In these seven chapters, I have written an account, in full detail, of the beginning, middle, and end [of the war], that you may read it as a continuous narrative and hear of the valiance of the virtuous ones and the cowardice of the recreants—not for your want of fulfilling your worldly knowledge, which you hold in abundance, but for the visitation of heavenly providence which compensates us by its prescience, so that through the visible, the invisible is foretold.

Այս եօթը գլուխներու մէջ մանրակրկիտ աշխտանքով կարգաւ դրած եմ սկիզբը, միջոցն վախճանը, որպէսզի միշտ կարդաս, լսելով առաքինիներուն քաջութիւնն եւ ետ կեցողներուն վատութիւնը. ոչ թէ աշխարհային առատ գիտութեանդ համար ունեցած անձնական կարօտդ առնելու, այլ երկնաւոր տնտեսութեան այցելութեանը համար, որ կանխագիտութիւնով երկու կողմերուն հատուցումները կ’ընձեռէ, եւ որ տեսանելի բաներով անտեսանելիները կը գուշակէ:

Այլ դու, ո՛վ մեծդ ի գիտութեանն Աստուծոյ, առ ի՞նչ արդեւք հրամայեսցես, քան եթէ հրամայիցիս լաւագունացն։ Որպէս երեւի ինձ եւ քեզ եւ այնոցիկ, որ դեգերեցին յիմաստասիրութեան, երկնաւոր սիրոյ է նշանակս այս եւ ոչ երկրաւոր փառասիրութեան. որպէս եւ ասացին իսկ ոմանք ի քաջ պատմագրացն. «Զուգութիւն է մայր բարեաց եւ անզուգութիւն ծնող չարեաց»։

But you, O great theologist, why would you command [me to compose this] when you could have commanded those who are better? As it appears to me, you, and those who persist in their love of wisdom, this is a sign of heavenly love and not a love of worldly glory. For as some of the erudite historians have said: “Parity is the mother of good; disparity, the parent of evil.”

Այլ դուն, ո՛վ մեծդ աստուածային գիտութեան մէջ, ինչո՞ւ արդեօք հրաման կու տաս, փոխանակ հրաման ստանալու լաւագոյններուն համար (լաւագոյնները գրելու): Ինչպէս որ ինծի եւ իմաստութեան մէջ դեգերողներուն կ’երեւի քու վրադ երկնաւոր սիրոյ հաւաստիք մըն է այս, եւ ոչ թէ երկրաւոր փառասիրութեան, որովհետեւ հմուտ պատմագիրներէն ոմանք ալ ըսին «Զուգութիւնն է բարիքի մայր, անզուգութիւնը չարիքի ծնող»:

Որպէս եւ մեր իսկ հայեցեալ ի սուրբ սէր քոյոյ հրամանիդ՝ ոչ ինչ դանդաղեալ վեհերեցաք հայեցեալ ի մեր տգիտութիւնս։ Քանզի բազում ինչ է սրբութիւն՝ սատար լինել անաւսրութեան, որպէս աղաւթք գիտութեան, եւ սէր սուրբ՝ միաբան աւգտից։

Upon seeing the holy love of your command, we neither tarried nor flinched, despite being aware of our ignorance, for holiness is a great support to meagerness, as prayer to understanding and holy love to the common good.

Այսպէս մենք ալ քու հրամանիդ սուրբ սիրոյն ուշադիր, դանդաղած չվհատեցանք մեր տգիտութիւնը աչքի առջեւ ունենալով։ Որովհետեւ սրբութիւնը շատ բան մըն է տկարութեան օժանդակ ըլլալու, ինչպէս աղօթքը գիտութեան՝ եւ սուրբ սէրը միաբան շահերու։

Զոր եւ մեր ընդ հրամանին քում ընկալեալ՝ յաւժարութեամբ ձեռնարկեցաք զայս ինչ, որ է մխիթարութիւն սիրելեաց եւ յոյս յուսացելոց, քաջալերութիւն քաջաց, կամակարութեամբ յարձակեալ ի վերայ մահուան, յառաջոյ տեսանելով զզաւրագլուխն յաղթութեան, որ եւ ոչ ումեք ոտնհար լիցի թշնամութեամբ, այլ ամենեցուն ուսուցանէ զիւր անպարտելի զաւրութիւնն։ Եւ ահա ո՛ ոք կամեսցի՝ ընդունի իբրեւ զնահատակ առաքինի։ Եւ քանզի բազմադիմի է նահատակութեանդ անուն, եւ նա բազմադիմի շնորհս բաշխէ ամենեցուն. զոր եւ մեծ իսկ քան զամենայն՝ սէր սուրբ յաննենգ մտաց գիտեմք։

So when we received your command, we readily undertook this task as a consolation to our loved ones, as an aspiration for the hopeful [in Christ], and as encouragement to the brave, that they willingly attack death itself, seeing before them the victorious General who gloats over no one belligerently, but rather imparts His unconquerable power to all. For behold, whosoever wills, He accepts as a virtuous nahatak. And as the term nahatak has manifold meanings, so too did He distribute His manifold grace to all, the greatest [aspect] of which we hold to be the holy love of a sincere mind.

Մենք ալ այդ պատուեէրը հրամանիդ համեմատ ընդունելով յօժարութեամբ ձեռնամուխ եղանք այս բանին, որ է սիրելի հաւատացեալներուն սփոփանք եւ յուսացողներու յոյս. խրախոյս քաջերու, անոնց՝ որոնք կամաւորաբար մահուան դէմ կը խիզախեն տեսնելով իրենց առջեւը յաղթութեան զօրագլուխը, որ ոչ մէկու թշնամութեամբ ոտնահար կ’ըլլայ, այլ ամենուն ցոյց կու տայ իր անպարտելի զօրութիւնը։ Եւ ահա ուզողը կ՚ընդունուի իբրեւ քաջ նահատակ: Եւ բազմադիմի է այդ նահատակութեան անունը, եւ նա բազմադիմի շնորհք բաշխեց ամենուն, ուր ամենէն մեծը կը համարենք աննենգ մտքէն բղխած սուրբ սէրը:

Այս պարզութիւն զվերնոյն բերէ զնմանութիւն. զոր եւ մեր ի քեզ տեսեալ, մոռացաք զմեր բնութիւնս։ Եւ ահա վերաբերիմք ընդ քեզ ճախրելով, եւ իբրեւ բարձրաթռիչս եղեալ՝ զամենայն վնասակար մրրկածին աւդովք անցանիցեմք, եւ փոքր ի շատէ ծծելով յանապական վերին աւդոցն՝ առնուցումք զգիտութիւն ի փրկութիւն անձանց եւ ի փառս ամենայաղթ եկեղեցւոյ։ Ուստի եւ բազում սուրբ պաշտաւնեայքն զուարթութեամբ կատարեսցեն զսպաս վիճակին իւրեանց, ի փառս Հաւրն բոլորեցուն. ուր ընդ նմին սուրբ Երրորդութիւնն ցնծացեալ բերկրիցի յանտրտմական յիւրում էութեանն։

This sincerity is in the likeness of heaven, and we, having seen it in you, have renounced our own nature. Now then we take flight and soar with you, and flying high we shall pass over all the dangerous tempests, and absorbing part of the pure air from above we shall obtain knowledge for the sake of our salvation and the glory of the all-conquering Church. Thus, let the many holy ministers cheefully hold service for the glory of the Father of all, where the Holy Trinity shall rejoice in its imperturbable essence.

Այս անկեղծութիւնը վերնականին կը նմանի, զոր մենք ալ քու վրադ տեսնելով մեր մարդկային բնութիւնը մոռցանք: Եւ ահա քու հետդ ճախրելով վեր կը բարձրանանք, եւ բարձրէն թռչողներու պէս ըլլալով բոլոր վնասակար մրրկածին օդէն վեր կը սլանանք, եւ քիչ չատ վերին անապական օդէն ծծելով գիտութիւն կը ստանանք մեր անձերուն փրկութեան եւ ամենայաղթ եկեղեցւոյ փառքին համար: Ուստի եւ չատ սուրբ պաշտօնեաներ իրենց վիճակին պաշտօնը զուարթութեամբ թող կատարեն բոլորիս հօրը փառքին համար, ուր Անոր հետ սուրբ Երրորդութիւնը ցնծալով բերկրի իր անտրտմական էութեանը մէջ:

Արդ որովհետեւ ընկալաք զհրաման պատուիրանի յաննախանձ քոյոց բարուց բնութեանդ, սկսցուք ուստի արժան է սկսանել. թէպէտ եւ ոչ յաւժարիցեմք զթշուառութիւն ազգիս մերոյ ողբալ։ Ահա ոչ ըստ կամաց արտաւսրալիր ողբովք ճառագրեմք զբազում հարուածս՝ յորում պատահեցաք եւ մեք իսկ ականատես լինելով։

Now as we have received this command from you, who are unenvious, let us begin where it is fit to do so. Yet, though we are not disposed to lament the calamity that befell our nation, it is not willingly that we relate with tearful laments the many blows we received and that we ourselves witnessed.

Արդ որովհետեւ քու աննախանձ բարեսիրութենէդ այդ պատուէրը ընդունեցինք, սկսի՛նք ուսկից որ արժան է սկսիլ, թէպէտ եւ յօժարամիտ չենք մեր ազգին թշուառութիւնն ողբալու: Ահա կամայ-ակամայ արտօսրալիր ողբերով կը ճառագրենք այն բազում հարուածները, ուր մենք ալ պատահեցանք ականատես ըլլալով:

Chapter 1 #

ԺԱՄԱՆԱԿՆ։

The Period.

ԺԱՄԱՆԱԿՆԵՐԸ։

Քանզի ի բառնալ ազգին Արշակունեաց, տիրեցին աշխարհիս Հայոց ազգն Սասանայ պարսկի, որ վարէր զիւր իշխանութիւնն աւրինաւք մոգուց. եւ բազում անգամ մարտնչէր ընդ այնոսիկ՝ որ ոչ ընդ նովին աւրինաւք մտանէին, սկիզբն արարեալ յամացն Արշակայ արքայի որդւոյն Տիրանայ, եւ կռուէր մինչեւ յամն վեցերորդ Արտաշիսի արքայի Հայոց, որդւոյն Վռամշապհոյ։ Եւ իբրեւ զնա եւս մերժեաց ի թագաւորութենէն, ի նախարարսն Հայոց անկանէր թագաւորութիւնն. զի թէպէտ եւ գանձն յարքունիս Պարսկաց երթայր, սակայն այրուձին Հայոց բովանդակ ի ձեռն նախարարացն առաջնորդէր ի պատերազմի։ Վասն որոյ եւ աստուածպաշտութիւնն բարձրագլուխ կամակարութեամբ երեւելի լինէր յաշխարհին Հայոց, ի սկզբան տէրութեանն Շապհոյ արքայից արքայի մինչեւ յամն երկրորդ Յազկերտի արքայից արքայի՝ որդւոյ Վռամայ, զոր եգիտ սատանայ իւր գործակից, եւ զամենայն մթերեալ թոյնսն թափեաց ի բաց, եւ ելից զնա իբրեւ զպատկանդարան դեղեալ նետիւք։ Եւ սկսաւ եղջեւր ածել անաւրէնութեամբ, գոռոզանայր, եւ գոռալով հողմն հանէր ընդ չորս կողմանս երկրի, եւ թշնամի եւ հակառակորդ երեւեցուցանէր իւր զհաւատացեալքս ի Քրիստոս, եւ նեղեալ տագնապէր անխաղաղասէր կենաւք։

After the fall of the Arsacid dynasty, the Sasanians of Persia ruled Armenia. They governed according to the customs of the magi, often oppressing those who did not follow their example, starting with Arshak, son of Tiran, all the way to the sixth year of the reign of king Artashes, son of Vramshapuh. When [Artashes] was overthrown, his kingdom fell to the Armenian nakharars, for although the tribute still went to the Persian royal, the cavalry was nonetheless fully under the control of the nakharars, who led them to war. Thus did Armenia hold its head high in piety from the accession of the king of kings, Shapur, until the second year of the reign of the king of kings, Yazdegerd (son of Bahram) who was revealed to be an accomplice of Satan and who spat forth his venom like poisoned arrows from a quiver. Then like a brute he began to charge wickedly with his horns—puffed up with pride, bellowing, and kicking up dust over the whole face of the land—and made the faithful of Christ out to be his enemies and antagonists, and afflicted and terrorized them relentlessly.

Որովհետեւ Արշակունեաց տոհմին վերջանալէն ետքը Հայաստանի տիրեց Պարսիկ Սասան ցեղը, որ իր իշխանութիւնը մոքերու օրէնքով կը վարէր, եւ շատ անգամ կը մարտնչէր անոնց դէմ, որոնք այն օրէնքին տակ չէին մտներ. Տիրանայ որդին Արշակայ օրերէն սկսեալ կը կռուէր մինչեւ Վռամշապուհի որդի Հայոց վեցերորդ արքայ Արտաշիրի օրերը: Եւ երբ զայն ալ թագաւորութենէ վտարեց, Հայոց նախարարներուն ինկաւ թագաւորութիւնը. թէեւ գանձը Պարսից արքունիքին կ’երթար, սակայն հեծելազօրքը բոլորովին նախարարներու միջոցաւ պատերազմի մէջ կ’առաջնորդուէր: Այս պատճառաւ աստուածպաշտութիւնը Հայաստանի մէջ անկախօրէն երեւելի կ’ըլլար. արքայից արքայ Շապուհի տէրութեան սկիզրէն մինչեւ Վռամայ որդի արքայից արքայ Յազկերտի երկրորդ տարին, զոր սատանան իրեն գործակից գտաւ, եւ բոլոր մթերուած թոյնը դուրս թափեց, եւ զայն իբրեւ յարմարագոյն անօթ թունաւոր նետերով լեցուց: Եւ սկսաւ անօրէնութեամբ յոխորտալ, եւ կը գոռողանար եւ գոռալով երկրի չորս կողմերը փոթորիկ կը հանէր, եւ մեզ Քրիստոսի վրայ հաւատք ունեցողներս իրեն թչնամի եւ հակառակորդ կ’երեւցնէր, եւ անխաղաղասէր կեանքով չափազանց տագնապալից կ’ըլլար:

Քանզի յոյժ սիրելի էր նմա խռովութիւն եւ արիւնհեղութիւն, վասն այնորիկ յանձն իւր տարաբերէր, եթէ յո՞ թափեցից զդառնութիւն թիւնաւոր, կամ ո՞ւր բացատրեցից զբազմութիւն նետիցն։ Եւ առ յոյժ յիմարութեան իբրեւ զգազան կատաղի յարձակեցաւ ի վերայ աշխարհին Յունաց, եհար մինչ ի քաղաքն Մծբին, եւ բազում գաւառս Հոռոմոց աւերեաց ասպատակաւ, եւ զամենայն եկեղեցիս հրձիգ արար. կուտեաց զաւար եւ զգերի, եւ ահաբեկ արար զամենայն զաւրս աշխարհին։

Disorder and bloodshed were pleasing to him; therefore, he dithered over whom to spill his bitter poison on and where to shoot the multitude of his arrows. With great stupidity, he attacked the Greeks like a violent brute, pressed on as far as the city of Nisibis, despoiled many Roman districts, and set fire to all the churches. He carried away loot and prisoners and instilled terror among all the troops of the land.

Որովհետեւ խռովութիւն ու արիւնահեղութիւն անոր շատ սիրելի էին, հոգեկան վարանումի մէջ էր թէ թոյներու դառնութիւնը ո՞ւր թափեմ, կամ նետերու բազմութիւնը ու՞ր արձակեմ: Եւ յոյժ յիմարութենէն կատաղի գազանի մը պէս Յունական կայսրութեան վրայ յարձակեցաւ, եւ ձիաւորներով մինչեւ Մծբին քաղաքը զարկաւ, եւ զորախումբերով Հռոմներու շատ մը գաւառներն աւերեց. եւ բոլոր եկեղեցիները կրակի տուաւ աւար եւ գերի ժողուեց եւ երկրին բոլոր զօրքերը սարսափի մատնեց:

Իսկ երանելին Թէոդոս կայսր, քանզի էր խաղաղասէր ի Քրիստոս, ոչ կամեցաւ ընդ առաջ նորա ելանել պատերազմաւ. այլ այր մի Անատոլ անուն, որ էր նորա սպարապետ արեւելից, առաքեաց առ նա բազում գանձիւք։ Եւ արք պարսիկք, որք փախուցեալ էին վասն քրիստոնէութեան եւ էին ի քաղաքի կայսեր, կալաւ եւ ետ ի ձեռս նորա։ Եւ զամենայն զոր ինչ ասաց ի ժամանակին՝ կատարեաց ըստ կամաց նորա, եւ արգել արգել զնա ի բազում բարկութենէն, եւ դարձաւ անդրէն ի քաղաքն իւր Տիզբոն։

Now the venerable Emperor Theodosius, being peace-loving in Christ, would not give battle to the enemy; instead, he sent a man by the name of Anatolius, who was his general of the East, to meet Yazdegerd with many riches. [Anatolius] seized the Persian men who had fled because of Christianity and who were in the royal city, and delivered them into [Yazdegerd’s] hands. [Anatolius] agreed to all of Yazdegerd’s demands, appeased his great wrath, and returned to his city, Ctesiphon.

