեաց զամենայն տեղի փախստեան։ Եւ ահա աստ կատարեցան բանք Փրկչին որ ասաց, թէ «Վա՛յ իցէ յղեաց եւ ստնտուաց յաւուրսն յայնոսիկ», վասն զի բազում քահանայք եւ կրօնաւորք եւ հայրապետք եւ փառաւոր իշխանք ընկալան զմահս դառնաշունչս եւ եղեն կերակուր գազանաց եւ թռչնոց։

Again in the year 513 of the Armenian Era [A.D. 1064-1065], the king of the Persians, Sultan Alp-Arslan [A.D. 1063-1072], brother of Sultan Tughril, who sat on the throne of the realm after his brother’s death, assembled forces from the Persians, the nation of Turks, and the whole territory from Khuzastan to Sagastan. With great anger and innumerable troops, he surged ahead like the waves in a river stirred up by the wrath of a storm, or like a wild beast whose bloodthirsty nature is aroused. Thus did [Sultan Alp-Arslan] come to the land of Armenia with countless troops, entering the land of the Aghuans, subjecting them to the sword and taking them as slaves. The number of slain Christians was countless, so many that no one can relate the calamitous bitter destruction that the believers in Christ suffered from the poisonous nation of Turks. All the plains were covered with the multitude of their troops and all places of refuge were blocked. In this place the words of the Savior were fulfilled, [words] which said: “Woe to those who are pregnant or nursing." Many priests, clerics, patriarchs, and glorious princes experienced bitter deaths and became food for animals and birds.

Եւ զկնի այսչափ բարկութեանս առաքեաց սուլտանն առ թագաւորն Աղուանից ի Կիւրիկէ եւ խնդրեաց զդուստրն իւր ի կնութիւն, որ յաղագս ահին տուեալ եղեւ. եւ արար սուլտանն ընդ նմա սէր եւ խաղաղութիւն յաւիտեան եւ զթագաւորն Աղուանից զԿիւրիկէ զորդի Դաւթի Անհողինի յուղարկեաց մեծաւ պատուով ի քաղաքն իւր Լօռէ բազում ընծայիւք։ Եւ անտի յարուցեալ սուլտանն ահագին բազմութեամբն իւրով մտաւ յաշխարհն Վրաց եւ մեծաւ սրտմտութեամբ մատնեաց զնոսա ի սուր եւ ի գերութիւն. եւ իջեալ բանակեցաւ ի գաւառն, որ կոչի Ջաւալիս, եւ ի պատերազմաւ մեծաւ պատեաց զքաղաքն՝ որ կոչի Ալախ. եւ ուժգին զօրութեամբն առաւ Ալախ քաղաքն. եւ առհասարակ զամենայն քաղաքն սրով կոտորեաց՝ զայր եւ զկին՝ անողորմ եւ զամենայն քահանայսն եւ զկրօնաւորսն եւ զիշխանսն սրախողխող արարեա. եւ լցաւ ամենայն քաղաքն արեամբ. եւ անհամար մանկունս եւ աղջկունս տարան ի Պարսիկս ի գերութիւն, եւ գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ՝ ականց եւ մարգարտացն որ ոչ էր թիւ։

After such rage, the sultan sent to Kiwrike, king of the Aghuans, requesting his daughter in marriage. She was given [to him], out of fear. And then the sultan made friendship and eternal peace with him, and sent Kiwrike, king of the Aghuans, son of Dawit’ Anhoghin, back to his city of Lo’r’e’ with great honor and many gifts. From there, the sultan arose and with his great multitude entered the land of the Georgians. With great wrath he subjected them to the sword and captivity. Then he descended, and encamped in the district which is called Jawali and enveloped the city named Alax with great warfare. Then he took the city of Axalts’ixe with unbridled force. Generally, the entire city was put to the sword, men and women mercilessly [killed], and all the priests and clerics and princes pierced with weapons. The entire city filled up with blood. They took countless boys and girls to the Persians in slavery, as well as such treasures of gold, silver, precious gems and pearls, that there was no counting them.

Յայսմ ամի յարուցեալ սուլտանն մեծաւ յաղթութեամբ եւ խաղաց չար վիշապն Պարսից եւ գայր մտանէր յաշխարհն Հայոց եւ զաստուածասաստ բարկութիւնն հեղոյր ի վերայ տանն արեւելից եւ արբուցանէր զմաղձն դառնութեան իւրոյ ամենայն ազգին Հայոց. եւ սփռեցաւ բոց բորբոքեալ մահու առհասարակ հաւատացելոց Քրիստոսի, եւ լցաւ ամենայն տունն Հայոց արեամբ, սրով եւ գերութեամբ։ Եւ յարուցեալ գայր որպէս զամպս սեւացեալս եւ իջեալ ի վերայ թագաւորաբնակ քաղաքին Անւոյ եւ պատեաց առհասարակ շուրջանակաւ՝ նման չար վիշապի։

In this year the sultan, that wicked dragon of Persia, arose in his triumph and entered the land of the Armenians. Then did divine wrath pour down upon the House of the East and the entire Armenian nation drank bitter bile, while the flames of death spread all over the believers in Christ. The entire House of the Armenians filled up with blood, the sword, and slave-taking. [The sultan] arose and came like a lowering black cloud which descended upon the royal city of Ani, surrounding it like a wicked dragon.