Իսկ երանելի Թէոդոս կայսրը՝ Քրիստոսով խաղաղասեր ըլլալուն՝ պատերազմով դէմ ելլել չուզեց, այլ իր Արեւելքի սպարապետն եղող Անատօլ անուն մէկը շատ գանձերով ղրկեց անոր: Եւ այն Պարսիկներն, որոնք քրիստոնեայ ըլլալնուն համար կայսեր քաղաքէն փախած էին, բռնեց եւ անոր յանձնեց: Եւ ինչ որ ըսաւ, այն ամենը ժամանակին կատարեց՝ անոր կամքին համեմատ, եւ զայն չատ մը բարկութենէ կասեցուց եւ իր քաղաքը Տիզբոն վերադարձուց։

Եւ իբրեւ ետես անաւրէն իշխանն, եթէ յաջողեցաւ չարութիւն նորա, սկսաւ այլ եւս խորհուրդ յաւելուլ, որպէս ոք զի ի հուր բորբոքեալ յաւելու բազում նիւթս փայտից։ Քանզի ուստի սակաւ մի կասկածոտն էր, անտի աներկիւղ հաստատեցաւ. վասն այնորիկ դրդուեցոյց զբազումս ի սուրբ ուխտէն քրիստոնէից, էր՝ զոր բանիւք սպառնալեաւք, էր՝ զոր կապանաւք եւ տանջանաւք, էր՝ զոր չարաչար մահուամբ վախճանէր։

When the lawless ruler saw that his wickedness succeeded, he began to conspire more, as one adds fuel to fire. For not being prone to caution, he grew entrenched in fearlessness, on account of which he proceeded to stir everyone away from the holy covenant of the Christian faithful—some with mere threats, others with shackles and torments, and yet others with torturous deaths.

Եւ անօրէն իշխանն երբ տեսաւ որ իր չարութիւնը յաջողութեամբ գլուխ ելաւ, սկսաւ ուրիշ խորհուրդներ ալ աւելցնել, ինչպէս մէկը, որ բորբոքած կրակին վրայ չատ մը փայտեղէն նիւթեր կ’աւելցնէ: Որովհետեւ ուսկից քիչ մը կասկածոտ էր՝ անկէ իր երկիւղը փարատեցաւ, ուստի քրիստոնեաներէն շատերը Սբ. ուխտէն խախտեց, ոմանք սպառնալից խօսքերով, ոմանք կապանքով եւ տանջանքներով, իսկ ոմանք չարաչար մահով:

Յափշտակութիւն առնէր ընչից եւ արարոց, եւ մեծաւ անարգանաւք տանջէր զամենեսեան։ զամենեսեան։ Եւ իբրեւ ետես՝ եթէ վայրատեալ ցրուեցան ի բազում կողմանս, ի խորհուրդ կոչէր զպաշտաւնեայս ձախակողմանն, որք կապեալ էին ի կռապաշտութեանն անլուծանելի հանգուցիւք, վառեալք եւ ջեռեալք իբրեւ զհնոց առ այրել զուխտ սուրբ եկեղեցւոյ։

He seized their properties and possessions and tormented everyone with the grossest injustices. And when he saw that they had scattered to many lands, he held a council with his left-hand ministers who were indissolubly bound to idolatry, inflamed like a furnace against the faithful of the holy church.

Գոյքերն ու ստացուածները կը յափչտակէր, եւ ամենքն ալ մեծ անարգանքով կը տանջէր: Եւ երբ տեսաւ որ շատ կողմեր ցիր ու ցան եղան, ձախակողմետն պաչտօնեաները խորհուրդի կանչեց, որոնք կռապաշտութեան մէջ անքակտելի հանգոյցներով կապուած ՝ եւ սուրբ եկեղեցւոյ միաբանութիւնն այրելու համար իրրեւ հնոց բորբոքած ու ջեռացած էին:

Քանզի էին իսկ այնպիսիքն բնակեալ ի կեանս իւրեանց իբրեւ ի թանձրամած խաւարի, եւ ոգիքն արգելեալք ի մարմնի իբրեւ զկենդանի ի գերեզմանի, յորս ամենեւին չծագէ նշոյլ սուրբ լուսոյն Քրիստոսի։ Նա եւ արջք աւրհասականք ընդ վախճանել շնչոցն հզաւրագոյնք կռուին. յորոց եւ իմաստունքն տեղի տուեալ փախչին ի նոցանէ։ Այսպիսի իմն եկեալ հասեալ է վախճան տէրութեանն. եթէ հարկանին՝ չզգան, եւ եթէ հարկանեն՝ չիմանան, եւ իբրեւ ոչ գտանի արտաքին թշնամի, ընդ անձինս իւրեանց մարտ եդեալ կռուին։ Ի դէպ իսկ ելանէ բան մարգարէին ի վերայ նոցա, Այր, ասէ, առ քաղցի իւրում շրջեսցի եւ կերիցէ զկէս անձին իւրոյ։ Սմին նման եւ Տէրն ինքնին ասէ. Ամենայն տուն եւ թագաւորութիւն՝ որ յանձն իւր բաժանի, ոչ կարէ կալ հաստատուն։

For people such as these live their lives as though plunged in darkness with their souls trapped in their bodies as though they were buried alive in tombs upon which not so much as a ray of the holy light of Christ shines. And just as bears put up the greatest fight when faced with death and wise men give way and flee from them, so too do the end of empires come about: When they are struck, they do not feel it; when they strike others, they do not perceive it; and when they fail to find an outside enemy, they fight amongst themselves. The following words of the prophet pertain to them: “Man, from hunger, devours half of himself.” Likewise, the Lord Himself says: “Every house and kingdom that is divided against itself cannot stand.”

Որովհետեւ այնպիսիները իրենց կեանքին մէջ բնակած էին, իբրեւ թէ թանձրամած խաւարի մէջ, եւ մարմնի մէջ արգիլուած ոգիները, իբր կենդանի գերեզմանի մէջ. անոնց վրայ Քրիստոսի սուրբ լուսոյն նշոյլը ամենեւին չծագիր: Նաեւ օրհասական արջերը իրենց մեռնելուն մօտ աւելի ուժով կը կռուին, եւ իմաստունները ասոնցմէ կը փախչին: Տէրութեան ալ այսպիսի վախճան մը եկած-հասած էր, եթէ զարնուին՝ չեն զգար, եթէ զարնեն՝ չեն իմանար. եւ երբ արտաքին թչնամի չգտնուի, իրենց անձին հետ մաքառելով կը կռուին: Անոնց վրայ մարգարէին խօսքն ալ շատ յարմար կու գայ. «Մարդը իր անօթութեանը պատճառաւ կը պտտի եւ իր անձին կէսը կ’ուտէ»: Ասոր պէս Տէրն ալ կ’ըսէ, «Ո՛ եւ է տուն եւ թագաւորութիւն, որ ինքն իր մէջ կը բաժնուի, հաստատուն չկրնար մնալ»:

Արդ զի՞ կոծիս, զի՞ մրցիս, զի՞ այրիս, զի՞ բորբոքիս, զի՞ չշիջանիս. զի՞ կոչես ի խորհուրդ զայնոսիկ, որոց զոգիսն ձեր ի ձէնջ քաղեալ՝ հանեալ է զանապականդ յապականութիւն, եւ զապականելի մարմինդ գէշաքարշ արարեալ իբրեւ զազիր մեռելոտի ի բաց ընկեցեալ։ Ապաքէն զայդ կամիս, զի ծածկեսցի խորհուրդ ամբարշտութեանդ. տեսջիր յորժամ յայտնեսցի, ապա գիտասցես զելս կատարածի դորա։

Now then, what are you lamenting for? What are you fighting for? Why are you so provoked? Why don’t you let up? Why do you keep conferring with those who seize your souls, treat the incorruptible as corruptible and your corruptible body as though it were a repulsive corpse? What you really wish for is to shut up your ungodly thoughts! Then keep an eye out for them, and you shall know when they arise.

Արդ՝ ինչո՞ւ կը ծեծկուիս, ինչո՞ւ ինքզինքդ կ’ուտես, ինչո՞ւ կ’այրիս, ինչո՞ւ կը բորբոքիս, ինչո՞ւ չես մարիր, ինչո՞ւ խորհուրդի կը կանչես զանոնք, որոնք ձեր ոգիները ձեզմէ հանելով անապականը ապականութեան ենթարկած են. եւ ապականելի մարմիննիդ գէշաքարշ ընելով իբր զազիր մեռելոտի՝ մէկ կողմ նետած են: Արդարեւ այդ բանը կ’ուզես, որպէս զի ամբարշտութեան խորհուրդը ծածկուի, սակայն տես որ երբ յայտնուի՝ այն ատեն կը գիտնաս ատոր վախճանը:

Ասեն մոգքն. «Արքայ քաջ, աստուածքն ետուն քեզ զտէրութիւնդ եւ զյաղթութիւն. եւ ոչ ինչ կարաւտ են նոքա մարմնաւոր մեծութեան, բայց եթէ ի մի աւրէնս դարձուցանես զամենայն ազգս եւ ազինս, որ են ի տէրութեան քում. յայնժամ եւ աշխարհն Յունաց հնազանդեալ մտցէ ընդ աւրինաւք քովք։ Արդ զմի բան զմեր վաղվաղակի կատարեա դու, արքայ. զաւր գումարեա եւ գունդ կազմեա. խաղա գնա դու յերկիրն Քուշանաց. եւ զամենայն ազգս հաւաքեա եւ անցո ըստ Պահ դուռն ի ներքս. եւ դու անդէն արա քեզ բնակութիւն։ Յորժամ արգելուս եւ փակես զամենեսեան ի հեռաւոր աւտարութեան, կատարին խորհուրդք կամաց քոց. եւ որպէս երեւիս մեզ ի դենիս մերում, տիրես դու եւ երկրին Քուշանաց, եւ Յոյնք իսկ ոչ ելանեն ընդ քո իշխանութիւնդ։ Բայց միայն զաղանդ քրիստոնէից բարձ ի միջոյ»։

The magi said: “Valiant king, the gods have given you lordship and victory: they require no mortal honors; but look to it that all the peoples and nations of your kingdom be brought under one rule—then you will also subject the land of the Greeks to your rule. Now do immediately as we say, king; gather an army, equip your troops and advance against the land of the Kushans. Assemble all the nations, lead them through Pah Durn and set up camp there. When you hold them all fast in a distant foreign land, the object of your wishes will be attained. If you dignify our religion, then you will rule over the land of the Kushans and not even the Greeks will make inroads into your territory. But only do away with the Christian sect!”

Մոգերը կ’ըսեն. «Ո՛վ քաջ արքայ, աստուածնե՛րը քեզի տուին այդ տէրութիւնը եւ յաղթութիւնը, եւ անոնք ո՛եւէ մարմնաւոր մեծութեան կարօտ չեն. միայն թէ քու տէրութեանդ մէջ եղող բոլոր ազգերն ու ազինքը մէկ օրէնքի դարձնես, այն ատեն Յունական Կայսրութիւնն ալ կը մտնէ քու օրէնքիդ տակ: Արդ դուն այս խօսքերը շուտ մը կատարէ, ո՛վ արքայ. զօրք գումարէ եւ գունդ կազմէ, ու գնա Քուշաստան. եւ բոլոր ազգերը ժողուէ ու Պահլ դուռէն անդին ներս անցուր. եւ դուն այնտեղ հաստատուէ։ Երբ ամենքը հեռաւոր օտարութեան մէջ արգիլես ու փակես, քու ուզած խորհուրդները կը կատարուին, եւ ինչպէս որ մեր հաւատքին մէջ մեզի կ’երեւաս, Քուչաստանի ալ կը տիրես, եւ Յոյներն ալ գլուխ չեն բարձրացներ քու իչխանութեանդ դէմ, միայն թէ Քրիստոնէական աղանդը մէջտեղէն վերցուր»:

Հաճոյ թուեցաւ խորհուրդն թագաւորին եւ մեծամեծացն, որ էին ի նմին բանի. հրովարտակս գրէր, պնդադեսպանս արձակէր յամենայն տեղիս տէրութեան իւրոյ։

The advice was pleasing to the king and his grandees. He wrote an edict and dispatched messengers throughout his kingdom.

Այս խորհուրդը հաճոյ թուեցաւ թագաւորին եւ մեծամեծներուն, որոնք անոր համամիտ էին. հրովարտակներ կը գրէ եւ իր տէրութեան բոլոր տեղերը սուրհանդակներ կը ղրկէ։

Եւ այս է պատճէն հրովարտակին.

This is a copy of the edict:

Եւ հրովարտակին պատճէնը սա է.

«Առ ամենայն ազգս տէրութեան իմոյ՝ արեաց եւ անարեաց, բազմասցի ի ձեզ ողջոյն մարդասիրութեան մերոյ. դուք ողջ լերուք, եւ մեք մեզէն ողջ եմք դիցն աւգնականութեամբ։ Առանց զձեզ ինչ աշխատ առնելոյ խաղացաք գնացաք յերկիրն Յունաց, եւ առանց գործոյ պատերազմի սիրով մարդասիրութեամբ նուաճեցաք զամենայն երկիրն մեզ ի ծառայութիւն։ Դուք զբարի զմտաւ ածէք, եւ անսպառ լերուք յուրախութեան. բայց զայս բան կատարեցէք վաղվաղակի, զոր ասեմ։ Մեք ի մտի եդաք անվրէպ խորհրդովք խաղալ գնալ յաշխարհն արեւելից, աստուածոցն աւգնականութեամբ դարձուցանել ի մեզ զտէրութիւնն Քուշանաց. դուք իբրեւ զհրովարտակս զայս տեսանէք, անխափան վաղվաղակի այրուձի գումարեցէք առաջոյ քան զիս, յանդիման լինիջիք ինձ յԱպար աշխարհին»։

“To all the peoples of my kingdom, Aryans and non-Aryans, many greetings to you all from our benevolent rule. May it be well with you as it is well with us with the help of the gods. Without troubling you in the slightest, we advanced to the land of the Greeks and without so much as making war we benevolently submitted the whole country in vassalage to us. Be of good cheer and rejoice unboundedly, but immediately fulfill the following: We have formed an unfailing resolution to march on the land of the East, and, with the help of the gods, to return the Kushans back to our rule. Regard this as a decree: you will immediately, and without delay, assemble your cavalry before me and accompany me to the land of Apar.”

«Իմ տէրութեանս բոլոր ցեղերուն, Արիականներուն եւ ոչ-Արիականներուն, մեր մարդասիրութեան ողջոյնը թող ձեր վրայ ըլլայ, դուք ո՛ղջ եղիք, մենք ալ մեզէն ողջ ենք աստուածներու օգնականութեամբ։ Առանց զձեզ յոգնեցնելու Յունական կայսրութեան արշաւեցինք, եւ առանց պատերազմի՝ սիրով ու մարդասիրութեամբ բոլոր երկիրը նուաճեցինք մեզի ծառայելու: Դուք բարին մտածեցէք եւ ուրախութեան մէջ անսպառ եղիք. բայց այս հրամանս չո՛ւտ կատարեցէք: Մենք բացարձակօրէն որոշեցինք արչաւել դէպի արեւելք, աստուածների օգնականութեամբ Քուշանաց տէրութիւնը մեզի հպատակեցնելու. դուք երր այս հրովարտակը տեսնէք, առանց դանդաղելու շուտ մը հեծելազօրք գումարեցէք ես երթալէ առաջ, եւ զիս Ապարի մէջ դիմաւորեցէք:»

Ըստ այսմ պատճենի հրովարտակ եհաս յաշխարհն Հայոց, ի Վրաց եւ յԱղուանից, եւ ի Լփնաց, ի Ծաւդէից եւ ի Կորդուաց, յԱղձնեաց եւ բազում այլ տեղեաց հեռաւորաց, որոց ոչ էին աւրէնք երթալ զայն ճանապարհ յառաջ ժամանակաւ։ Գունդ կազմէր ի Հայոց Մեծաց զազատ եւ զազատորդի, եւ յարքունի տանէ զոստանիկ մարդիկ. ըստ նմին աւրինակի ի Վրաց եւ յԱղուանից եւ յաշխարհէն Լփնաց, եւ որ այլ եւս ի կողմանց հարաւոյ մերձ ի սահմանս Տաճկաստանի եւ ի Հոռոմոց աշխարհն եւ ի Կորդուաց եւ ի Դասն եւ ի Ծաւդէ եւ յԱրզնարզիւն, որք էին ամենեքեան հաւատացեալք եւ մկրտեալք ի մի կաթողիկէ եւ առաքելական եկեղեցի։

Now this edict reached Armenia, Georgia and Aghuank, as well as Lpink, Tsodik, Korduk, Aghtsnik and many other lands which in former times were not obliged to join these expeditions. An army of azats and their sons was formed in Greater Armenia, including nobles from the royal house and those from Iberia, Aghuank, Lpink, from the lands to the south as far as the border of Tachkastan, as well as from the lands of the Romans and the Korduk, and from Dasn, Tsode and Arznarziv, who were all faithful and had been baptized in the One Catholic and Apostolic Church.