Եւ տեսեալ բազմութիւն քաղաքին՝ դողաց առհասարակ, եւ պատրաստեցան ի պատերազմ ընդդէմ Պարսից՝ ուժգին զօրութեամբ։ Իսկ զօրք անօրինացն յարձակեցան գազանաբար ի պատերազմ մեծաւ սրտմտութեամբ եւ ի քաղաքն Անի հարկանէին զզօրսն Հոռոմոց եւ գումարեցին զնոսա առհասարակ ի քաղաքն. եւ ահաւոր պատերազմաւ արկանէին զքաղաքն ի մեծ վտանգս։ Եւ յայնժամ յահէ չար գազանին դողաց սասանելով ամենայն ազգն հաւատացելոց, սկսան լալ հայր ի վերայ որդւոյն իւրոյ եւ որդի ի վերայ հօր իւրոյ. լայր մայր ի վերայ դստերն եւ դուստր ի վերայ մօր իւրոյ, լայր եղբայր՝ զեղբայր, լայր սիրելի՝ զսիրելիս իւր։ Եւ ահա ամենայն բազմութիւն քաղաքին Անւոյ կային ի մեծ վտանգի, եւ պատերազմն եւս առաւել սաստկանայր յոյժ, որ եւ սասանէր ամենայն քաղաքն։ Եւ յերկարել պատերազմացն՝ աղօթից եւ պահոց սկիզբն արար ամենայն քաղաքն եւ լալով եւ հառաչանօք միաբան ձայն առ Աստուած արձակէին, զի փրկեսցէ զնոսա ի չար գազանէն։ Վասն զի էր Անի բազմամբոխ, քաղաքն լցեալ բիւր բիւրուց արանց եւ կանանց, ծերոց եւ տղայոց, որ հիացումն արկանէր տեսողացն, զոր կարծեալ զօրացն բազմաց՝ եթէ մեծ մասն աշխարհիս Հայոց իցէ.

When the multitude of the city saw this, though they all trembled, they prepared to battle against the Persians with fierce determination. Meanwhile, the troops of the infidels attacked the city of Ani like wild beasts in great rage, striking at the Byzantine troops and forcing them back into the city. The city was placed into dire straits from the frightful warfare. Then did the entire nation of believers tremble and shake from fear of that wicked beast. Fathers began to weep over their sons, and sons, over their fathers; mothers for their daughters, and daughters, for their mothers; brother for brother; dear one for dear one. Behold, the entire multitude of the city of Ani was in great danger, while the battle grew ever fiercer and the city shook. When the battle prolonged, the entire city began praying and fasting, weeping and crying out together to God to save them from the evil beast. For Ani was a populous city, filled with myriad upon myriad of men and women, old and young—[so full of people] that a viewer was astonished and [the enemies’] troops would have thought that a large part of the land of Armenia was [resident] there.

Եւ յայնմ աւուր հազար եւ մէկ եկեղեցի ի պատարագի կայր ի յԱնի։ Եւ էր քաղաքն շուրջանակի քարակտուր, եւ էր գետն Ախուրեան շրջապատ, բայց միայն ի մի կողմն տեղի ինչ կայր դոյր՝ որպէս թէ նետընկէց մի, զոր բաբնով փլուցին այլազգիքն. եւ բազում աւուրս պատերազմեալ ոչ կարացին մտանել ի քաղաքն, յայնժամ թուլացան ի պատերազմէն։ Իսկ անօրէն իշխանքն Հոռոմոց՝ զորս կացուցեալ էր թագաւորն պահապանս տանն Հայոց, Բագրատ հայրն Սմբատայ եւ Գրիգոր Բակուրանին որդին՝ Վրացի ազգաւ, սկսան սոքօք ամրանալ ի վերին բերդն եւ ի ներքին։ Եւ յայնմ աւուր սուլտանն եւ ամենայն զօրքն Պարսից բանակաւն խլեցան եւ կամեցան գնալ ի Պարսիկս. եւ յորժամ տեսին քաղաքացիքն զաստուածուրաց պահապանացն ամրանալն, բեկան եւ այր իւրաքանչիւր ի փախուստ լինէր առանց պատճառի, եւ ամենայն քաղաքն առհասարակ ի փոշի դարձաւ. եւ մեծամեծքն քաղաքին երթեալ լալով եւ անկանէին ի վերայ գերեզմանացն առաջին թագաւորացն Հայոց եւ անդ կոծ առեալ սաստկապէս լալով եւ ասէին՝ թէ «Արիք տեսէք զտուն հայրենեաց ձերոց»։