Այս պատճէնի համեմատ՝ հրովարտակ հասաւ Հայաստան, Վրաստան, Աղուանք, Լփնիք, Ծաւդէ, Կորդուք եւ Աղձնիք, եւ ուրիշ շատ մը հեռաւոր տեղեր, որոնց առաջ ներելի չէր այն ճամբան երթալ: Մեծ Հայքէն ազատն եւ ազատորդին, եւ արքունի տունէն ոստանիկները գունդ կազմեցին. անոնց պէս ալ Վիրքերէն, Աղուաններէն եւ Լփնաց երկրէն, եւ Տաճկաստանի սահմաններուն մօտ հարաւի չատ կողմերէն, Հոռոմներու երկրէն, եւ Կորդուկներէն, Ծաւդէներէն եւ Արզնարզիւններէն, որոնք ամենքն ալ մի կաթողիկէ եւ առաքելական եկեղեցիին կը հաւատային:

Եւ անմեղութեամբ ոչ գիտացեալ զերկդիմի միտս թագաւորին՝ խաղացին գնացին յիւրաքանչիւր աշխարհաց լրջմտութեամբ եւ տիրասէր խորհրդովք, կատարել զսպաս զինուորութեան աներկբայ հաւատովք։ Բարձին եւս ընդ իւրեանս զաստուածային զսուրբ կտակարանսն բազում պաշտաւնէիւք եւ քահանայիւք։ Բայց հրաման տուեալ աշխարհի՝ ոչ իբրեւ յակնկալութիւն կենաց, այլ իբրեւ ի վճարումն վախճանի, յանձն առնելով միմեանց զոգիս եւ զմարմինս։ Զի թէպէտ եւ խորհուրդ թագաւորին չէր յայտնեալ նոցա, սակայն կարծիք ի մտի էին ամենեցուն. մանաւանդ իբրեւ բեկեալ տեսանէին զզաւրութիւնն Յունաց առաջի նորա, յոյժ հարեալ խոցեցան ի խորհուրդս իւրեանց։

Innocently, they had not suspected the two-faced design of the king: they advanced, each from his land, cheerfully, ready to serve their master and to carry out their soldierly service with undivided faith. There were also many officials and priests with them, along with the Holy Testaments of God.Yet the edict was not presented to the country in the expectation of life, but as a debt to death of both soul and body.For although the king had not conveyed his intent to them, the possibility was now in everyone’s mind. They were greatly troubled in their thoughts, especially because they had seen how the strength of the Greeks was shattered before him.

Եւ թագաւորին երկդիմի միտքը չգիտնալով անմեղօրէն իրենց երկիրներէն ելան գացին ուղղամտութեամբ եւ անտրտում խնդութեամբ, տիրասէր խորհուրդով զինուորութեան ծառայութիւնը աներկբայ ջանքերով կատարելու: Իրենց հետ միասին սուրբ կտակարաններ ալ վերցուցին շատ մը պաշտօնեաներով եւ բազմաթիւ քահանաներով: Բայց իրենց հայրենիքին հրաման տուին, ոչ թէ ապրելու յուսով, այլ իբրեւ իրենց վախճանը հասած՝ մարմիննին եւ հոգինին իրարու յանձնելով: Զի թէեւ թագաւորին խորհուրդը յայտնուած չէր անոնց, սակայն ամենուն մտքին մէջ կասկածներ կային. մանաւանդ երբ Յունաց զօրութիւնը անոր առջեւը ընկճած տեսան, շատ մը ցաւ զգալով իրենց խորհուրդներուն մէջ վհատեցան։

Բայց քանզի պատուիրանապահք էին սուրբ կտակարանացն Աստուծոյ, հանապազ յիշէին զպատուիրեալսն ի Պաւղոսէ, եթէ Ծառայք, հպատակ լերուք տերանց ձերոց մարմնաւորաց. մի՛ սուտակասպասք եւ առ աչս աչառելով. այլ սրտի մտաւք ծառայեցէք իբրեւ Աստուծոյ եւ մի՛ իբրեւ մարդկան. քանզի ի Տեառնէ է հատուցումն արդար վաստակոց ձերոց։

But they remained obedient to the Holy Testaments of God and constantly recalled the commandments of Paul: “Be obedient servants to your earthly masters; be not opposed to them, but show them homage; serve them in love, as though you were serving God and not man: for the Lord shall reward you for all your pains.”

Բայց որովհետեւ Աստուծոյ սուրբ գրքին պատուիրանքները պահողներն էին, միշտ կը յիշէին Պօղոսի պատուիրուածները՝ թէ «Ծառա՛ներ, ձեր մարմնաւոր տէրերուն հնազանդ եղէ՛ք, ոչ թէ կեղծաւորութեամբ եւ դրսէն երեսպաշտութիւն ընելով, այլ յօժարութեամբ Աստուծոյ ծառայելու պէս ծառայելով, ոչ թէ մարդոց. որովհետեւ ձեր աշխատանքին հատուցումը Տիրոջմէն է:»

Եւ այսու ամենայնիւ բարեմտութեամբ յուղարկեալք յաշխարհէ եւ յանձն եղեալք սուրբ Հոգւոյն, յանդիման լինէին՝ փութով կատարեալ զհրամանն, եւ զամենայն արարեալ ըստ կամաց նորա։ Յոյժ ուրախ լինէր թագաւորն, իբր այն եթէ կատարեցան կամք կարծեաց նորա. եւ ահա առնէր ընդ նոսա զայն ինչ, զոր պաշտաւնեայքն ամբարշտութեան նորա խրատեցին։

Nonetheless, they left their country in good will, committed themselves to the Holy Spirit, and were ready to comply at once with [the king’s] orders, and to carry out all things according to his wishes. The king rejoiced as though they had fulfilled his wishes, but then proceeded to do with them as he had been advised by his impious ministers.

Եւ ամենքն ալ այս բարեմտութիւնով իրենց երկրէն ճամբու դրուելով եւ Սուրբ Հոգիին յանձնուելով՝ հրամանը կատարած եւ ամէն բան անոր կամքին համեմատ ըրած՝ անոր կը ներկայանային չուտով: Թագաւորը շատ կ’ուրախանար, իրր թէ իր ծրագիրը յաջողեցաւ, եւ ահա կ’ընէր անոնց գլխուն ինչ որ անոր թելադրեցին իր ամբարիչտ պաշտօնեաները։

Ապա իբրեւ ետես թագաւորն զամենայն կազմութիւն եւ զբազմութիւն գնդին բարբարոսաց, որք սրտի մտաւք եկեալ էին ի վաստակ արքունի, առաւելապէս եւս ուրախ լինէր առաջի մեծամեծացն եւ ամենայն բազմութեան զաւրաց իւրոց։ Ի վերին երեսս թաքուցանէր զկամս մտաց իւրոց, եւ ակամայ առատապէս պարգեւէր զնոսա։ Խաղաց գնաց միանգամայն ի վերայ տէրութեան Հոնաց աշխարհին, զոր Քուշանս անուանեն. եւ զերկեամ մի կռուեալ՝ ոչ ինչ կարաց ազդել նոցա։ Ապա արձակեաց զմարզիկսն յիւրաքանչիւր տեղիս, եւ զայլս փոխանակ նոցա առ իւր կոչեաց նովին պատրաստութեամբ։ Եւ այսպէս ամ յամէ սովորութիւն կարգեաց, եւ իւր անդէն քաղաք բնակութեան շինեաց, սկսեալ ի չորրորդ ամէ տէրութեանն իւրոյ մինչեւ յամն մետասաներորդ թագաւորութեանն։

When the king saw the whole assembly of barbarian troops who had cheerfully hastened to serve him, he displayed great satisfaction once more before the grandees and his whole army. Concealing his intentions, he reluctantly showered gifts upon them. He advanced at once against the kingdom of the Huns, who are called Kushans; but despite two years of war, he could not do a thing against them. Then he released the troops, each to his own place, and summoned others in their place for a new round of preparations. Thus he established this custom year after year, and built himself a city there, which he inhabited from the fourth year of his reign until the eleventh.

Արդ՝ թագաւորը երբ տեսաւ օտարականներու գնդին բոլոր կազմութիւնն ու բազմութիւնը, որոնք յօժարութեամբ եկած էին արքունի ծառայութեան, մեծամեծներուն եւ իր զօրքերուն բազմութեան առջեւ ա՛լ աւելի ուրախացաւ: Առ երեսս կը պահէր իր ծրագիրը եւ ակամայ պարգեւներ կու տար անոնց: Արշաւեց միանգամայն Հոնաց տէրութեան վրայ, զոր Քուշանք կ’անուանեն, եւ մօտ երկու տարի կռուելով չկրցաւ անոնց վնասել: Եւ ետքը զօրախմբերն իր տեղն արձակեց, եւ անոնց մէկ մասը փոխանակ իրենց տեղերը ղրկելու՝ իր քովը կանչեց նոյն դիտաւորութիւնով: Եւ այսպէս տարուէ տարի սովորութիւն ըրաւ եւ հոն իրեն բնակութեան քաղաք շինեց, իր տէրութեան չորրորդ տարիէն սկսեալ մինչեւ թագաւորութեանը տասնըմէկերորդ տարին:

Եւ իբրեւ ետես, եթէ հաստատուն կացին Հոռոմք յուխտին իւրեանց, զոր եդին ընդ նմա, եւ դադարեցին Խայլնդուրք ելանել ընդ պահակն Ճորայ, եւ յամենայն կողմանց խաղաղութեամբ բնակեաց աշխարհ նորա, եւ ի նեղ եւս էարկ զթագաւորն Հոնաց, քանզի աւերեաց զբազում գաւառս նորա եւ յաջողեցաւ տէրութիւն նորա, աւետաւորս առաքեաց ընդ ամենայն ատրուշանս աշխարհին իւրոյ. ցլուք սպիտակաւք եւ գիսաւոր նոխազաւք առատացոյց զզոհս կրակի, եւ խիտ առ խիտ թանձրացոյց անդուլութեամբ զպաշտաւն պղծութեան իւրոյ. պսակաւք եւ պատուովք մեծարեաց զբազումս ի մոգաց եւ զբազմագոյնս ի մոգպետաց։ Ետ եւս հրաման յափշտակել զամենայն ինչս քրիստոնէից եւ զստացուածս, որք էին ի մէջ Պարսկաց աշխարհին։

When the king saw that the Romans had remained true to their oath to him, that the Khaylndurk had stopped crossing the gate of Chor, that peace reigned throughout all his dominions and that the king of the Huns was left in even greater straits (for he had devastated many [Hunnic] districts and succeeded over his dominion), he sent joyful tidings to all the fire-temples in his land, had white bulls and long-haired goats brought and sacrificed abundantly to the fire, and unceasingly multiplied his impure Service; he honored the magi (and much more, the mogbeds) with crowns and other marks of distinction. He then intercepted a command addressed to the Christians who were in the land of the Persians.

Ու երբ տեսաւ որ Հոռոմներն իր հետը դրած իրենց դաշինքին մէջ հաստատ մնացին եւ Խայլնդուրները Ճորայ պահակէն յարձակում ընելէ դադրեցան, եւ անոր երկիրն ամէն կողմէն խաղաղութեամբ բնակեցաւ, եւ Հոնաց թագաւորն ալ նեղը ձգեց, որովհետեւ անոր շատ մը գաւառները աւերակ դարձուց, իր երկրին բոլոր ատրուշաններուն աւետաւորներ ղրկեց, կրակի զոհերը սպիտակ ցուլերով եւ գիսաւոր նոխազներով առատացուց, եւ իր պղծութեան պաշտօնը խիստ թանձրացուց անդադար. մոգերէն շատերը եւ մոգպետներէն ա՛լ աւելին պսակներով եւ պատիւներով մեծարեց: Եւ պարսից երկրին մէջ եղող քրիստոնեաներուն գոյքն ու ստացուացքը յափչտակելու ալ հրաման տուաւ։

Եւ այսպէս հպարտացաւ բարձրացաւ ի միտս իւր, ի վեր քան զմարդկային բնութիւն ընդվզեալ ապարթանէր ոչ միայն յիրս մարմնական պատերազմացն, այլ մեծ ոմն զինքն կարծէր քան զբնութիւն հայրենի կարգին. վասն այնորիկ կեղծաւորութեամբ թագուցանէր զինքն ըստ կարծեացն, եւ որպէս երեւէր իմաստնոցն, յանմահից իմն կարգի դնէր զինքն։ Եւ յոյժ էր ցասուցեալ ընդ անունն Քրիստոսի, յորժամ լսէր՝ թէ տանջեցաւ, խաչեցաւ, մեռաւ եւ թաղեցաւ։

Thus he grew so high and mighty in his own estimation that he boastfully exalted himself even above human nature— not only in physical warfare, but even in holding himself above his own paternal rank. He duplicitously concealed his intention and fancying himself wise, placed himself in the rank of the immortals. He then uttered great reproaches against the name of Christ when he understood that the Lord had been tortured and crucified, and that He died and was buried.

Եւ այսպէս հպարտացաւ ու բարձրացաւ, եւ մարդկային բնութենէ վեր յանդգնելով գլուխ կը քաշէր, ոչ միայն մարմնական պատերազմի գործերուն մէջ, այլ ինքզինք իր հայրենի կարգին բնութենէն աւելի մեծ մէկը կը կարծէր. ուստի իր կարծիքին համեմատ կեղծաւորութեամբ ինքզինք կը պահէր, եւ ինչպէս որ իմաստուններէն կ’երեւէր՝ ինքզինք անմահներու կարգը կը դնէր: Եւ շատ կը բարկանար Քրիստոսի անուան, երբ կը լսէր թէ տանջուեցաւ, խաչուեցաւ, մեռաւ եւ թաղուեցաւ։

Եւ իբրեւ այսպէս աւր ըստ աւրէ ի սոյն միտս ցնորեալ դանդաչէր, մի ոմն մանկագոյն ի նախարարացն Հայոց ընդդէմ բանս եդ եւ ասէ. «Արքայ քաջ, դու ուստի՞ գիտես զայդպիսի բանս խաւսել զՏեառնէ»։ Ետ պատասխանի թագաւորն եւ ասէ. «Իմ իսկ առաջի ընթերցան զգիրս մոլորութեան ձերոյ»։ Ետ պատասխանի անդրէն պատանեակն եւ ասէ. «Ընդէ՞ր, արքայ, ցայդ վայր միայն ետուր ընթեռնուլ. այլ յառաջ եւս մատո զկարդացումն, եւ լսես անդ զյարութիւնն, զյայտնութիւնն առ բազումս, զվերացումն յերկինս, զնստելն ընդ աջմէ Հաւր, զխոստումն երկրորդ գալստեանն՝ զհրաշակերտ յարութիւնն առնելով բոլորեցունց. զհամառաւտ հատուցմունսն արդար դատաստանին»։ Իբրեւ լուաւ զայս թագաւորն, ի խոր խոցեալ՝ վեր ի վերոյ ծիծաղեցաւ եւ ասէ. «Այդ ամենայն խաբէութիւն է»։ Ետ պատասխանի զինուորն Քրիստոսի եւ ասէ. «Եթէ հաւատարիմ են քեզ մարմնաւոր չարչարանքն նորա, հաւատարմագոյն եւս լիցի քեզ երկրորդ ահաւոր գալուստն նորա»։

As the king was boasting and raving like this day after day, one of the younger Armenian nakharars contradicted him and said: “Valiant king, how did you come to learn such words as you now utter against the Lord?” The king replied, “They have read your aberrant books before me.” The youth replied, “Why, king, did you only read so far? Continue reading further and you will hear of His resurrection, His epiphany before many, His ascension to heaven, His seat at the right-hand of the Father, His promise of His Second Coming, and the miraculous resurrection of all; in a word, you will hear of the reward of the just Judgment.” When the king heard this, he was deeply struck, and laughed and laughed, and said: “That is all deceit.” The soldier of Christ replied and said: “If you find His bodily tortures believable, so too must you believe in His awesome Second Coming.”

Եւ երբ այսպէս սոյն խորհուրդով ցնորած կը դանդաչեր, Հայոց երիտասարդ նախարարներէն մէկը անոր դէմ խօսեցաւ ու ըսաւ, « Ո՛վ քաջ արքայ, դուն Տիրոջ վրայօք այդպիսի խօսքերն ուսկի՞ց գիտես»: Թագաւորը պատասխան տուաւ ու ըսաւ, « Ձեր մոլորութեան գիրքերը իմ առջեւս իսկ կարդացին»: Պատանին պատասխան տուաւ ու ըսաւ, «Ո՛վ արքայ ինչո՞ւ միայն այդ տեղը կարդալ տուիր, այլ ընթերցումը քիչ մըն ալ առաջ տար եւ հոն կը լսես յարութիւնը, շատերուն յայտնուիլը, երկինք բարձրանալը, Հօրը աջ կողմը նստիլը, երկրորդ գալստեան խոստումը, ամենուն հրաշալի յարութիւն տալը եւ արդար դատաստանի վերջնական հատուցմունքը»: Երբ թագաւորն այս լըսեց, խորապէս վիրաւորուելով առ երեսս ծիծաղեցաւ եւ ըսաւ. «Այդ ամէնը խաբէութիւն է»: Բրիստոսի զինուորը պատասխան տուաւ ու ըսաւ, «Եթէ Անոր չարչարանքը քեզ հաւատալի է՝ Անոր երկրորդ ահաւոր գալուստն ա՛լ աւելի հաւատալի ըլլայ»:

Եւ զայս լսելով թագաւորին՝ բորբոքեցաւ իբրեւ զհուր հնոցին ի Բաբիլոն, մինչ եւ իւրքն իսկ անդէն դեռ եւս իբրեւ զքաղդէացիսն այրեցեալ լինէին։

Having heard these words, the king blazed like the fire of the furnace in Babylon, inflaming those who were present, just as the Chaldeans had been.

Եւ թագաւորը այս լսելով Բարելոնի հնոցին կրակին պէս բորբոքեցաւ, մինչեւ իսկ իրենները թերեւս Քաղթիացիներուն պէս այրուէին:

Յայնժամ զբոլոր բարկութիւն սրտմտութեանն եհեղ յայրն երանելի, որում անուն էր Գարեգին։ Կապեալ ոտիւք եւ կապեալ ձեռաւք զերկեամ մի տուաւ ի չարչարանս, եւ հանեալ ի բաց զտէրութիւնն ի նմանէ` ընկալաւ զվճիռ մահու։

Then the full measure of his rage poured angrily upon the blessed man, whose name was Karekin. Fettering his feet and binding his hands, he put him to torture for two years, deprived him of his rank, and had him killed.

Այն ատեն իր բոլոր կատաղութիւնը թափեց այն երանելի մարդուն վրայ, որուն անունն էր Գարեգին: Կապուած ոտքով ու կապուած ձեռքով երկու տարի չարչարանքի մատնուեցաւ եւ իր իշխանական աստիճանէն զրկուելով մահուան վճիռը ընդունեց:

Chapter 2 #

ԻՐԱՑՆ ՊԱՏԱՀՈՒՄՆ ՅԻՇԽԱՆԷՆ ԱՐԵՒԵԼԻՑ։

What Transpired Because of the Ruler of the East.