On that day there were 1,000 churches in Ani offering mass. The city was built on steep rocks which rose on all sides and was surrounded by the Akhurian River. Only on one side, [a spot] about the distance of an arrowshot, was it accessible and the foreigners had demolished [this access] with their catapult. They battled for many days but were unable to enter the city, and then they became weakened from fighting. Now the impious princes of the Byzantines whom the emperor had set up as guardians of the House of the Armenians—Bagrat, Smbat’s father, and Grigor Bakuran’s son—who were Georgian by nationality [i.e., of Chalcedonian confession] began to fortify themselves in the upper and inner citadel. On that same day the sultan and all the Persian troops drew back and wanted to go to Persia. When the residents saw the apostate defenders fortifying themselves, they fractured and all of them turned to flight without any reason at all. The entire city filled up with dust [as they broke ranks], while the city’s grandees went in tears and fell upon the tombs of the first kings of the Armenians, sobbing and weeping hard and saying: “Come see your patrimonial home.”

Եւ իբրեւ զայս տեսին զօրք այլազգեացն՝ հասեալ պատմեցին սուլտանին, եւ նա ոչ հաւատայր։ Իսկ զօրք այլազգեացն յորժամ տեսին զպարիսպն անպահապանս, առհասարակ ի քաղաքն մտին, առին տղայ մի ի մօրէն իւրմէ, հասուցին սուլտանին եւ ասեն. «Այս քեզ նշան ի քաղաքէն՝ զի ահա առաք զքաղաքն Անի»։ Եւ լուեալ զայս սուլտանն եւ հիացաւ յոյժ եւ այսպէս ասաց, եթէ «Աստուածն նոցա մատնեաց զնոսա այսօր զանառ քաղաքն Անի ի ձեռս իմ». եւ դարձաւ բազմութեամբ եւ մտաւ ի քաղաքն Անի եւ առհասարակ ամենայն զօրքն անօրինաց ունէին դանակ քաջասուր, զերկուսն ունելով յերկոսեան ձեռսն եւ զմէկն ունելով յատամունսն. եւ այսպիսի օրինակաւ սկսան զամենայն քաղաքն առհասարակ կոտորել անողորմաբար եւ զայնքան բազմութիւն քաղաքին նման դալար խոտոյ ի հունձս ածին եւ կամ՝ որպէս զքարակոյտս ի միմեանց վերայ կոյտ արարին. եւ առ վայր մի ծովացաւ ամենայն քաղաքն արեամբ. եւ ամենայն մեծամեծ իշխանք տանն Հայոց եւ դասք ազատացն երկաթի կապանօք կային առաջի սուլտանին. եւ կանայք գեղեցիկք եւ ահարկուք՝ ի փառաւոր տանէն, վարեցան ի Պարսիկք ի գերութիւն. եւ անհամարք եւ անթիւք մանկունս լուսատեսիլ եւ աղջկունս վայելուչս տարան զհետ մարցն. եւ բազում սրբասնունդ քահանայք այրեցան հրով, նա եւ զոմանս յոտից մինչեւ ցգլուխսն քերթեալ չարաչար խոցուածով, որ եւ տեսողացն սոսկալի էր։

Now when the troops of foreigners observed this, they went and informed the sultan, but he did not believe it. When the troops of the foreigners saw the walls undefended, they all entered the city. Taking a child from its mother, they brought him before the sultan and said: “Let this be a sign for you that we have taken the city of Ani.” The sultan heard this and was dumbfounded. He said: “Today their God has delivered the impregnable city of Ani into our hands.” Then he turned with his multitude of troops and entered the city of Ani. All the troops of the impious ones had sharp daggers, one in each of their two hands, and one held between their teeth. In this manner they generally began to destroy the city mercilessly, [cutting down] such a multitude of people in the city that it was as though they were mowing green grass, piling up bodies one on top the other, as though they were throwing rocks onto a heap. In a moment the entire city billowed in blood. All the grandee princes of the House of the Armenians and the ranks of the azats stood before the sultan in iron chains. Beautiful and powerful women from glorious Houses were led to the Persians in captivity. Countless, numberless, bright-faced boys and charming girls were taken, along with their mothers. Many blessed priests were buried alive, while others had the skin flayed from their bodies from head to toe [dying from] evil wounds, horrifying beholders.