ԻՐԱՑ ՊԱՏԱՀՈՒՄԸ ԱՐԵՒԵԼՔԻ ԻՇԽԱՆԷՆ։

Որոց ոգիքն թուլացեալ են յերկնաւոր առաքինութենէն՝ յոյժ ընդ ահիւ անկեալ է բնութիւն մարմնոյ. յամենայն հողմոյ շարժի, եւ յամենայն բանէ խռովի, եւ յամենայն իրաց դողայ. երազագէտ է այնպիսին ի կեանս իւրում, եւ յանգիւտ կորուստն յուղարկի ի մահուան իւրում։ Որպէս եւ ասաց ոմն ի հնումն, մահ ոչ իմացեալ՝ մահ է, մահ իմացեալ՝ անմահութիւն է։ Որ զմահ ոչ գիտէ, երկնչի ի մահուանէ. իսկ որ գիտէ զմահ, ոչ երկնչի ի նմանէ։

Those whose souls are slack in heavenly virtue have had their corporeal natures fall into dread; shaken by every wind, perturbed by every word, made to tremble at every turn, such a person dreams throughout life and is sent to his irretrievable destruction at death. As someone of old said, “Death not understood is mortality; death understood is immortality.” He who does not know death fears it, but he who knows death is not afraid of it.

Ո՛րոնց ոգիները երկնաւոր առաքինութենէ թուլցած են, մարմնաւոր բնութիւնը չափէն աւելի վախի ենթակայ է. ամէն հովէ կը չարժի, ամէն բանէ կը խռովի եւ ամէն իրերէ կը դողայ: Այնպիսին երազող է իր կեանքին մէջ, եւ իր մահուընէ ետքը անգիւտ կորուստ կ’ուղարկուի: Ինչպէս հիներէն մէկը ըսաւ, մահը չիմացուած՝ մահ է, մահը իմացուած՝ անմահութիւն է: Ան որ մահը չգիտէր, մահէն կը վախնայ. իսկ այն որ մահը գիտէ, անկէ չվախնար:

Եւ այս ամենայն չարիք մտանեն ի միտս մարդոյ յանուսումնութենէ։ Կոյր զրկի ի ճառագայթից արեգական, եւ տգիտութիւն զրկի ի կատարեալ կենաց։ Լաւ է կոյր աչաւք քան կոյր մտաւք։ Որպէս մեծ է ոգի քան զմարմին՝ այսպէս մեծ է տեսաւորութիւն մտաց քան զմարմնոց։

All these evils enter people’s minds through a lack of learning. As blindness deprives one from the light of the sun, so does ignorance deprive one from living a consummate life. But it is better to be blind of eyes than blind of mind, for just as the soul is greater than the body, so too is the vision of the mind greater than the body’s.

Այս ամէն չարիքը մարդուս միտքը տգիտութեան պատճառաւ կը մտնէ: Կոյրը արեւին ճառագայթէն կը զրկուի, եւ տգէտն ալ կատարեալ կեանքէն: Լաւ է աչքով կոյր ըլլալ քան թէ մտքով: Ինչպէս որ հոգին մարմինէն մեծ է, այսպէս ալ մտքին տեսաւորութիւնը մարմիններուն տեսաւորութենէն մեծ է:

Եթէ ոք կարի առաւելեալ իցէ աշխարհական մեծութեամբ, եւ մտաւքն աղքատագոյն, այնպիսին ողորմելի է քան զբազումս. որպէս եւ տեսանեմք իսկ՝ ոչ միայն ի չափաւոր մարդիկ, այլ եւ յոր մեծն է քան զամենայն։ Թագաւոր եթէ ոչ ունի զիմաստութիւն աթոռակից իւր, ոչ կարէ ի վիճակին իւրում վայելուչ գոլ։ Իսկ եթէ առ մարմնաւորս այսպէս, ո՜րչափ եւս առաւել առ հոգեւորն։

If one can abound in worldly greatness, yet be of penurious mind, then he is more pitiable than most; we see the same not only among commoners, but also in the one who ranks above all: If a king does not rule with wisdom, then he cannot be favored in his rank. And if it is so in the physical realm, then it is much more so in the spiritual!

Եթէ մէկը չափէն աւելի աշխարհային հարստութեամբ ճոխացած է, եւ մտքովը աղքատագոյն՝ այնպիսին շատերէն աւելի արգահատելի է, ինչպէս որ կը տեսնենք ոչ թէ միայն հասարակ, այլ ամենէն մեծ մարդոց վրան ալ: Թագաւորը եթէ իմաստութիւնը իրեն աթոռակից չունի, իր կարգին մէջ վայելուչ չկրնար ըլլալ: Իսկ եթէ մարմնաւորներուն համար այսպէս է, որչափ ա՛լ աւելի հոգեւորներուն:

Բոլոր մարմնոյս հոգի է կենդանութիւն, իսկ մարմնոյ եւ հոգւոյ միտք են կառավար. եւ որպէս առ մի մարդ՝ այսպէս առ բոլոր աշխարհս։ Թագաւոր ոչ զիւրն միայն տացէ պարտիս, այլ եւ որոց եղեւ պատճառք ի կորուստ։

The entire body is animated by the soul, and the body and the soul are driven by the mind: It is so for one man as it is for all the world. And a king is not only accountable for himself, but also for those whom he has been a cause of destruction.

Բոլոր մարմնոյս կենդանութիւնը հոգին է, իսկ մարմնոյն եւ հոգւոյն կառավարը միտքն է. եւ ինչպէս որ է մէկ մարդուն՝ այսպէս է նաեւ բոլոր աչխարհի համար: Թագաւորն ոչ թէ միայն իր հաշիւը կու տայ, այլ եւ անոնց, որոնց կորուստին պատճառ եղաւ:

Բայց մեք թէպէտ եւ ոչ ունիմք հրաման բամբասել զիշխանս, եւ ոչ գովողք կարեմք լինել այնմիկ՝ որ աստուածամարտն լինիցի։ Այլ զանցս իրացն պատմեմ, որ ի նմանէ ընդ սուրբ եկեղեցիսն էանց, եւ ոչ դանդաղիմ. ոչ բամբասասէր մտաւք, այլ ճշմարտութեամբ զելս իրացն ասելով ոչ լռեցից։ Ոչ ի կարծ ընդոստուցեալ, եւ ոչ ի լուր զարթուցեալ. այլ ես ինքնին անձամբ անդէն ի տեղւոջն պատահեցի եւ տեսի եւ լուայ զձայն բարբառոյ յանդգնաբար խաւսելով. իբրեւ զհողմ սաստիկ՝ զի բախիցէ զծով մեծ, այնպէս շարժէր եւ տատանէր զամենայն բազմութիւն զաւրաց իւրոց։ Եւ հանդէս առնէր ամենայն ուսմանց, եւ ընդաճէր զմոգութիւնն եւ զքաւդէութիւնն եւ զամենայն ուսմունս աշխարհին իւրոյ։ Արկանէր ի ներքս եւ զքրիստոնէութիւն կեղծաւորութեամբ, եւ ասէր զայրացեալ մտաւք. «Հարցէք, քննեցէք, տեսէք. թող որ լաւն է՝ ընտրեալ կալցուք»։ Եւ փութայր որ ինչ ի մտին էր, զի վաղվաղակի կատարեսցէ։

But although we are not permitted to speak against the ruler, neither can we praise a man who would fight against God. Now let me recount what happened because of what he did against the holy church, and without delay: not with the intent of condemning him, but so as not to be silent from delivering the truth about what happened. Nor do I do this to stir suspicion or awaken rumors. For I myself happened to be there and saw and heard the sound of his impudent voice, and as the powerful wind stirs the great sea, so did he rouse and excite the multitude of his forces. He reviewed all their doctrines and propagated Magiansm, divination and all the doctrines of his land. He deceitfully brought up Christianity among these, and said with rage: “Probe, examine and observe these, and let us hold fast to the good,” but then hurried to immediately carry out what he had in his mind.

Բայց մենք թէպէտեւ իշխանը բամբասելու հրաման չունինք, բայց ոչ ալ գովողներ կրնանք ըլլալ անոր, որ աստուածամարտ կ՚ըլլայ: Այլ կը պատմենք դէպքերուն այն անցքերն, որ անոր ձեռքով սուրբ եկեղեցիներուն պատահեցան. եւ չեմ դանդաղիր, ո՛չ թէ բանբասասէր դիտաւորութիւնով, այլ ճշմարտութեամբ գործերուն վախճանը ըսելով չպիտի լռեմ: Ոչ թէ կարծիքով դրդուած, ոչ ալ լսելէն արթնցած, այլ ես ինքս անձամբ նոյն տեղը պատահեցայ ու տեսայ եւ լսեցի յանդգնաբար խօսող բարբառը, որ մեծ ծովը զարնող սաստիկ հովի պէս զօրքերուն բոլոր բազմութիւնը կը շարժէր ու կը տատանէր: Եւ բոլոր վարդապետութիւնները քննութիւն կ՚ընէր, եւ մոգութիւնը, քաւդէութիւնը եւ բոլոր իր երկրին վարդապետութիւնները խորհուրդի առարկայ կ’ընէր: Կեղծաւորութեամբ քրիստոնէութիւնն ալ մէջտեղ կը բերէր, եւ զայրացած կ’ըսէր, «Հարցուցէ՛ք, քննեցէ՛ք եւ տեսէք, ո՛րը լաւ է նէ այն ընտրելով ընդունինք», եւ իր որոշումը չուտ մը կատարելու կը փութար:

Իսկ ի կողմանց քրիստոնեայքն, որ ի զաւրուն էին, իմացան զհուրն որ ի ծածուկ վառեալ բորբոքէր, եւ կամէր հրդեհել զլերինս եւ զդաշտս առհասարակ։ Ջեռան եւ նոքա անծախական հրովն, եւ սաստկապէս պատրաստեցան առ ի փորձութիւն գաղտնի մեքենայիցն։

Then the Christians who were in different parts of the army came to understand that there was a fire that had been burning in secret, and that it threatened to burn up everything from the mountains to the valleys. They, too, burned with an unquenchable fire, boldly preparing themselves for the trials of the king’s secret machinations.

Իսկ բանակին մէջ ամէն կողմէն եղող քրիստոնեաներն իմացան խորհուրդը, որ ծածուկ վառուած կը բորբոքէր եւ լեռներն ու դաշտերն առ հասարակ պիտի հրդէհէր: Անոնք ալ անծախական կրակով ջերմացան եւ գաղտնի մեքենային փորձութեան սաստկապէս պատրաստեցան:

Սկսան այնուհետեւ բարձր բարբառով, սաղմոսիւք եւ երգովք հոգեւորաւք եւ մեծապայծառ վարդապետութեամբ յայտ յանդիման մեծի բանակին զպաշտաւնն ցուցանել. եւ աներկիւղ առանց զանգիտելոյ՝ ո՛ ոք եւ երթայր առ նոսա, ուսուցանէին կամակար։ Եւ Տէր յաջողէր նոցա նշանաւք եւ արուեստիւք. քանզի բազում հիւանդք ընդունէին զբժշկութիւն ի հեթանոսական զաւրուէն։

They began thereafter to loudly sing psalms and other spiritual songs and performed brilliant teachings and acts of worship before the great army. They fearlessly and willingly taught anyone who came to them, and the Lord prospered them with signs and wonders, for many of those who were ill in the army of the heathens were healed.

Այնուհետեւ սկսան բարձրաձայն սաղմոսներով, հոգեւոր երգերով եւ մեծապայծառ վարդապետութիւնով յայտ հանդիման մեծ բանակին իրենց պաշտամունքը ցուցնել, եւ ո՛վ որ կ’երթար անոնց քով, առանց վախնալու,աներկիւղ կերպով կը սորուեցնէին յօժարութեամբ: Եւ Տէրը հրաշքներով եւ սքանչելիքներով կը յաջողէր անոնց. ինչու որ հեթանոսական բանակին մէջ շատ հիւանդներ բժշկութիւն կը գտնէին:

Իսկ անաւրէն իշխանն իբրեւ գիտաց եթէ յայտնեցաւ խորամանկութիւն խորհրդոյն, եւ պատրաստեալ հուրն՝ մինչչեւ ուրուք ի նա փչեալ՝ վառումն նորա յայտնի իմացաւ երկիւղածացն Աստուծոյ, սկսաւ ծածուկ նետիւք խոցոտել զմիտս իւրոյ չարութեանն. եւ անբժշկական վէրս յոգիս եւ ի մարմինս տեսանէր։ Մերթ շանթէր գալարէր իբրեւ զաւձ թիւնաւոր, մերթ պարզէր գոչէր իբրեւ զառիւծ զայրացեալ. գելոյր, գլորէր, տապալէր երկդիմի մտաւք եւ զխորհուրդս կամացն կամէր կատարել։ Քանզի ձեռն արկանել եւ ունել ոչ կարէր, վասն զի ոչ էին համագունդ ի միում վայրի առ նմա, սկսաւ այնուհետեւ յառաջ կոչել զկրսերս յաւագաց եւ զանարգս ի պատուականաց եւ զտգէտս ի գիտնոց եւ զանարիս ի քաջ արանց. եւ զի՞ մի՛ թուիցեմ, այլ զամենայն զանարժանսն յառաջ մատուցանէր եւ զամենայն զարժանաւորսն յետս տանէր. մինչեւ զհայր եւ զորդի քակէր ի միմեանց։

When the lawless ruler saw that his cunning purpose had become known, and that the fire that he had prepared became known to those who fear God before anyone had even fanned the flames, he began to pierce his own evil mind with hidden arrows, thus inflicting incurable wounds to his soul and body. Bursting and coiling like a poisonous serpent, rising and roaring like a raging lion, he writhed, twisted and turned in his duplicitous mind and resolved to fulfill his schemes. But since he could not lay his hands on the Christians, for they were not all assembled together in the same place, he started calling forth youth to replace elders, the contemptible to replace the honorable, the ignorant to replace the knowledgeable and cowards to replace brave men. But why shall I go on enumerating these? For he promoted all those who were unworthy and relegated the worthy ones to the point that he even loosened fathers from sons.

Իսկ անօրէն իշխանը երբ տեսաւ թէ իր խորամանկ դիտաւորութիւնը յայտնուեցաւ, եւ պատրաստուած կրակին առանց մէկու մը փչելուն վառիլը Աստուծոյ երկիւղածներուն յայտնապէս իմացուեցաւ, սկսաւ գաղտնի նետերով խոցոտուիլ իր չար էութեանը մէջ. եւ հոգիներու ու մարմիններու մէջ անբժչկական վերքեր կը տեսնէր: Մերթ կը շանթուէր կը գալարուէր թունաւոր օձի պէս, եւ մերթ կը պարզուէր կը մռնչէր զայրացած առիւծի պէս. երկդիմի մտքով կը կծկուէր եւ կը տապլտկէր եւ իր ուզած խորհուրդը կատարել կ’ուզէր: Որովհետեւ չէր կրնար ձեռք զարնել ու բռնել,—իր քովը համագունդ չըլլալնուն համար—այնուհետեւ սկսաւ առաջ կոչել աւագներէն կրտսերները, եւ պատուականներէն անարգները, գիտուններէն տգէտները եւ քաջերէն երկչոտները եւ ի՞նչ մէկ մէկ համրեմ, բոլոր արժանաւորները ետ կը մղէր, եւ մինչեւ անգամ հայր ու որդին իրարմէ կը բաժնէր:

Թէպէտ եւ ընդ ամենայն ազգս առնէր զանկարգութիւնս զայս, առաւել ընդ Հայոց աշխարհին մարտնչէր. քանզի տեսանէր զնոսա ջերմագոյնս յաստուածպաշտութեան, մանաւանդ որք էին յազգէ նախարարացն Հայոց, եւ անմեղութեամբ ունէին զսուրբ քարոզութիւն առաքելոցն եւ զմարգարէից։ Պատրէր զոմանս ի նոցանէ ոսկւով եւ արծաթով, եւ զբազումս այլով եւս առատ պարգեւաւք. իսկ զոմանս ագարակաւք եւ մեծամեծ գեղաւք, զոմանս պատուովք եւ իշխանութեամբք մեծամեծաւք։ Եւ այլ եւս սնոտի յոյս ոգւոց առաջին դնէր. եւ այսպէս հրապուրէր եւ յորդորէր հանապազ. «Եթէ միայն, ասէ, զաւրէնս մոգութեան յանձին կալջիք, եւ զձեր մոլորութիւնդ սրտի մտաւք դարձուսջիք ի ճշմարտութիւն երեւելի մերոց դից աւրինացս, ի մեծութիւնս եւ յաւագութիւնս հասուցից հաւասար իմոյ սիրելի նախարարացս, եւ առաւել եւս զանցուցից»։ Եւ այսպէս կեղծաւորութեամբ խոնարհեցուցանէր զինքն առ ամենեսեան, խաւսելով ընդ նոսա ի պատճառս սիրոյ, զի խորամանկութեամբ որսալ մարթասցէ զնոսա ըստ առաջին խորհրդականացն խրատուց։ Եւ զայս առնէր սկսեալ ի չորրորդ ամէն մինչեւ մետասաներորդ ամն իւրոյ տէրութեանն։

Although he caused disorder in every nation, he fought the Armenians more than all the rest, for he observed that they were the most zealous in the service of God—especially those who were from the families of the nakharars, and who blamelessly held to the holy sermons of the apostles and prophets. He won some of them over with gold and silver, and others with many presents; some with farms and large villages, and others with honors and great authority. Then he put other vain hopes before their souls, and thus continued to bribe and exhort them: “If only,” he said, “you would conform yourselves to Magian customs, and turn from your errant ways to the worship of our prominent divinities, you would then stand equal to my own dear nobles in greatness and distinction, and I would exalt you still higher.” Thus, he humbled himself deceitfully before everyone, speaking on the pretext of love to lure them with tricks, according to the initial counsel of his advisors. He did this from the fourth to the 11th year of his reign.