Եւ այլ ոմն ի չարագործ ազգէն՝ ելեալ ի վերայ բարձրութեան եկեղեցւոյն սուրբ կաթուղիկէին եւ զծանրագին խաչն՝ որ կայր ի գումբէթն՝ ընկէց յերկիր եւ մտեալ ի դրանն որ կայր ի գումպէթն եկեղեցւոյն, եւ զպլօր կանթեղն ընկէց ի մէջ եկեղեցւոյն եւ մանրեաց, զոր Սմբատ տիեզերակալն էր բերել տուեալ ի Հնդկաց ընդ բիւր մի գանձուց. երկոտասան լիտր էր կշիռ նորա եւ նոյն չափովն՝ երկոտասան լիտր տանէր. եւ յորժամ ընկէց զխաչն ի գմբեթէն, նոյնժամայն եղեւ սաստիկ որոտմունք եւ անձրեւ բազում, եւ զամենայն զգետն կոտորածոյն ելից ի յԱխուրան գետն եւ լուաց յարենէ զամենայն քաղաքն։ Իսկ յորժամ մանրեցաւ պլօրի կանթեղն, որ այլ չէր լեալ ի վերայ արարածոց, լուեալ սուլտանն յոյժ վիրաւորեցաւ. եւ զխաչն զարծաթին՝ զոր ընկեցին, որ էր մարդաչափ մի, տարան եդին զնա ի կոխ դրան՝ ի դուռն մոկթին Նախչուանայ քաղաքին, որ կայ մինչեւ ցայսօր։

A certain man from among that wicked people went up onto the heights of the blessed cathedral church and threw down to the ground the very heavy cross which was on the dome. Then he entered the church via a door in the dome, and threw down the crystal chandelier, where it broke into pieces. [This chandelier] which Smbat the Conqueror had brought from India with myriad other treasures, weighed and could bear 12 ltrs. At the same moment that the cross was thrown down from the dome, violent thundering and heavy rains occurred, causing all the corpses of the slain to fill into the Akhurian River, while the whole city was washed clean of blood. Now when the sultan learned that the matchless crystal chandelier had been smashed, he was very upset. As for the silver cross—the size of a man—which they had thrown down, they took and put it under the threshold of the door of the mosque in the city of Naxchuan [to be stepped on], where it remains to this day.

Յայնմ ժամանակին էր Գագիկ ի Կարս որդին Աբասայ շահնշահին եւ յղեաց առ նա դեսպան սուլտանն, զի գայցէ նմա յերկրպագութիւն։ Եւ էր Գագիկ այր հանճարեղ եւ իմաստասէր եւ խորհեցաւ հնարս զերծանիլ խաղաղութեամբ ի սուլտանէն. յայնժամ զգեցաւ սեւ զգեստ սգաւորի եւ նստաւ ի վերայ սեաւ բարձի. եւ յորժամ տեսաւ զնա դեսպանն սուլտանին, հարցուկ լինէր եւ կամեցաւ զպատճառն ուսանիլ, եթէ Վասն է՞ր ես սեւօք, զի ահա այր դու թագաւոր ես։ Եւ նա ասէր՝ թէ «Յորժամ մեռաւ իմ բարեկամն Տուղրիլ սուլտանն՝ եղբայր Ապասլանայ ես յայնմ աւուր զգեցայ զայս սեւ զգեստ»։ Եւ հիացեալ այրն այն եւ երթեալ պատմեաց սուլտանին, եւ նա զարմանայր յոյժ եւ յարուցեալ ամենայն բանակովն եկն առ Գագիկ ի Կարս եւ արար ընդ նմա սէր եւ ուրախութիւն մեծ եւ զգեցոյց նմա զգեստ թագաւորական. եւ արար Գագիկ ճաշ սուլտանին։ Եւ զայս այսպէս լսեցաք, եթէ ի մէկ գառինն վերայ զոր խորովեաց՝ ծախք եհան հազար դահեկան եւ հարիւր հազար դահեկան սեղան տուեալ սուլտանին եւ ամենայն զօրացն նորա. եւ այսու զերծաւ խաղաղութեամբ։

In this period Gagik, son of Abas shahnshah was [ruling] in Kars. The sultan sent an envoy to him for him to come forth in obeisance. Now Gagik was a wise and smart man, and he came up with a means of peacefully freeing himself from the sultan. He donned mourning garb and sat himself upon a black cushion. When the sultan’s envoy saw [Gagik], he questioned him, wanting to know the reason [and saying]: “Why are you dressed in black, you, a man who is king?” [Gagik] replied: “From the very day when my friend—Sultan Tughril, brother of Alp-Arslan—died, I have worn these black mourning clothes.” That man was astonished and went and told the sultan. [The sultan] was really astounded by this. He arose with his entire army and came to Gagik in Kars, making friendship with him, [displaying] great joy, and dressing him in royal apparel. Gagik made a feast for the sultan. We have heard that 1,000 dahekans were spent on the table provided to the sultan and all his troops. Thus did [Gagik] peacefully free himself.