Եւ թէպէտ այս անկարգութիւնը բոլոր ազգերու կ’ընէր, բայց ա՛լ աւելի Հայոց դէմ կը մարտնչէր. որովհետեւ զանոնք աստուածապաշտութեան մէջ աւելի ջերմեռանդ կը տեսնէր. մանաւանդ անոնք, որոնք Հայոց նախարարական ցեղէն էին եւ առաքեալներուն մարգարէներուն քարոզութիւնը անմեղութեամբ կը պահէին: Անոնցմէ ոմանք կը խափէր ոսկիով եւ արծաթով, եւ շատերը՝ ուրիչ առատ պարգեւներով. իսկ ոմանք՝ ագարակներով եւ մեծամեծ գիւղերով, եւ ոմանք՝ մեծամեծ պատուով եւ իչխանութիւնով: Եւ անոնց առջեւը ուրիշ հոգեկան սնոտի յոյսեր կը դնէր. եւ այսպէս ամէն օր կը հրապուրէր եւ կը յորդորէր կ՚ըսէր. «Եթէ միայն մոգական կրօնքն ընդունիք, եւ ձեր աղանդը յօժարութեամբ մեր երեւելի դիւցազնական օրէնքին ճշմարտութեան դարձնէք, իմ սիրելի նախարարներուս հաւասար աւագութեան կը հասցնեմ, մանաւանդ՝ ձեզ ա՛լ աւելի կը բարձրացնեմ: Եւ սէր պատճառելու համար կեղծաւորութեամբ զինք ամենուն առջեւ կը խոնարհեցնէր, անոնց հետ խօսելով կեղծ սիրելութեամբ, որպէսզի գլխաւոր խորհրդատուներու թելադրութեանը համեմատ զանոնք կարենայ որսալ: Եւ ասիկայ կ՚ընէր իր տէրութեան չորրորդ տարիէն սկսեալ մինչեւ տասնըմէկերորդ տարին:

Եւ իբրեւ ետես եթէ ոչինչ յարգեցաւ ծածուկ հնարագիտութիւնն, այլ ընդդէմքն յոլովագոյն գործէին, քանզի տեսանէր զքրիստոնէութիւն, որ աւր քան զաւր յորդեալ տարածանէր ընդ ամենայն կողմանս հեռաւոր ճանապարհին ընդ որ ինքն անցանէր, սկսաւ հաշել եւ մաշել եւ հառաչելով յոգւոց հանել։ Յայտնեաց ակամայ զծածուկ խորհուրդսն. ետ հրաման բարձր բարբառով եւ ասէ. «Ամենայն ազգ եւ լեզուք՝ որ են ընդ իմով իշխանութեամբ՝ դադարեսցեն յիւրաքանչիւր մոլոր աւրինաց, եւ միայնոյ եկեսցեն յերկրպագութիւն արեգական, զոհս մատուցանելով եւ աստուած անուանելով, եւ սպաս ունելով կրակի. եւ ի վերայ այսր ամենայնի եւ զմոգութեան աւրէնս կատարելով, զի մի՛ ինչ ամենեւին պակաս առնիցեն»։

However, when he observed that his cunning devices were not respected, and, on the contrary, that his opponents accomplished more because of this, so that Christianity grew stronger and spread itself through even the distant countries through which he had passed, he became sullen, and was consumed, and sighed and sighed. He unwittingly revealed his secret intention, commanding loudly: “All the nations and tongues throughout my dominions must abandon their errant customs and only worship the sun, offering sacrifices to it, calling it god and administering the fire cult; and on top of all this, they must fulfil all the other Magian ordinances, and nothing less.”

Եւ երբ տեսաւ որ ծածուկ հնարագիտութիւնը արժէք մը չունեցաւ, այլ մեծ մասամբ հակառակները կը գործադրուէին—որովհետեւ կը տեսնէր քրիստոնէութիւնը որ օրէ օր իր անցած հեռաւոր ճամբաներնուն կողմերը շատնալով կը տարածուէր,— սկսաւ հալիլ ու մաշիլ եւ հառաջելով ա՜խ քաչել: Ծածուկ խորհուրդը ակամայ յայտնեց. բարձր բարբառով հրաման տուաւ եւ ըսաւ. «Իմ իշխանութեանս տակ եղող բոլոր ազգեր եւ լեզուներ դադրին իրենց մոլար կրօնքէն, եւ գան երկրպագութիւն ընել միակ արեգակին, զոհեր մատուցանելով եւ զայն աստուած անուանելով ու կրակի պաշտամունք կատարելով, եւ այս ամենէն զատ մոգութեան օրէնքը կատարելով՝ ոչ մէկ բան զանց չընեն»:

Զայս ասելով քարոզ կարդայր ի մեծի կարաւանին, եւ պատուէր սաստիւ ի վերայ դնէր ամենեցուն. եւ դեսպանս ստիպաւ արձակէր յամենայն ազգս հեռաւորս, զդոյն պատուէր հրամանի առ ամենեսեան արկանէր։

Saying this, he addressed the great multitude of the caravan and gave strict commands to all. Then he quickly dispatched ambassadors to all the distant nations and delivered the same command to them all.

Այս ըսելով յայտարարութիւն կ՚ընէր մեծ բանակին մէջ, եւ ամենուն վրայ սպառնալիքով պատուէր կը դնէր, եւ բոլոր հեռաւոր ազգերուն շտապով պատգամաւորներ կը ղրկէր եւ նոյն պատուէրը ամենուն պարտադիր կ’ընէր։

Արդ ի սկզբան երկոտասաներորդ ամի թագաւորութեան իւրոյ գունդ կազմէր անհամար բազմութեամբ, յարձակեալ հասանէր յերկիրն Իտաղական։ Զայս տեսեալ թագաւորին Քուշանաց՝ ոչ հանդուրժէր ելանել ընդ առաջ նորա պատերազմաւ. այլ խոյս տուեալ ի կողմանս ամուր անապատին, թագստեամբ ապրէր հանդերձ ամենայն զաւրաւքն իւրովք։ Իսկ սա ասպատակ արձակէր գաւառաց, տեղեաց, վայրաց. առնոյր զբազում բերդս եւ զքաղաքս, եւ կուտէր զգերին, զառ եւ զապուռ եւ զաւար, ածէր հասուցանէր յերկիր իւրոյ տէրութեանն։

At the beginning of the 12th year of his reign he assembled an innumerably large army and entered the land of Itaghakan. The king of the Kushans saw this but could not stand to go before them in battle, so he took flight toward the dense wilderness and thus escaped with his entire army. Then, [Yazdegerd II] sent troops into all the districts and regions [of the Kushans]: He seized many fortresses and cities, gathered captives, took spoils and plunder and bore them away to his dominion.

Արդ իր տէրութեան տասնըերկրորդ տարւոյն սկիզբը անհամար բազմութեամբ գունդ կը գումարէ եւ յարձակելով Թիտաղիա կը հասնի: Քուշանաց թագաւորը այս տեսնելով չհամարձակիր անոր դէմ պատերազմով ելլել, այլ ամուր անապատի կողմերը խոյս տալով թագստով ազատ կը մնայ իր բոլոր զօրքերովը: Իսկ սա գաւառներուն, տեղերուն եւ վայրերուն վրայ գունդեր կը ղրկէ. չատ մը բերդեր ու քաղաքներ կը գրաւէ, եւ գերիները կը ժողվէ, եւ աւարն ու կողոպուտներ տէրութեան երկիրը կը բերէ եւ կը հասցնէ:

Եւ անդ այնուհետեւ յընդունայն եղեալ ի նոյն խորհուրդս՝ հաստատէր ի կարծիս մոլորութեան, ասելով ցպաշտաւնեայս ամբարշտութեանն. «Զի՞նչ հատուսցուք մեք աստուածոցն փոխանակ այս մեծ ի յաղթութեանս, որ ոչ ոք կարաց ելանել ընդդէմ մեր պատերազմաւ»։ Յայնմ ժամանակի առ հասարակ մոգք եւ քաւդեայք բարձին զձայնս իւրեանց միաբան եւ ասեն. «Աստուածքն որ ետուն քեզ զտէրութիւն եւ զյաղթութիւն ի վերայ թշնամեաց քոց, ոչ ինչ են կարաւտ խնդրել ի քէն յերեւելի պատուականացս, այլ զի բարձցես զամենայն ուսմունս մոլորութեան մարդկան, եւ ի մի դարձուսցես աւրէնս զրադաշտական պատուիրանին»։

Thereafter, persisting in the same vain intention, he held firm to his stray thoughts, telling his impious ministers: “What shall we give the gods in exchange for this great triumph, such that no one was able to oppose us in battle?” At this time the magi and astrologers raised their voices in unison and said: “The gods, who have given you empire and victory over your enemies, require no other signs of homage from you than that you should banish all errant doctrines of man, and turn [their] customs to the Zoroastrian command.”

Եւ հոն այնուհետեւ նոյն ծրագրի մէջ ալ չյաջողելով իր մոլորական ըմբռնումին մէջ կը հաստատուէր ամբարշտութեան պաշտօնեաներուն ըսելով. «Մենք աստուածներու ի՞նչ հատուցում ընենք այս մեծ յաղթութեան փոխարէն, որովհետեւ ոչ մէկը կրցաւ պատերազմով մեր դէմը ելլել»: Այն ատեն մոգերն ու քաւդեաները առհասարակ իրենց ձայները միաբան բարձրացուցին եւ ըսին. «Աստուածները, որ քու թշնամիներուդ վրայ քեզի տէրութիւնն ու յաղթութիւնը տուին, քեզմէ երեւելի պատուական բաներ խնդրելու կարօտ չեն, միայն թէ մարդկան մոլորութեան բոլոր վարդապետութիւնները ջնջես եւ զրադաշտական պատուիրանին օրէնքին դարձնես»։

Հաճոյ թուէր բանն առաջի թագաւորին եւ ամենայն մեծամեծացն, մանաւանդ որ էին առաջակայք աւրինացն։ Խորհուրդ ի մէջ առեալ յաղթէր խրատն։ Անդէն ի ներքոյ Պահ դրանն արգելոյր զբազմութիւն այրուձիոյն Հայոց եւ զՎրաց եւ զԱղուանից, եւ զամենեցուն՝ որ էին հաւատացեալ ի սուրբ աւետարանն Քրիստոսի։ Եւ հրաման սաստիւ դռնապանացն առնէին, եթէ որ յարեւելս առ մեզ գայցէ` թողցեն, իսկ յարեւելից յարեւմուտս անանց լիցի ճանապարհ։

This speech found favor before the king and all the grandees, and especially those of the highest religious rank. They took counsel and favored that advice. Then, within the Gate of the Guard he enclosed the host of Armenian, Georgian and Aghuanian cavalry, and all others who were believers in the Holy Gospel of Christ. The gatekeepers received strict orders to let everyone who was coming eastward to pass, but to block the road for those going from east to west.

Այս խօսքը թագաւորին եւ մեծամեծներուն առջեւը հաճոյ կը թուի, մանաւանդ անոնց՝ որ օրէնքին առաջաւորներն էին: Եւ խորհուրդին մէջ այդ թելադրութիւնը յաղթող գտնուեցաւ: Անմիջապէս Պահ դրան ներսը կ’արգիլէ Հայոց, Վրաց, Աղուանից, եւ Քրիստոսի Սուրբ Աւետարանին հաւատացող ամենուն հեծելազօրքերուն բազմութիւնը: Եւ սպառնալիքով դռնապաններուն հրաման կու տային թէ ով որ արեւելքէն մեզ գայ՝ ձգեն. իսկ արեւելքէն արեւմուտք երթալու ճամբան անանցանելի ըլլայ:

Եւ իբրեւ արգել եւ փակեաց զնոսա յամուր եւ յանել գառագիղն, յիրաւի ասացի ամուր եւ անել, քանզի չիք անդ տեղի փախստի եւ թաքստի, վասն զի շուրջանակի թշնամիք են բնակեալ, յայնմ ժամանակի ձեռն արկանէր ի նոսա, եւ մեծաւ չարչարանաւք եւ պէսպէս տանջանաւք վատթարէր զբազումս ի նոցանէ, եւ ստիպէր ուրանալ զճշմարիտն աստուած, եւ խոստովանել զերեւելի տարերս։

When they were thus hemmed into that strong and inescapable prison—and truly strong and inescapable, for there was nowhere to run or hide, as the enemy dwelt all around—that’s when he threw his hands on them and inflicted great pains and various tortures, that they might be forced to deny the true God and confess the visible elements.

Եւ երբ կ’արգիլէ եւ կը փակէ զանոնք ամուր եւ անել արգելանոցներու մէջ,—եւ իրաւ ամուր անել ըսի, որովհետեւ շուրջը թշնամիներ բնակած ըլլալուն համար հոն փախուստի եւ թագուստի տեղ չկար—այն ատեն անոնց ձեռք կը ձգէ եւ անոնցմէ չատերը կը տկարացնէ եւ մեծ չարչարանքներով ու պէսպէս տանջանքներով, կը ստիպէ ուրանալ ճչմարիտ Աստուածն ու պաչտել տեսանելի տարրերը:

Իսկ զաւրականքն առհասարակ գեղեցիկ խորհրդով, քաջապէս զաւրութեամբ միաբան աղաղակէին եւ ասէին. «Վկայ են մեզ երկինք եւ երկիր, որ ոչ երբէք հեղգացեալ եմք յարքունի վաստակս, եւ ոչ խառնեալ վատութիւն ընդ արութիւն քաջութեան. ի զուր եւ անողորմ են հարուածքս ի վերայ մեր»։

But the soldiers cried out together with a beautiful thought and courageously said: “Heaven and earth are our witnesses that we have never been wanting in our duty to the king, nor have we ever confused cowardice with the strength of courage; these blows are vain and cruel.”

Իսկ զօրքերը առհասարակ գեղեցիկ խորհուրդով, քաջապէս զօրացած՝ միաբան կ’աղաղակէին ու կ՚ըսէին. «Մեզ երկինք եւ երկիր վկայ են որ մենք երբեք չենք հեղգացած արքունի աչխատութենէն, եւ չենք խառնած վատութիւն քաջութեան եւ արիութեան մէջ. մեզի համար այս հարուածները զուր տեղ եւ անողորմ են»:

Եւ բազմանայր գոչումն աղաղակի նոցա, մինչեւ ինքնին թագաւորն ականատես լինէր իրացն յանդիմանութեան, եւ անդէն վաղվաղակի երդմամբ հաստատէր եւ ասէր. «Ոչ թողացուցից ձեզ, մինչեւ կատարեսջիք զամենայն կամս հրամանաց իմոց։

This wailing resounded on every side until the king himself witnessed the proceedings with his own eyes, immediately made a vow and said: “I will not set you free until you fulfill my commands to my satisfaction.”

Եւ անոնց աղաղակին գոչումը կը շատնայ եւ մինչեւ իսկ թագաւորը ինքնին ականատես կ’ըլլայ այդ յայտնի բաներուն, եւ հոն անմիջապէս երդումնով կը հաստատէ ու կ’ըսէ. «Ձեզի թոյլտուութիւն չպիտի ընեմ, մինչեւ որ իմ ուզած բոլոր հրամաններս կատարէք»։

Եւ ահա իշխանութիւն առեալ չարասէր սպասաւորացն, զի զչորս զինուորսն ի բուն աւագացն մատուսցեն ի փորձութիւն տանջանացն։ Եւ զառաջեաւ դատեալ բազում հարուածովք, նովին կապանաւք անցուցին ի տեղիս արգելանին։ Իսկ այլոցն խաբէութեամբ առ ժամանակ մի թողութիւն արարեալ, եւ զամենայն վնասուն պատճառս արկանէր զկապելովքն. եւ զայս առնէր սատանայական խրատուն։

And then his malicious servants received authority to subject four soldiers from among the natural avags to tribulations and tortures. He started by condemning them with many beatings then threw them into prison bound in chains. He deceitfully remitted others for a time, putting all the blame of harm on the prisoners. He did this with Satanic direction.

Եւ ահա չարչարանքի սպասաւորները հրամաններ առնելով բուն աւագանիներէն չորս զինուորները մօտեցուցին տանջանքի փորձութեան: Եւ ամենուն առջեւ շատ մը հարուածներով տանջելով նոյն կապանքով արգելանին անցուցին: Իսկ թագաւորը խաբէութեամբ ուրիշներուն ժամանակ մը թոյլտուութիւն տալով յանցանքին բոլոր պատճառները կապեալներուն վրայ ձգեց. այս ալ սատանայական թելադրութեամբ կ՚ընէր:

Եւ յետ երկոտասան աւուրս հրաման տայր ընթրիս գործել առատութեամբ եւ աւելի քան զաւուրց սովորութիւն, եւ կոչէր զբազումս ի զինուորական քրիստոնէիցն։ Եւ ի ժամ գահուն պատրաստութեան զիւրաքանչիւր տեղի շնորհէր նոցա զբազմականին. եւ սիրով խոնարհութեամբ խաւսէր ընդ նոսա ըստ առաջնում կարգին, զի թերեւս հաւանեսցին ուտել զմիս զոհեալ, զոր ոչ էր երբէք աւրէն ուտել քրիստոնէից։ Իբրեւ ոչ կալան յանձին ամենեքին, ոչ ինչ կարի ստիպեաց, այլ հրամայեաց մատուցանել նոցա զսովորական կերակուրն, եւ առաւել գինեաւքն յաւելոյր ի տաճարին զխրախութիւն։

After twelve days [of imprisonment] he gave orders for the preparation of an evening banquet, more sumptuous than ordinary, and invited many of the Christian soldiers. While the seating was being prepared, he graced each one with his own place at the table. He spoke with them with kind humility in accordance with their former rank, that he might prevail on them to eat sacrificial meat, of which the Christians were never permitted to eat. When they all declined this, he did not force them, but ordered that their customary food be prepared for them, and increased the wine and feasting in the temple.