Եւ եղեւ զկնի աւուրցս այսոցիկ թողեալ Գագիկ զԿարս եւ գնաց ի Հոռոմս. եւ թագաւորն Տուկիծ տայր նմա զԾամնդաւ. եւ անդ եկեալ Գագիկ ազատօք իւրովք եւ թողեալ զտունն հայրենեաց իւրոց։

After some days Gagik left Kars and went to the Byzantines. Emperor Ducas gave [the city of] Tsamndaw to him. That is where Gagik went, with his azats, leaving behind his patrimonial House.

Արդ՝ այսպիսի նմանութեամբս գերեցաւ տունն Հայոց, եւ արեամբ լցաւ առհասարակ ամենայն աշխարհն, որ իբրեւ զծով ծփայր ծայրէ ի ծայր, եւ քակտեալ ապականեցաւ հայրենատունն մեր խլեալ, խախտեցաւ հիմն բնակութեան Հայաստան ազգացս, ոչ մնաց տեղի յուսոյ ապաւինի, եղաք մատնեալք ի ծառայութիւն ազգաց անօրինաց եւ օտար գազանաց. ահա եկեալ կատարեցաւ ի վերայ մեր բան Դաւթի մարգարէին՝ որ ասէ. «Վաճառեցեր զժողովուրդս քո առանց գնոյ, եւ ոչ գոյ թիւ աղաղակի մերոյ. արարեր զմեզ յառակս հեթանոսաց, ծաղր եւ այպն կատականաց այնոցիկ՝ որ շուրջ էին զմեօք, եւ վասն այսորիկ աղաղակեմք եւ ասեմք. դարձ առ մեզ Աստուած Փրկիչ մեր եւ դարձո զսրտմտութիւնս քո ի մէջ»։ Այս էր կատարած տանս Հայոց։

In this manner the House of the Armenians was enslaved and the entire land was completely filled with blood, like a sea, billowing [with blood] from side to side. Our patrimonial House was pulled apart, corrupted, and seized from us. The foundation of our Armenian dwelling place collapsed, nor was there any hope of deliverance anywhere. We were betrayed into servitude to impious peoples and foreign beasts. Behold, those words of the prophet David were fulfilled upon us: “You have sold your people for a trifle, and there is no number for our cries. You have made us an object of scorn among the heathens, and of ridicule and contempt of those living around us. Because of these things we cry out and say ‘Turn toward us, our God and Savior, and turn Your anger away from us.’” Such was the end of our House of the Armenians.

Իսկ ի հասանել թուականութեանս Հայոց յամս ՇԺԴ ի յաւուրս Տուկծին՝ Հոռոմոց արքային՝ շարժեցաւ պատերազմ մեծ ի յաշխարհն յարեւմտից ի յազգէն Ուզաց։ Եւ զօրաժողով արար թագաւորն Տուկիծ զամենայն ազգն Յունաց եւ զօրս Հայոց աշխարհին եւ կացոյց զօրագլուխ զմեծ իշխանն Հոռոմոց զՎասիլն զորդին Ապուքապայ, եւ խաղացեալ բազում զօրօք եւ գնաց իջաւ ի վերայ մեծ գետոյ որ Տօնաւիս կոչեն։ Եւ եղեւ սաստիկ պատերազմ երկոցունց կողմանցն խառնելով ընդ միմեանս առ ափն գետոյն. եւ եղեւ կոտորած բազում յերկուց կողմանցն. եւ անդ էր տեսանել զմեծ բարկութիւն կատարածի, որ զմեծ ժամ աւուրն զմիմեանս կոփէին, եւ որպէս զհօտս ոչխարաց զմիմեանս բախէին յերկոցունց կողմանցն. եւ ի սաստկանալ պատերազմին պատերազմին եղեն պարտեալ զօրք Հոռոմոց եւ եղեն փախստական, եւ զօրք Ուզացն սրով յարձակեցան զհետ մեծաւ կոտորածով եւ կալան զՎասիլ զօրապետն Հոռոմոց եւ տարան զնա ի գերութիւն յաշխարհն իւրեանց. եւ առին առհասարակ զամենայն բանակն Հոռոմոց, զբազմութիւն ոսկւոյ եւ արծաթոյ եւ այլ հանդերձ բազում աւարաւ, եւ զամենայն մեծամեծ իշխանսն Յունաց տարան ի գերութիւն։ Եւ զբազում աւուրս կացեալ Վասիլն գերի յաշխարհն Ուզաց, եւ գանձիւ ոչ կարացին գնել զնա, վասն զի անհամար ուզէին զգանձն։ Յետոյ մի ոմն ի զօրաց այլազգեացն խորհուրդ արար ընդ Վասիլն զի գողասցէ զնա, եւ նա խոստացաւ նմա նմա բազում ինչս եւ ի թագաւորէն տալ նմա իշխանութիւնս. եւ յետ սակաւ աւուրց այլօք ընկերօք գողացաւ զՎասիլն եւ վաղվաղակի հասուցանէր զնա առ թագաւորն Տուկիծ. եւ եղեւ ուրախութիւն մեծ ամենայն տանն Յունաց, եւ բերողացն բազում պարգեւս տուեալ թագաւորն։ Եւ եկեալ Վասիլն առ Ապուքապ հայրն իւր ի յՈւռհա, եւ հայրն եւ ամենայն ազգ իւր լցան ցնծութեամբ։

In the year 514 of the Armenian Era [A.D. 1065] during the reign of Ducas, emperor of the Byzantines, a great war started in the western lands by the Uz people. Emperor Ducas massed troops from the entire Byzantine nation and troops from the land of the Armenians. [Ducas] designated as their military commander the great Byzantine prince, Basil son of Apuk’ap. [Basil] advanced with many troops, went and encamped by the great river, called the Don. There was a fierce battle when the two sides clashed by the banks of the river, with many fatalities on both sides. There one could observe a very violent conflict with each side hacking at the other most of the day. They were like flocks of sheep. When the battle became more ferocious, the troops of the Byzantines were defeated and fled. The Uz troops pursued, attacking and killing many with their swords. They seized Basil, the military commander of the Byzantines and took him to their land as a captive. Moreover, [the Uz] seized the entire camp of the Byzantines, with its multitude of gold and silver and much other booty besides. They took captive all the grandee princes of the Byzantines. Basil remained captive for many days in the land of the Uz. [The Byzantines] were unable to pay his ransom, since [the Uz] wanted an exorbitant amount. But then it came about that one of the foreigners’ soldiers plotted with Basil so that [Basil] would be abducted. In exchange, [Basil] promised that man much wealth and that he would receive [some] authority from the emperor. After a few days, [this man] with some friends abducted Basil and speedily got him to Emperor Ducas. The entire House of the Byzantines rejoiced, while the emperor gave many gifts to those who had brought him. Then Basil went to Apukap, his father, in Edessa. And his father and his entire clan were overjoyed.

Յայսմ ամի մեռաւ ամենագովելին Տէր Խաչիկ կաթուղիկոսն Հայոց. սա կեցեալ յաթոռ հայրապետութեան զամս վեց յօտար աշխարհի, պանդխտեալ յիշխանութիւնն Յունաց եւ բարւոք քաղաքավարութեամբ լցեալ զժամանակս կենաց իւրոց. եւ բազում վիշտս կրեաց ի յանիրաւ եւ ի մոլի ազգէն Հոռոմոց ի մէջ Կոստանդնուպօլսի, որ եւ ի պէսպէս փորձութիւնս ածէին զնա վասն հաւատոց. զի այսպէս լսելով մեր՝ եթէ հրով փորձեցին զնա, եւ նա անվնաս անցանէր ընդ մէջ հրոյն, զոր նոցա զայրացեալ՝ եւ առաչօք ասէին զայն։ Եւ այսպիսի օրինակաւ սուգ ունէր Տէր Խաչիկ ի սրտի իւրում. եւ յիշեալ զաւերումն հայրապետական աթոռոյն տանն Հայոց, նաեւ զխափանել աթոռոյ թագաւորութեանն յազգէն Բագրատունեաց եւ գալ ծառայել չարամիտ ազգաց Յունաց, եւ աղքատութեամբ տիրապէս ել յաթոռոյ սրբոյն Գրիգորի Հայոց լուսաւորչին. վասն զի յորժամ էր Տէր Պետրոս յաթոռ հայրապետութեանն եւ ի Հայաստան աշխարհին, ունէր կազմութիւն հայրենեաց՝ տուեալ ի թագաւորացն Հայոց՝ հինգ հարիւր գեղ անուանի եւ մեծանիստ եւ շահաւէտ ընտիր ընտիր, նոյնպէս եւ եպիսկոպոսս հինգ հարիւր փառաւոր եւ գաւառապետս ի վերայ եօթն հարիւր թիմի հանապազ. երկոտասան եպիսկոպոս եւ չորս վարդապետ ի տանն հայրապետին եւ վաթսուն երէց ի կրօնաւորաց՝ եւ յաշխարհականաց՝ հինգ հարիւր. եւ չէր նուաստ աթոռ հայրապետութեանն քան զթագաւորութեանն Հայոց։ Նաեւ զարդարանք եկեղեցեացն եւ տանն հայրապետութեանն բազում եւ անհամար եւ հրաշալի մեծութեամբ լցեալ, որ յառաջին թագաւորացն տուեալ հաստատութեամբ առաջին հայրապետացն. որ գայր հասանէր մինչեւ ի Տէր Պետրոս եւ առ նովաւ խափանեալ լուծաւ։