Իսկ տասնըերկու օր վերջը հրաման կու տայ սովորական օրերէն աւելի առատութեամբ ընթրիք մը պատրաստել. եւ կը կոչէ քրիստոնեայ զինուորներէն շատերը: Եւ աթոռներու պատրաստութեան ատեն անոնց կը շնորհէր իրենց նստելու պատշաճ տեղը. եւ սիրով եւ խոնարհութեամբ կը խօսէր անոնց հետ առաջուան պէս, որպէսզի թերեւս յանձն առնեն ուտել զոհուած միսը, որ քրիստոնեաներուն երրեք ներելի չէր ուտել: Երբ ամենքն ալ յանձնառսւ չեղան, չափէ աւելի չստիպեց զանոնք, եւ աւելի գինիներով աւելցուց ուրախութիւնը սեղանատան մէջ:

Եւ անտի ի դուրս ելեալ ի սրահն արքունի, արգելին զոմանս ի նոցանէ ձեռս յետս կապելով, եւ զխոնջանունսն կնքելով եւ զգուշութեամբ պահելով՝ էր որ զերկուս աւուրս, եւ էր որ զերիս։ Բազում եւ այլ եւս յանարժան հարուածս չարչարէին, զոր եւ ոչ ընդ գրով իսկ արժանի համարեցաք արկանել։ Եւ զոմանս ի նոցանէ հեռացուցին եւ քարշեցին յազնուական պատուոյն անարգեալ։

But when they were leaving the royal hall, some of the Christians were seized and arrested, and their pants sealed, and they were held in close confinement; some for two days, and some for three. They were also demeaned in many other ways, which we will not deign to speak of here. Then some of them were sent away and deprived of their noble rank.

Եւ երբ անկէ դուրս ելան եւ արքունի սրահը մտան, անոնցմէ ոմանք արգիլեցին ձեռքերնին ետեւնին կապելով եւ խոնջաննին կնքելով, եւ հսկողութեան տակ առին՝ ոմանք երկու եւ ոմանք երեք օր: Ուրիչ շատ մը անարժան հարուածներով ալ չարչարեցին որ արժանի անգամ չհամարեցինք գրի տակ առնել: Եւ անոնցմէ ոմանք իշխանական պատիւէ զրկելով օտար տեղեր քշեցին:

Եւ գունդս դարձեալ գումարէին ի նոցանէ յերկիր հեռաւոր` յամուրս անապատին՝ ի մարտ պատերազմի թշնամեացն արքայի. եւ բազմաց իսկ անդէն հասանէր վախճան մահու սրով։ Եւ զամենեցուն զկարգեալ թոշակն նուազեցուցանէին, քաղցիւ եւ ծարաւով տառապեցուցանէին զնոսա, եւ ձմերոցի տեղիս զդժնեայ վայրսն հրամայէին նոցա. եւ անարգս եւ վատթարս յաչս ամենեցուն զնոսա ցուցանէին։

Then divisions upon divisions of soldiers were assembled from among them [the Christians] to march toward the deep wilderness in a distant land to fight the enemies of the king, where many of them perished by the sword. The wages [of the survivors] were reduced, they were tormented with famine and thirst, ordered to spend the winter in the cruelest of places and dishonored and vilified for all to see.

Եւ դարձեալ անոնցմէ շատ գունդեր կը Ժողվէին եւ հեռաւոր երկիր՝ անապատի բերդերուն մէջ թագաւորին թշնամիներուն դէմ պատերազմի կը ղրկէին, եւ շատերը հոն սրով կը սպաննէին: Եւ ամենուն յատկացուած թոշակները կը զեղչէին, եւ զանոնք անօթի ու ծարաւ կը տառապեցնէին. եւ գէշ տեղեր կը յատկացնէին անոնց իբրեւ ձմեռանոց, ու զանոնք ամենուն աչքին վատթար եւ անարգ կը ցուցնէին:

Իսկ նոքա առ սէրն Քրիստոսի յոյժ խնդութեամբ ընդունէին զամենայն չարչարանսն վասն մեծի յուսոյն, որ առաջի պատրաստեալ կայ պատուիրանապահ համբերողացն։ Որչափ չարութիւն զանարգութիւն բազմացուցանէր, նոքա եւս քան զեւս զաւրանային ի սէրն Քրիստոսի. մանաւանդ զի բազումք ի նոցանէ զգիրս սուրբս ուսեալ էին ի մանկութենէ, զանձինս մխիթարէին եւ զընկերս քաջալերէին, եւ իբրեւ աշտարակ լուսոյ զպաշտաւնն ունէին եւ բազմացուցանէին։

Yet out of their love of Christ, the Christians accepted all the torments with great joy and endured with the great hope of those who uphold the commandments. As much as evil multiplied dishonor, so much more were they strengthened in their love of Christ, especially because many of them had studied Holy Scripture from childhood and thus consoled themselves and encouraged their friends, performing and multiplying their worship like towers of light.

Իսկ անոնք Քրիստոսի սիրոյն՝ բոլոր չարչարանքները խնդութեամբ կ’ընդունէին՝ այն մեծ յոյսին համար, որ պատուիրանապահ վշտակիրներուն առջեւը պատրաստուած է: Չարութիւնը որչափ անարգութիւնը շատցնէր, անոնք ա՛լ աւելի կը զօրանային Քրիստոսի սիրով. մանաւանդ որ անոնցմէ շատերը մանկութենէն սուրբ գիրքը սորված էին, անոր հետ զիրար կը մխիթարէին եւ ընկերնին կը խրախուսէին յայտնապէս պաշտամունքը կը պահէին եւ կը շատցնէին:

Վասն որոյ եւ բազումք ի հեթանոսաց, որոց հեշտ եւ ցանկալի ձայնքն թուէին, քաջալերէին զնոսա, եւ ասէին բանս մխիթարութեան, իբրեւ թէ լաւ իցէ մարդոյ մահու չափ ճգնել՝ քան յայդպիսի աւրինաց ուրանալ։

Thus many of the heathens, to whom the voices [of their songs] seemed pleasurable and desirous, began encouraging them and offering words of comfort, that it is better to bear deathly afflictions than to abjure such a religion.

Ուստի շատ մը հեթանոսներ, որոնց այս ձայները հեշտ եւ ցանկալի կը թուէր, զանոնք կը քաջալերէին եւ սփոփիչ խօսքեր կ’ըսէին, իբրեւ թէ մարդուն լաւ է մահու չափ տառապիլ քան թէ այդպիսի կրօնքէ մը հրաժարիլ:

Բայց սակայն թէպէտ եւ նոքա առ սէրն Քրիստոսի յոյժ զուարթութեամբ խնդային ըստ ներքին մարդոյն, արտաքին տեսիլն կարի ողորմ էր յաւտարութեան։ Այնպիսի պատուական զինուորութիւն հասեալ էր ի չարաշուք անարգութիւն, եւ հայրենի ազատութիւնն չարաչար կայր ի ծառայութեան մարդախոշոշ բռնաւորին, որ եւ ընդ հեթանոսաց աւրէնս անցանէր արիւնհեղութեամբ, եւ ամենեւին չկարծէր՝ թէ գուցէ այսր ամենայն ի վրէժխնդիր յերկինս։

However, although they were joyous in their love of Christ, their outer appearance was very pitiable compared to others. Such honorable soldiers had become objects of vile disrespect, and their ancestral noble rank was pitilessly subjected by their murderous captor, who followed the example of the bloodthirsty heathens who did not at all think that there could be vengeance for all this in heaven.

Բայց եւ այնպէս անոնք Քրիստոսի սիրոյն համար՝ յոյժ զուարթութեամբ կը հրճուէին ըստ ներքին մարդոյն, սակայն անոնց արտաքին տեսքը չափազանց խղճալի էր օտարութեան մէջ: Այնպիսի պատուական զինուորականութիւն մը չարաշուք անարգութեան հասած էր, եւ հայրենի ազատութիւնը չարաչար ենթակայ էր ծառայութեանը այն արիւնարբու բռնաւորին, որ հեթանոսներու օրէնքն ալ ոտնակոխ կ՚ընէր արիւնհեղութեամբ, եւ ամենեւին չէր կարծէր որ այս ամենուն վրէժխնդիր մը կայ երկինքէն։

Նա եւ ոչ զերկրաւոր վաստակս ուրուք յիշէր. եւ որ մեծն քան զամենայն է ըստ մարմնաւոր կարգի, քանզի գոյին ոմանք ի նախարարացն, որոց զեղբարս նորա սնուցեալ էր մայրենի կաթամբն իւրեանց, առաւել եւս քան զամենեսեան զնոսա դատէր։

Also, no one remembered their earthly labor, which is above all else according to the mortal order, for some of the nakharars, whose brothers had been nourished with their mothers’ milk, were tormented [by their brothers] more than anyone else.

Նաեւ մէկու մը երկրաւոր երախտիքը չէր յիչէր, եւ ան որ ըստ մարմնաւոր կարգի ամենէն մեծն է, ամենէն աւելի զանոնք կը դատէր. որովհետեւ հոն կը գտնուէին Հայ նախարարներէն ոմանք, որոնք անոր եղբայրները սնուցած էին իրենց մայրենի կաթովը:

Եւ յայսր ամենայնի վերայ այլ եւս չարութիւն խորամանկեաց։ Զմի ոմն ի հաւատարիմ ծառայից իւրոց ի գործ առաքէր յերկիրն Հայոց՝ որում անուն էր Դենշապուհ. որ եկեալ հասեալ հրամանաւ արքունի, զողջոյն բերեալ զմեծ թագաւորին, եւ խաղաղասէր կեղծաւորութեամբ աշխարհագիր առնել ամենայն երկրին Հայոց ի թողութիւն հարկաց եւ ի թեթեւութիւն ծանրութեան այրուձիոյն։ Թէպէտ եւ ի վերին երեսս կեղծաւորէր, այլ ի ներքոյ խորհուրդք չարագոյն ցուցանէին։

On top of all this, [the king] conspired to enact further wickedness. He sent one of his loyal servants named Denshapur to Armenia on an assignment. Denshapur arrived with a royal decree and the great king’s greetings, and under a peaceful pretext he took a census of all of Armenia [with promises] to exempt them from paying taxes and to reduce burden on the cavalry. Although he concealed his artifice, the malice behind his plans was evident.

Եւ այս ամենէն զատ ուրիշ չարութիւն մըն ալ կը խորամանկէ: Իր հաւատարիմ ծառաներէն մէկը, որուն անունը Դենշապուհ էր, պաշտօնով Հայաստան կը ղրկէ, որ արքունի հրամանով կը հասնի մեծ թագաւորին ողջոյնը բերելով, եւ աչխարհագիր ընելով բոլոր Հայաստանը, տուրքերը ներելու եւ հեծելազօրներու ծանրութիւնը թեթեւցնելու խաղաղասէր կեղծաւորութեամբ: Թէպէտեւ երեսանց կեղծաւորութիւն կ’ընէր, այլ ներսէն չարագոյն խորհուրդներ երեւան կու գային:

Առաջին, զազատութիւն եկեղեցւոյն արկանէր ի ծառայութիւն։

First, he turned the liberty of the church into servitude.

Առաջին. Եկեղեցւոյ ազատութիւնը ծառայութեան կ’ենթարկեր։

Երկրորդ, միայնակեաց քրիստոնեայք որ բնակեալ էին ի վանորայս, ընդ նովին աշխարհագրով էարկ։

Second, he included the Christian monks who were living in monasteries in his census.

Երկրորդ. Վանքերու մէջ բնակող միայնակեաց քրիստոնեաները նոյն աշխարհագրի մէջ կ’առնէր։

Երրորդ, զհարկ աշխարհին առաւել ծանրացոյց։

Third, he increased the taxes in the land.

Երրորդ. Երկրին տուրքը աւելի ծանրացուց։

Չորրորդ, զնախարարեանն բանսարկութեամբ արկ ընդ միմեանս, եւ յամենայն տան արար խռովութիւն։

Fourth, he slanderously pitched the nakharars against each other and established disorder in all their houses.

Չորրորդ. Նախարարները բանսարկութիւնով իրարու դէմ հանեց, եւ ամէն ընտանիքի մէջ խռովութիւն ձգեց:

Եւ զայս ամենայն առնէր՝ թերեւս զմիաբանութիւնն քակեսցէ, եւ զուխտն եկեղեցւոյն ցրուեսցէ, եւ զմիայնակեացսն փախուսցէ, եւ զշինականսն վատնեսցէ. եւ առ յոյժ աղքատութեանն՝ ակամայ դիմեսցեն յաւրէնս մոգուց։

He did all this to try to destroy their unity, to break the brotherhood of the Church’s faithful, and to put the monks to flight and exhaust the peasants, that they might, out of great poverty, turn to the Magian doctrine against their will.

Այս ամենը կ’ընէր, որպէսզի միաբանութիւնը քայքայէ, եկեղեցւոյ ուխտը ցրուէ, միայնակիցները փախցնէ, եւ փճացնէ չինականները, որոնք յոյժ աղքատութեան պատճառաւ մոգական դենին դիմեն:

Եւ ե՛ւս չարագոյն հինգերորդն. քանզի որ հազարապետն էր աշխարհին, իբրեւ զհայր վերակացու համարեալ էր աշխարհականաց քրիստոնէից. գրգռեաց յարոյց զամբաստանութիւն ի վերայ նորա, եւ հանեալ զնա ի գործոյն՝ փոխանակ նորա պարսիկ ած յաշխարհն, եւ մեւս եւս մոգպետ՝ դատաւոր աշխարհին, զի զեկեղեցւոյն փառսն աղաւաղեսցեն։

Yet his fifth act was even more wicked: Given that the hazarbed of the land was considered as a father and overseer by its Christian inhabitants, Denshapur provoked accusations against him and removed him from his position, appointing a Persian to govern the land in his place and a mogbed as judge of the land to corrupt the glory of the church.

Եւ հինգերորդը ամենէն աւելի անտանելի էր. որովհետեւ երկրին հազարապետը իբրեւ հայր վերակացու համարուած էր քրիստոնեայ աշխարհականներու. գրգռեց ու անոր վրայ ամբաստանութիւն հանեց, եւ զայն իր պաշտօնէն ձգելով անոր տեղ Պարսիկ մը բերաւ երկրին մէջ. եւ ուրիշ մոգպետ մըն ալ երկրին դատաւոր, որպէսզի եկեղեցւոյ փառքն աղաւաղեն։

Բայց սակայն թէպէտ եւ ամենայն գործքս այս դժնեայ էին, չեւ էր ուրուք ձեռն արկեալ յայտնի յեկեղեցին. վասն այնորիկ եւ ոչ ոք ընդդիմացաւ նմա, թէպէտ եւ էր ծանրութիւն հարկացն։ Քանզի ուստի արժան էր առնուլ հարիւր դահեկանաւ չափ, կրկին առնուին. նոյնպէս եւ եպիսկոպոսաց եւ երիցանց դնէին, ոչ միայն շինաց, այլ եւ աւերակաց։ Նաեւ բնաւ ո՞վ իսկ կարէ պատմել վասն ծանրութեան մտից եւ սակից, բաժից եւ հասից լերանց եւ դաշտաց եւ մայրեաց։ Ոչ ըստ արքունի արժանաւորութեանն առնուին, այլ հինաբար յափշտակելով, մինչեւ ինքեանք իսկ մեծապէս զարմանային, թէ ուստի այս ամենայն գանձ ելանէ՝ զիա՞րդ շէն կայցէ աշխարհն։

But though all these works were foul, no man had lain a hand on the church openly; therefore, though the blows were heavy, no one opposed him. For when it was lawful to take 100 dahekans, they took double. They also did this with the bishops and priests, not only in populous areas, but also in desolate areas. Also, who could relate all the heavy taxes and levies, tolls and duties [imposed on the inhabitants of] the mountains, plains and forests? They did not take these according to the royal dignity; rather, they plundered like brigands until they themselves were astonished as to how the land could remain prosperous after they had taken all these treasures.

Բայց թէեւ բոլոր այս գործերը անտանելի էին, սակայն մէկը յայտնի կերպով եկեղեցւոյն ձեռք չէր երկնցուցած, ուստի ոչ ոք ընդիմացաւ անոր, թէպէտեւ հարկերը ծանր էին: Որովհետեւ երբ հարիւր դահեկան առնել պէտք էր, այնչափ ալ կը կրկնէին եւ կ’առնէին, այսպէս եպիսկոպոսներուն եւ երեցներուն վրան ալ կը դնէին. ոչ միայն շէն եղողներուն, այլեւ աւերակներուն: Նաեւ ո՛վ կրնայ պատմել իսկ լեռներուն, դաշտերուն եւ անտառներուն մուտքերուն ու սակերուն, բաժերուն ու մաքսերուն ծանրութիւնը: Ոչ թէ արքունական արժանաւորութեամբ կ’առնէին, այլ աւազակաբար յափշտակելով. մինչեւ անգամ իրենք ալ մեծապէս կը զարմանային թէ ուսկի՞ց են այս բոլոր գանձերը, եւ ինչէ՞ն շէն կը մնայ [Հայաստան] աշխարհը:

Եւ իբրեւ տեսին՝ թէ այսու ամենայնիւ չկարացաք ձանձրացուցանել, յայնժամ յայտնապէս հրաման ետուն մոգաց եւ մոգպետաց նամակ մի գրել ըստ ձախողակի դենին իւրեանց։

When they saw that even with all this, they could not trouble the Armenians, they openly ordered the magi and mogbeds to write a letter according to their sinister religion.