In this year there died the most praiseworthy Lord Xach’ik, Catholicos of the Armenians. He had occupied the throne of the patriarchate for six years in a foreign land, exiled under the rule of the Byzantines. Throughout his entire life he was filled with virtuous activity. He bore much grief and injustice from the unjust and fanatical nation of Byzantines in Constantinople. There they subjected him to various torments because of his faith. We have heard that they [even] tried him with fire and that he emerged from the flames unharmed. This enraged [his tormentors] who lamented [his salvation]. In this manner Lord Xach’ik mourned within his heart. For he also recalled the destruction of the patriarchal throne of the House of the Armenians, and also the overthrowing of the throne of the kingdom of the line of the Bagratids, and coming to serve the evil-minded nation of Byzantines, as well as the poverty now embracing the throne of Saint Gregory, Illuminator of the Armenians. For, [by contrast,] when Lord Petros sat on the throne of the patriarchate and when it was [located] in the land of the Armenians, it had the patriarchal properties given to it by the Armenian kings: 500 renowned large villages with very profitable revenues, 500 glorious bishops and district heads, who administered 700 dioceses without interruption. [At that time there were] 12 bishops and four vardapets in the house of the patriarch, as well as 60 priests and 500 members of the laity. Indeed, the throne of the patriarchate was not inferior to the throne of the kingdom of the Armenians. Furthermore, the churches and the House of the patriarch were filled with countless, innumerable, marvelous adornments, which the first kings had permanently given to the first patriarchs, and which had been handed down to Lord Petros. But after him, they were broken apart and melted down. Lord Xach’ik, reflecting on all this, and seeing the overturning of the patriarchal throne of the Armenians, became profoundly depressed.

Արդ՝ զայն ամենայն զմտաւ ածէր Տէր Խաչիկ եւ տեսանէր ի տառապանս զհայրապետական աթոռն Հայոց եւ կայր յոյժ վիրաւորեալ։ Իսկ յորժամ հրաժարեաց ի յաշխարհէս սուրբ հայրապետն Տէր Խաչիկ, որք մնացեալ էին ի թագաւորացն եւ յիշխանացն Հայոց, յայնժամ խնդիր արարին գտանել զմի ոք արժանաւոր՝ զի նստցի յաթոռ հայրապետութեան սուրբ Լուսաւորչին Գրիգորի. եւ գտին մանուկ մի յազգէ Պալհաւունեաց Վահրամ անուն, զորդի Գրիգորին Մագիստրոսի մեծի իշխանին Հայոց. սա լցեալ ամենայն առաքինութեամբ, որ եւ ըստ օրինի աշխարհիս կին արարեալ էր եւ սրբութեամբ եւ անարատութեամբ պահեալ էր զինքն եւ յայսմ ժամանակիս հրաժարեալ էր ի կնոջէն իւրմէ եւ մտեալ ի կարգ կրօնաւորութեան, ուսման եւ աստուածային շնորհացն պարապեալ եւ հասեալ եղեւ ի վերայ հին եւ նոր կտակարանացն Աստուծոյ յօժարամիտ եւ մեծաւ փափագանօք։

Now when the blessed patriarch Lord Xach’ik passed from this world, those remaining of the royalty and princes of the Armenians sought to find a worthy individual to seat upon the throne of the patriarchate of Saint Gregory the Illuminator. They found a youth from the line of the Pahlawunids, named Vahram. He was a son of Grigor Magistros, a great prince of the Armenians. [Vahram] was filled with virtues. Having taken a wife, after the ways of this world, he held himself [celibate] in holiness and purity. Then he separated from his wife and entered the ranks of the clergy, occupying himself with study and practice of divine grace with great eagerness and desire, until he had a deep understanding of God’s Old and New Testaments.

Յայսմ թուականութեանս նստաւ յաթոռ կաթուղիկոսութեան Հայաստան ազգին ամենագովելին Տէր Գրիգորիս, որ համանուն Վահրամ, որդի Գրիգորի Մագիստրոսի, որդի Վասակայ Բջնեցիք եւ ազգաւ Պալհաւունիք։ Տէր Գրիգորիս նստաւ յաթոռ հայրապետութեանն հրամանաւ Գագկայ շահնշահի՝ որդւոյ Աբասայ Կարնեցոյ վասն զի զկնի մահուանն Տեառն Խաչկայ զսա տեսին արժանաւոր սուրբ աթոռոյն, զի էր յոյժ առաւելեալ հռչակաւոր անուամբ, լցեալ սրբութեամբ եւ արդարութեամբ, տիրեալ ամենապայծառ առաքինութեամբ եւ հասանէր ի վերայ հռետորական իմաստութեանց, տեղեկացեալ ամենայն հին եւ նոր կտակարանացն Աստուծոյ, եւ յամենայն դիմաց կարող էր օգնել հօտին Քրիստոսի։