Եւ երբ տեսան որ այս ամէն բաներով չկրցան ձանձրացնել, այն ատեն յայտնապէս հրաման տուին մոգերու եւ մոգպետներու իրենց ձախող դենին համեմատ նամակ մը գրել:

Եւ է պատճէն նամակին այս.

The following is a copy of this letter:

Եւ նամակին պատճէնը այս է.

«Միհրներսեհ Վզուրկ հրամատար Երան եւ Աներան, Հայոց մեծաց ողջոյն շատ։

“From Mihr Narseh, Grand Vizier of Eran and Aneran, abundant greetings to Greater Armenia.

«Վզուրկ Միհրներսէհ, Երան եւ աներան հրամանատար Հայոց Մեծաց շատ ողջոյն».

«Դուք գիտասջիք, ամենայն մարդ՝ որ բնակեալ է ի ներքոյ երկնի, եւ ոչ ունի զաւրէնս դենի մազդեզն, նա խուլ է եւ կոյր, եւ ի դիւաց Հարամանոյ խաբեալ։ Քանզի մինչ չեւ էին երկինք եւ երկիր, Զրուան մեծն աստուած յաշտ առնէր զհազար ամ եւ ասէր. «Թերեւս լիցի իմ որդի Որմիզդ անուն, արասցէ զերկին եւ զերկիր»։

“Know that all men who dwell beneath heaven and hold not the customs of the Mazdaean religion, are deaf and blind, and deceived by the demons of Ahriman. For before heaven and earth existed, the great god Zurvan made sacrifices for a thousand years and said: ‘Perhaps I will have a son named Ormizd, who shall create heaven and earth.

«Դուք գիտցէք որ երկնի տակ բնակող ամէն մարդ, որ պարսկական դենի օրէնքը չունի, այն կոյր է եւ խուլ, եւ Հարամանի դեւերէն խաբուած։ Որովհետեւ դեռ երկինքն ու երկիրը չգոյացած՝ մեծ աստուածը Զրուան հազար տարի զոհ կը մատուցանէր եւ կ’ըսէր. «Թերեւս ունենամ Որմիզդ անուն որդի մը, որ երկինքն ու երկիրը ստեղծէ:

«Եւ յղացաւ երկուս յորովայնի. մի վասն յաշտ առնելոյ՝ եւ զմեւսն եւս ի թերեւսն ասելոյ։ Իբրեւ գիտաց, եթէ երկու են յորովայնի, «Որ վաղ եկեսցէ, ասէ, նմա տաց զթագաւորութիւնս»։ Իսկ որ էր ի թերահաւատութենէն յղացեալ՝ պատառեաց զորովայնն եւ ել ի դուրս։ Ասէ ցնա Զրուան. «Ո՞վ ես ես դու»։ Ասէ. «Որդին քո եմ Որմիզդ»։ Ասէ ցնա Զրուան. «Իմ որդին լուսաւոր է եւ անուշահոտ, դու խաւարային ես եւ չարասէր»։ Եւ իբրեւ կարի դառնապէս ելաց, ետ ցնա զթագաւորութիւնն հազար ամ։

“Then he conceived two in his womb; one because of his sacrifice, and the other because he said ‘perhaps’. When he learned that there were two in his womb, ‘To whomever comes first,’ he said, ‘I shall bestow my kingdom.’ Then the one who had been conceived of this doubt ripped his belly open and came out. Zurvan said to him: ‘Who are you?’ He said: ‘I am your son Ormizd.’ Zurvan said: ‘My son is luminous and sweet-smelling; you are dark and malevolent.’ Then, having wept very bitterly, Zurvan granted him sovereignty for a thousand years.

«Եւ որովայնին մէջ երկու հատ յղացաւ. մէկը զոհելուն համար, միւսն ալ թերահաւատելուն համար: Երբ գիտցաւ թէ որովայնին մէջ երկու հատ են, ըսաւ. «Ով որ առաջ ելլէ թագաւորութիննը անոր պիտի տամ: Իսկ թերահաւատութենէն յղացողը պատռեց որովայնը եւ դուրս ելաւ։ Զրուան անոր ըսաւ. «Իմ որդին լուսաւոր ու անուշահոտ է, դուն խաւարային ու չարասէր ես:» Եւ երբ չատ մը դառնապէս լացաւ, թագաւորութիւնը տուաւ անոր հազար տարի:

«Իբրեւ ծնաւ զմեւս եւս որդի, անուանեաց զնա Որմիզդ. Եհան զթագաւորութիւն յԱրհմնէ, եւ ետ ցՈրմիզդն եւ ասէ ցնա. «Ցայժմ ես քեզ յաշտ արարի, արդ դու ինձ արա». Եւ Որմիզդ արար զերկինս եւ զերկիր, իսկ Արհմն ընդդէմ չար գործեաց։

“When his other son was born, he called him Ormizd; [Zurvan] then took sovereignty from Ahriman, gave it to Ormizd, and said to him: ‘Until now I sacrificed to you; now, you must do the same to me.’ Then Ormizd made heaven and earth while Ahriman wrought evil against him.

«Երբ միւս որդին ալ ծնաւ, զայն Որմիզդ անուանեց. եւ թագաւորութիւնը Արհմնէն առնելով Որմիզդին տուաւ եւ անոր ըսաւ, «Մինչեւ հիմա ես քեզի համար զոհեր մատուցի, այսուհետեւ դուն ալ ինծի համար պիտի ընես: Որմիզդ երկինքն ու երկիրը ստեղծեց. իսկ Արհմն ընդհակառակը ՝ չար գործեց:

«Եւ այսպէս բաժանին արարածքս. հրեշտակք Որմզդի են, իսկ դեւքն Արհմնոյն, եւ ամենայն բարիք, որ յերկնից եւ այսր լինին՝ Որմզդի են, եւ ամենայն վնասք, որ անտի եւ այսր գործին՝ զայն Արհմն արար։ Սոյնպէս յերկրիս որ ինչ բարի է՝ զայն Որմիզդն արար, եւ որ ոչն է բարի՝ զայն Արհմն արար. որպէս զմարդ Որմիզդ արար, եւ զախտս եւ զհիւանդութիւնս եւ զմահ Արհմն արար։ Եւ ամենայն թշուառութիւնք եւ պատահարք որ լինին, եւ պատերազմունք դառնութեան, չարին մասին արարածք են. իսկ յաջողութիւն եւ տէրութիւնք եւ փառք եւ պատիւք եւ առողջութիւնք մարմնոց, գեղեցկութիւնք դիմաց եւ ճարտարութիւնք բանից եւ երկայնակեցութիւնք ամաց, այդ ի բարւոյն առնուն զգոյացութիւն. եւ ամենայն որ ոչ այդպէս է, ի նա չարին արարած խառնեալ է։

“Thus, all creatures were divided: angels are of Ormizd and demons of Ahriman; all acts of good here and in heaven are Ormizd’s, and all harms here and there are inflicted by Ahriman. And thus, whatever is good on this earth, Ormizd has made; and whatever is not good, Ahriman has made; just as Ormizd made man, so Ahriman made disease, illness and death. And all misfortunes, accidents, and bitter wars are the work of the evil side, just as prosperity, dominion, glory, honor, health of body, beauty of countenance, eloquence and longevity receive their existence from the good twin. All that is not so is mixed with the creation of the evil twin.

«Եւ արարածները այսպէս կը բաժնուին. հրեշտակները Որմիզդին են, իսկ դեւերը Արհմնի եւ ամէն բարիքները, որ երկինքէն մինչեւ այստեղ կ՚ըլլան Որմիզդին են. ու ամէն չարիքները՝ անկէ մինչեւ այստեղ՝ Արհմնը ստեղծեց: Սոյնպէս երկնի մէջ ինչ որ բարի է Որմիզդ ստեղծեց, եւ ինչ որ բարի չէ՝ Արհմնի արարչութիւնն եղաւ. օրինակի համար, Որմիզդ ստեղծեց մարդը, Արհն ստեղծեց ցաւերը, հիւանդութիւնները եւ մահը: Եւ պատահող բոլոր թ,ուառութիւններն ու տեղի ունեցած աղէտները եւ մահառիթ պատերազմները չարին արարչութիւններն են: Իսկ յաջողութիւնները, տէրութիւնները, փառքը, պատիւը, մարմնոյ առողջութիւնները, դէմքերուն գեղեցկութիւնները, խօսքերու ճարտասանութիւնները եւ տարիքներու երկարակեցութիւնը բարիէն կ’առնեն իրենց գոյութիւնը. եւ այն ամէնը ինչ որ այդպէս չէ՝ անոր մէջ չարին մասնակցութիւնը կայ։

«Եւ ամենայն մարդիկ մոլորեալ են, որ ասեն` եթէ «Զմահ Աստուած արար, եւ չար եւ բարի ի նմանէ լինին»։ Մանաւանդ որպէս քրիստոնեայք ասեն՝ թէ Աստուած նախանձոտ է. վասն թզոյ միոյ ուտելոյ ի ծառոյն՝ Աստուած զմահ արար, եւ զմարդն էարկ ընդ այնու պատուհասիւ։ Զայդպիսի նախանձ եւ ոչ մարդ առ մարդ ունի, թո՛ղ թէ Աստուած առ մարդիկ. զի որ զայս ասէ՝ նա խուլ է եւ կոյր, եւ ի դիւաց Հարամանոյ խաբեալ։

“And all men err who say that ‘God made death, and both evil and good are from Him.’ Especially as the Christians hold that God is envious because man ate one fig from a particular tree, on account of which God made death and subjected man to the punishment of death. Not even man envies man in such a way, let alone God. So whoever says this is deaf and blind, and deceived by the demons of Ahriman.

«Եւ մոլորած են բոլոր այն մարդիկ, որոնք կ’ըսեն՝ թէ Աստուած ստեղծեց մահը, եւ չարն ու բարին անկէ կ՚ըլլան: Մանաւանդ քրիստոնեաներուն ըսածին պէս, թէ Աստուած նախանձոտ է, եւ ծառէն կերուած թուզի մը համար մահը ստեղծեց, եւ այն պատիժին ենթարկեց մարդը» Այսպիսի նախանձ մարդը մարդուն համար չունենար, ուր կը մնայ Աստուած ՝ մարդոց համար. ուրեմն այս բանն ըսողը խուլ ու կոյր է, եւ Հարամանի դեւերէն խաբուած:

«Դարձեալ մեւս եւս այլ մոլորութիւն. Աստուած որ զերկինս եւ զերկիր արար՝ եկն, ասեն, եւ ի կնոջէ ումեմնէ ծնաւ՝ որում անուն էր Մարիամ, եւ առն նորա Յովսէփ։ Այլ ճշմարտութեամբ՝ Բանթուրակայ ուրումն եղեալ նա որդի յանկարգ խառնակութենէ։ Եւ զհետ այսպիսի մարդոյ մոլորեալ են բազումք։

“And another error: They say that God, who made heaven and earth, came and was born of a woman whose name was Mary and whose husband was Joseph. The truth is that he was born of a man named Pantera, the son of an illegitimate intercourse. Afterwards, many people were led astray by this man.

«Դարձեալ ուրիչ մոլութիւն մըն ալ. կ’ըսեն որ Երկինքն ու երկիրը ստեղծող Աստուած եկաւ ու ծնաւ կնոջէ մը, որուն անունը Մարիամ էր, ու էրկան անունը Յովսէփ. բայց ճշմարիտը սա է որ, ան Բանթորակ անուն մէկու մը զաւակն է՝ անկարգ խառնակութենէ մը ծնած: Եւ այսպիսի մարդու մը երեսէն շատեր մոլորած են:

«Եթէ աշխարհն Հոռոմոց առ յոյժ յիմարութեան տգիտաբար մոլորեալ են եւ զրկեալ ի կատարեալ դենէս մերմէ, յանձանց պարմայեն զվնասն իւրեանց. դուք եւս ընդէ՞ր զհետ նոցա մոլորութեանն ցնորիք։ Այլ զոր աւրէնս տէրս ձեր ունի, զնոյն եւ դո՛ւք կալարուք. մանաւանդ զի եւ առաջի Աստուծոյ վասն ձեր համարս ունիմք տալ։

“If all of Rome has errantly deprived themselves of our perfect religion, they have brought it upon themselves out of their folly and ignorance. Why are you also deluded by their error? Whatever religion your sovereign holds, the same you must also take, especially because we have to account for you before God.

«Եթէ Հոռոմները իրենց սաստիկ յիմարութեան համար տգիտաբար մոլորած ու զրկուած են մեր կատարեալ դենէն, յանցանքն իրենց է. դուք ալ ինչո՞ւ անոնց մոլորութեան ետեւէն կը ցնորիք: Այլ ես, ձեր տէրը, ինչ կրօնք որ ունիմ, դուք ալ նոյնն ընդունեցէք. մանաւանդ աստուծոյ առջեւ ձեզի համար հաշիւ պիտի տանք:

«Մի՛ հաւատայք առաջնորդացն ձերոց, զոր նածրացիսդ անուանէք. քանզի յոյժ են խաբեբայք. զոր բանիւք ուսուցանեն, գործովք ոչ առնուն յանձն։ «Միս ուտել, ասեն, ոչ են մեղք», եւ ինքեանք ուտել ոչ կամին. «Կին առնել արժան է», բայց ինքեանք եւ հայել ի նա ոչ կամին. «Կարասի որ ժողովէ, ասեն, մեղք են յոյժ», բայց զաղքատութիւն առաւել քան զյոյժ գովեն։ Յարգեն զթշուառութիւն, եւ պարսաւեն զյաջողուածս. ծաղր առնեն զանուն բախտի, եւ զփառաւորութիւն յոյժ այպանեն. սիրեն զանշքութիւն հանդերձից, եւ յարգեն զանարգս քան զպատուականս. գովեն զմահ եւ պարսաւեն զկեանս. անարգեն զծնունդս մարդոյ եւ գովեն զանորդութիւն։ Եւ եթէ լսէ ոք դոցա եւ ի կանայս ոչ մերձենան, աշխարհի վախճան վաղվաղակի հասանէ։

“Do not believe your leaders whom you call Nazarenes, for they are very deceitful. What they teach in words, they do not perform in deeds. ‘To eat meat,’ say they, ‘is not sin,’ yet they do not wish to eat it; ‘It is right to take a wife,’ yet they do not wish to even look at women. ‘Accumulating goods,’ they say, ‘is a great sin,’ yet they praise poverty all the more. They honor misfortune and criticize success; they reproach fortune and mock glory; they love plainness of apparel and respect worthless things more than valuables; they praise death and condemn life; they degrade human births and praise childlessness. And if anyone should heed them and not approach women, the end of the world would shortly follow.

«Մի՛ հաւատաք ձեր առաջնորդներուն, որ Նածարացիներ կ’անուանէք, որովհետեւ չափազանց խաբեբաներ են. եւ ինչ որ խօսքով կը սորվեցնեն, գործով յանձն չեն առներ։ Միս ուտել մեղք չէ կ’ըսէն, եւ իրենք ուտել չեն ուզեր. կին առնել արժան է կ’ըսէն, բայց իրենք անոր նայիլ անգամ չեն ուզեր. ստացուածք ժողվելը մեծ մեղք է կ’ըսէն, բայց աղքատութիւնը շա՛տ շատ աւելի կը գովեն։ Թշուառութիւնը կը յարգեն եւ յաջողութիւնները կը պարսաւեն. բաղդին անունը կը ծաղրեն եւ փառաւորութիւնը շատ կայպանեն. հանդերձներու անշքութիւնը կը սիրեն, եւ անարգը պատուականէն աւելի կը յարգեն. մահը կը գովեն ու կեանքը կը պարսաւեն. մարդու ծնունդները կ’անարգեն եւ անզաւակութիւնը կը գովեն։ Եւ եթէ անոնց անսաք, կիներուն ալ չեք մօտենար, ու ձեր երկրին վախճանը շուտ կը հասնի։

«Այլ ես ոչ կամեցայ զամենայն ըստ մասանց ընդ գրով արկանել առ ձեզ. զի բազում այլ ինչ է, զոր խաւսին դոքա։ Որ չարագոյն եւս է քան զոր գրեցաքդ, զԱստուած ի խաչ ելեալ ի մարդկանէ քարոզեն, եւ զնոյն մեռեալ եւ թաղեալ, եւ ապա յարուցեալ եւ վերացեալ յերկինս։ Ո՞չ ահա ձեզէն իսկ արժան էր անդէն դատաստան առնել վասն այդպիսի անարժան ուսմանց։ Դեւք որ չարք են, ոչ ըմբռնին եւ տանջին ի մարդկանէ, թո՛ղ թէ Աստուած արարիչ ամենայն արարածոց. զոր ձեզ ամաւթ է ասել, եւ մեզ կարի անհաւատալի բանք։

“But I did not resolve to expound all this detail to you in writing, for there is much else that they say. Worse still than what we have related, they preach that God was crucified by man, and likewise that he died and was buried, and then rose and ascended to heaven. “Was it not suitable for you to pronounce a judgment about such unworthy teachings? Evil demons cannot be seized and tortured by men, let alone by God, the maker of all creatures. It is shameful of you to say this, and exceedingly unbelievable to us.