In this year there was seated on the throne of the Catholicosate of our Armenian people the most praiseworthy Lord Grigoris, also called Vahram, son of Grigor Magistros, son of Vasak Bjnets’ik’, of the Pahlawuni line. Lord Gregory sat upon the throne of the patriarchate at the order of Gagik shahnshah, son of Abas Karnets’i, since after the death of Lord Xach’ik they saw him [Gregory] as deserving of the blessed throne. For Gregory was much more renowned [than the other candidates], filled with holiness, righteousness, and the most glorious virtue. Beyond this, he had achieved renown as a wise rhetorician, informed of all the Old and New Testaments of God. Thus, he was able to aid the flock of Christ in every way.

Զսա յայտնեաց Հոգին Սուրբ նստել յաթոռ սուրբ Լուսաւորչին Գրիգորի նախնւոյն իւրոյ, վասն որոյ զսա տեսանէին զարդարեալ հեզութեամբ եւ ամենայն արդարութեամբ՝ երկրորդս Գրիգոր անուանի երեւալ։ Սորա թողեալ զսէր աշխարհիս եւ բուռն հարեալ զյաւիտենական կենացն. սա լուսաւորեաց զՀայաստան աշխարհս բազում եւ ազգի ազգի մեկնութեամբ, որ եւ յամենայն ազգաց թարգմանութիւնս արարեալ եւ լցեալ առհասարակ զեկեղեցի Աստուծոյ ամենայն աստուածային կտակարանօք. եւ սա պայծառացո զկարգ կրօնաւորութեանն յազգս Հայոց, եւ սովաւ նորոգեցաւ սուրբ Լուսաւորչին Գրիգորի ի Հայաստան աշխարհս, վասն զի փայլեաց սրբութեամբ եւ ամենայն պարկեշտութեամբ եւ պարապեալ կայր պահօք եւ աղօթիւք։

It was this man whom the Holy Spirit revealed as the one to sit on the throne of the blessed Gregory the Illuminator—who was his ancestor. Thus, it was that they saw him as someone adorned with modesty and righteousness —someone appearing as the second renowned Gregory. He had forsaken the love of this world and ardently pursued the life eternal. He illuminated the land of the Armenians with many diverse commentaries translated from [the languages of] many peoples, and he filled the Church of God with all sorts of divine testaments. He made to gleam the ranks of the clergy among the Armenian people and with these [activities] renewed the throne of Saint Gregory the Illuminator in the land of Armenia. For he himself glowed with holiness and all modesty and also occupied himself with fasting and prayer.

Յայսմ ամի դարձեալ երկրորդ ժողով արար անօրէն իշխանն Պարսից անօրէն Սլար-Խորասան եւ գայր ի վերայ բերդին Թլմխոյ եւ մեծաւ պատերազմաւ ի նեղ արկեալ զբազում աւուրս՝ եւ ոչ կարաց առնուլ։ Եւ յարուցեալ բազում զօրօք գայր յերկիրն Ուռհայոյ եւ հասանէր ի բերդն՝ որ կոչէր Սեւերակս. եւ կայր անդ Փռանգ զօրք կողմնապահ երկերիւր ձիաւոր, գնաց ի պատերազմ ընդդէմ Թուրքին եւ զառաջին երեսն դարձուցին կոտորելով՝ ի փախուստ. եւ յորժամ բազմացան զօրք այլազգեացն՝ արարին փախստական զՓռանգն եւ սպանին ի նոցանէ արս հնգետասան։ Եւ յայնժամ անօրէն զօրքն յարձակեցան ի գաւառն Սեւերակացն եւ ի Նսեպնայ. եւ էր ամենայն գաւառն բազմամբոխ լցեալ արանց եւ կանանց, եւ հօտք ոչխարացն ի բազմութենէն՝ որպէս զծով ծփայր առհասարակ ամենայն գաւառն. եւ սրով ի վերայ յարձակեցան գազանաբար եւ անողորմ ի բերան սրոյ կոտորեցին եւ արեամբ լցին զերկիրն եւ զկանայս նոցա եւ զորդիսն վարեցին ի գերութիւն անհամար աւարաւ։ Եւ յետ սակաւ աւուրց հասանէր ի գաւառն Ուռհայոյ եւ բանակ հարկանէր ի վերայ հռչակաւոր բերդին Թոռիճայ եւ արար աւար զամենայն գաւառն. եւ կէս զօրացն իջաւ ի վերայ չափաւոր բերդին՝ որ կոչէր Նշենեկ. եւ սաստիկ պատերազմաւ ի յառ ածին զբերդն։