«Այլ ես չուզեցի բոլորը մանրամասն կերպով գրել ձեզի, որովհետեւ կան ուրիշ շատ բաներ, որ անոնք կը խօսին։ Եւ ինչ որ մեր այդ գրածներէն աւելի ծանր է, Աստուած մարդոց ձեռքով խաչուած կը քարոզեն, եւ նոյնը մեռած ու թաղուած, եւ վերջը յարութիւն առած ու երկինք ելած: Պէտք չէ՞ր որ դուք ինքնին դատաստան ընէիք այդպիսի անարժան վարդապետութիւններուն համար: Դեւերը, որ չար են, մարդոցմէ չեն բռնուիր ու չեն տանջուիր, ո՛ւր կը մնայ Աստուած, բոլոր արարածներուն արարիչը. այս ըսելը ձեզի համար ամօթ է, եւ մեզի համար ալ բոլորովին անհաւատալի:

«Արդ երկու իրք կան առաջի ձեր. կամ արարէք բան առ բան նամակիդ պատասխանի, եւ կամ արիք ի Դուռն եկայք, եւ յանդիման լերուք մեծի հրապարակին»։

“Now, there are two options before you; either respond to each point in this letter in writing, or come to the royal court and appear before the great assembly.

«Արդ ձեր առջեւը երկու բան կայ, կամ նամակիս կէտ առ կէտ պատասխանեցէք, եւ կամ ելէք Դուռը եկէք, եւ մեծ դատարանին ներկայացէք»։

ԱՆՈՒԱՆՔ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍԱՑՆ, որք ժողովեցան յԱյրարատեան գաւառն եւ արարին նամակին պատասխանի.

These are the names of the bishops who gathered in the province of Ayrarat and responded to the letter:

Ահա անունները այն եպիսկոպոսներուն որոնք ժողվեցան Այրարատ գաւառին մէջ եւ նամակին պատասխանեցին.

Hovsep, Bishop of Ayrarat. Sahak, Bishop of Taron. Meghet, Bishop of Manazkert. Yeznik, Bishop of Bagrevand. Surmak, Bishop of Bznunik. Tachat, Bishop of Tayk. Tatik, Bishop of Basen. Kasu, Bishop of Turuberan. Yeremia, Bishop of Mardastan. Yevghagh, Bishop of Mardoyagh. Anania, Bishop of Syunik. Mushe, Bishop of the Artsrunik. Sahak, Bishop of the Reshtunik. Basil, Bishop of Mokk. Gad, Bishop of Vanand. Yeghisha, Bishop of Amatunik. Yeghbayr, Bishop of Andzawatsik. Yeremia, Bishop of Apahunik.

Յովսէփ՝ եպիսկոպոս Այրարատի. Սահակ՝ եպիսկոպոս Տարօնի. Մելիտէ՝ եպիսկոպոս Մանազկերտի. Եզնիկ՝ եպիսկոպոս Բագրեւանդի. Սուրմակ՝ եպիսկոպոս Բզնունիքի. Տաճատ՝ եպիսկոպոս Տայքի. Թաթիկ՝ եպիսկոպոս Բասենի. Քասուն՝ եպիսկոպոս Տարուբերանի. Երեմիա՝ եպիսկոպոս Մարդաստանի. Եւլալի՝ եպիսկոպոս Մարդաղիի. Անանիա՝ եպիսկոպոս Սիւնիքի. Մուշէ՝ եպիսկոպոս Արծրունիքի. Սահակ՝ եպիսկոպոս Ռշտունիքի. Բասիլ՝ եպիսկոպոս Մոկի. Գադ՝ եպիսկոպոս Վանանդի. Եղիշէ՝ եպիսկոպոս Ամատունիքի. Եղբայր՝ եպիսկոպոս Անձեւացիքի. Երեմիա՝ եպիսկոպոս Ապահունիքի։

Այս ամենայն եպիսկոպոսք եւ բազում քորեպիսկոպոսք եւ պատուական երիցունք ի տեղեաց հանդերձ սուրբ ուխտիւ եկեղեցւոյ՝ միաբանք եւ միահաւանք, միահամուռ ժողովեալք ի թագաւորանիստ տեղին յԱրտաշատ, հաւանութեամբ մեծամեծ նախարարացն եւ ամենայն բազմութեամբ աշխարհին արարին նամակին պատասխանի։

All these bishops, many chorbishops, venerable priests from various places and the holy clergy of the church collectively assembled at the royal residence in the city of Artashat, unanimously and of one accord, and at the desire of the most distinguished nakharars and of the whole multitude of the country, responded to the letter.

Այս բոլոր եպիսկոպոսները, ու շատ մը քոռեպիսկոպոսներ եւ պատուական երեցներ՝ եկեղեցւոյ սուրբ միաբանութիւնով հանդերձ, շատ տեղերէն միաբան միահաւան եւ միահամուռ Արտաշատ թագաւորանիստ քաղաքը ժողված՝ մեծամեծ նախարարներու հաւանութեամբ եւ երկրին բոլոր բազմութիւնով նամակին պատասխան տուին:

«ՅՈՎՍԷՓ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ, հանդերձ ամենայն միաբանելովքս ի մեծամեծաց մինչեւ ցփոքունս, Միհրներսեհի մեծի հազարապետի Արեաց եւ Անարեաց՝ բազում խաղաղասէր մտաւք բազմասցի ողջոյն առ քեզ եւ ամենայն մեծի սպահիդ Արեաց.

“Bishop Hovsep, in unison with all those who are in consent with us, both great and small, to Mihr Narseh, great hazarbed of the Aryans and non-Aryans. Abundant greetings in peace to you and the entire great army of the Aryans.

«ՅՈՎՍԷՓ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ, Մեծամեծներէն մինչեւ փոքրերը բոլոր միաբանողներուս հետ միասին, Արեաց եւ Անարեաց Միհրներսեհ մեծ հազարապետիդ շատ մը խաղաղասէր մտքով ողջոյն, Ձեզի եւ բոլոր Արեաց մեծ սպահներուդ։

«Ի նախնեաց ունիմք սովորութիւն աստուածատուր պատուիրանաւ՝ աղաւթս առնել ի վերայ կենաց թագաւորի, եւ անձանձրոյթ խնդրել յԱստուծոյ վասն երկայն ժամանակաց դորա, զի խաղաղութեամբ վարեսցէ զտիեզերական իշխանութիւնդ, զոր աւանդեալ է դմա յԱստուծոյ. զի ի դորա յերկար խաղաղութեանն եւ մեք առողջութեամբ եւ աստուածպաշտութեամբ կատարեսցուք զկեանս մեր։

“From our forefathers we have a custom, given by divine command, to pray for the life of the king, and to ceaselessly ask God to give him longevity that he may peacefully govern his universal dominion conferred upon him by God, and so that in his long peace, we may fulfill our lives in health and in the worship of God.

«Աստուածատուր պատուիրանքով մեր նախնիքներէն սովորութիւն ունինք թագաւորին կենացը աղօթել, եւ անոր արեւշատութեան համար Աստուծմէ անձանձրոյթ խնդրել որ խաղաղութեամբ վարէ Աստուծմէ իրեն աւանդուած տիեզերական իշխանութիւնը, որպէսզի անոր երկար խաղաղութեանը մէջ մենք ալ առողջութեամբ եւ աստուածպաշտութեամբ անցնենք մեր կեանքը:

«Վասն նամակին որ քո ի մեր աշխարհս տուեալ էր՝ առաջ ժամանակաւ մի ոմն ի մոգպետաց, որ կատարելագոյն էր ի դենիդ ձերում, եւ դուք առաւել քան զբնութիւն մարդկան ի վեր համարէիք զնա, հաւատաց նա յԱստուած կենդանի՝ յարարիչն երկնի եւ երկրի, եւ բան առ բան ելոյծ եւ իմացոյց ձեզ զաւրէնս ձեր։ Եւ իբրեւ ոչ կարացին բանիւ զդէմ ունել նորա, քարկոծեալ մեռաւ յՈրմզդէ արքայէ։ Եւ եթէ հաւատարիմ համարիցիս զմեր բանս լսել, ի բազում տեղիս այդր աշխարհիդ ձերոյ գտանին գիրք նորա. ընթերցիր, այտի տեղեկանաս։

“Regarding the letter you sent to our country, in former times one of your mogbeds, who was perfect in your religion, and whom you held to be above a mortal nature, believed in the living God, Creator of heaven and earth, and word by word he explained and informed you of your doctrine. But since they could not refute him, he was stoned to death by Hormizd the king. And if you should be so faithful as to hear our words, his books are to be found in many places in that country of yours: read, and you will be informed.

«Մեր երկրին ղրկած ձեր նամակին համար կը պատասխանենք թէ ժամանակով մոգպետ մը, որ ձեր դէնին մէջ աւելի ներհուն էր, եւ դուք զայն մարդկային բնութենէ վեր կը համարէիք, հաւատաց նա երկնի եւ երկրի արարչին՝ կենդանի Աստուծոյն, եւ կէտ առ կէտ լուծեց ձեր օրէնքը, եւ ձեզի հասկցուց անոր ոչինչ ըլլալը: Եւ երբ խօսքով անոր չկրցան դիմադրել, Որմիզդ թագաւորին հրամանով քարկոծուած մեռաւ: Եւ եթէ մեր խօսքերուն հաւատ կ՚ընծայես, ձեր երկրին մէջ շատ տեղեր կը գտնուի անոր գիրքը, կարդա՛ եւ կը տեղեկանաս:

«Այլ վասն աւրինացս մերոց, մերոց, ոչ ինչ աներեւոյթ են, եւ ոչ յանկեան ուրեք աշխարհի քարոզի, այլ համատարած ընդ ամենայն երկիր, ընդ ծով եւ ընդ ցամաք եւ ընդ կղզիս. ոչ միայն ընդ արեւմուտս, այլ եւ ընդ արեւելս, այլ եւ ընդ հիւսիս եւ ընդ հարաւ եւ ի միջոցս լի է հոծութեամբ։ Ոչ ի մարդ ապաստան՝ եթէ վերակացուաւ տարածեսցի ընդ աշխարհս. այլ ինքն յինքենէ ունի զհաստատութիւն։ Ոչ առ այլովք վատթարաւքն վեհ երեւի, այլ ի վերուստ յերկնուստ ունի զանսուտ աւրէնսդրութիւնն. ոչ միջնորդաւ, զի մի է Աստուած, եւ չիք այլ ոք բաց ի նմանէ, ոչ երիցագոյն եւ ոչ կրսերագոյն։

“As for our religion, however, nothing is unclear, nor is it preached in some obscure corner of the land, but is spread over the whole earth, throughout the sea, the land, and even the islands; not only in the West, but also in the East, the North and the South, and densely in between. Not through the refuge of man did a protector spread Christianity through the land, but its firmness is in itself. It does not appear good by comparison with base things, but from the heavens above it has its unerring legislation, and not through any mediator, for God is one, and there is none other than Him, neither senior nor junior.

«Այլ գալով մեր կրօնքին, աներեւոյթ բան մը չէ, ոչ ալ աչխարհի մէկ անկիւնը կը քարոզուի, այլ համատարած բոլոր աչխարհի մէջ, ծովերու, ցամաքներու եւ կղզիներու վրայ. ոչ թէ միայն Արեւմուտք, այլ եւ Արեւելք. նոյնպէս հիւսիս, Հարաւ եւ ասոնց միջոցը գրաւած է հոծութեամբ: Մարդէ կախում չունի որ վերակացուի միջոցաւ տարածուի աշխարհի մէջ, այլ ինքնիրմէ ունի հաստատութիւն: Ոչ թէ ուրիչ անարգ վարդապետութիւններու հետ համեմատելով գերեզանց կ’երեւայ, այլ վերէն՝ երկինքէն կ’առնէ իր անսխալ օրէնսդրութիւնը առանց միջնորդի, որովհետեւ Աստուած մէկ է, եւ անկէ զատ ուրիշ մը չկայ, ոչ երեցագոյն եւ ոչ կրտսերագոյն։

«Ոչ սկիզբն առեալ յումեքէ լինել Աստուած, այլ ինքն ինքեամբ մշտնջենաւոր. ոչ ի տեղւոջ ուրեք, այլ ինքն ինքեան տեղի. ոչ ի ժամանակի իմիք, այլ ժամանակք ի նմանէ գոյացան. եւ ոչ միայն քան զերկինս երիցագոյն, այլ եւ քան զկարծիս մտաց մարդկան եւ հրեշտակաց։ Ոչ ձեւանայ ի տեսիլ տարրեղէն, եւ ոչ անկանի ընդ տեսլեամբ ական. եւ ոչ միայն ձեռին չզննի, այլեւ ոչ ընդ միտս ուրուք հարկանի, ոչ միայն ընդ մարմնականացս, այլ եւ ընդ անմարմին հրեշտակացն. բայց եթէ ինքն կամի, իւրոց արժանաւորացն մտաց իմանի, այլ ոչ աչաց տեսանի. եւ մտաց՝ ոչ երկրաւորացս, այլ որ յԱստուած են հաւատացեալ ճշմարտիւ։

“God did not receive beginning from anyone, but He is of Himself eternal; not in some place, but in His own place; not from any time, but all time comes from Him; and He is not only older than the heavens, but older also than the thoughts in the minds of men and angels. He does not take the form of the visible elements and is not perceptible to the eye; and not only can He not be felt by hand, but He also cannot be comprehended by the mind of any man—not only among corporeal [beings] but even among the bodiless angels; but if He wills, He will be known to the minds of the deserving, albeit not visibly to their eyes, and not to secular minds, but to those who truly believe in God.

«Մէկէ մը սկիզբ առած չէ Աստուած ըլլալու, այլ ինքնիրմով մշտնջենաւոր է. ոչ թէ տեղի մը մէջ, այլ ինքն իր տեղը. ոչ թէ ժամանակի մը մէջ, այլ ժամանակները անկէ գոյացան. ոչ միայն երկինքէն աւելի երիցագոյն, այլ մարդոց եւ հրեչտակներու մտքի իմացողութենէ աւելի: Նիւթական ձեւով չտարրանար, ոչ ալ աչքին տեսողութեան տակ կ’իյնայ. եւ ոչ միայն ձեռքով չզննուիր, այլ եւ մէկու մը մտքին մէջն ալ չամփոփուիր,ոչ միայն մարմնականներուն, այլեւ անմարմին հրեշտակներուն. բայց եթէ ինք ուզէ, իր արժանաւորներուն մտքին կը յայտնուի, բայց` աչքին չտեսնուիր, ոչ ալ երկրաւոր միտքերուն, այլ ճշմարտիւ Աստուծոյ հաւատացողներուն:

«Եւ անուն նորա Արարիչ երկնի եւ երկրի. իսկ յառաջ քան զերկին եւ զերկիր, որպէս ինքնագոյ՝ ինքնանուն է։ Ինքն անժամանակ է, իսկ արարածոցս յորժամ կամեցաւ՝ սկիզբն արար լինելոյ, ոչ յընչէ այլ յոչընչէ. Զի ինչ՝ նա միայն է, եւ այլս ամենայն ի նմանէ ընչացաւ։ Ոչ եթէ իբրեւ յետոյ իմացաւ եւ արար, այլ մինչ չեւ արարեալ էր նորա՝ ի կանուխ գիտութեանն իւրում տեսանէր զարարածս. որպէս եւ այժմ մինչ չեւ է գործեալ մարդոյ բարի ինչ կամ չար, Աստուծոյ յայտնի են գործք մարդկան։ Սոյնպէս եւ յայնժամ մինչ չեւ էր արարեալ ոչ խառն ի խուռն ինչ ճանաչէր զանեղսն, այլ կարգեալ եւ յարմարեալ կային առաջի նորա իւրաքանչիւր մասանցն տեսակքն. Իսկ մարդկան եւ հրեշտակաց՝ եւ տեսակքն եւ որ ի տեսակին լինելոց էին։

“His name is Creator of heaven and earth, and He was before heaven and earth, for He came into existence of Himself and is self-named. He is timeless, and gave beginning to existence when He willed it; not from something, but from nothing—for He alone is Being, and everything else came into being from Him. It was not after He came to know and created them, but before creating them that He in his foreknowledge had beheld His creatures. Just as now, before something good or evil is undertaken by man, the works of men are already known to God. So he also knew then, before He had created the uncreated beings—and not as some mishmash, but—by arranging and conforming before him each type of body part, both of men and angels, and of everything that would have a form.

«Եւ անոր անունը երկնի եւ երկրի Արարիչ է. իսկ երկինքն ու երկիրը ստեղծելէն առաջ ինչպէս ինքնագոյ, նոյնպէս ինքնանուն է: Ինքն անժամանակ է, իսկ երբ ուղեց արարածներու գոյութեան սկիզբ դրաւ, ոչ թէ ինչէն, այլ ոչինչէն. որովհտեւ միայն նա ինչ է. եւ այս ամէնը անկէ ընչացաւ: Ոչ թէ յետոյ միտքն եկաւ եւ ստեղծեց, այլ դեռ չստեղծած՝ իր կանխագիտութեանը մէջ կը տեսնէր արարածները. ինչպէս որ հիմա ալ մարդ մը դեռ բարի կամ չար բան մը չգործած՝ Աստուծոյ յայտնի է մարդուն չգործածը: Նոյնպէս ալ երբ բան մը գոյութիւն չունէր, ոչ թէ խառնիխուռն կը ճանչնար անեղները, այլ իւրաքանչիւր սեռին տեսակները կարգով եւ չարքով իր առջեւը կը կենային, մարդոց եւ հրեչտակներու տեսակներն անգամ, եւ անոնք ալ որ իրենց տեսակին մէջ պիտի ըլլային:

«Եւ քանզի արարող զաւրութիւն է, ոչ կարէր խափանել զնորա բարերարութիւնն մեր չարութիւնս. որպէս եւ եղեւ իսկ, եւ ունիմք դատաւոր զաջն արարիչ։ Ձեռք որ զերկինս եւ զերկիր հաստատեցին, նոյն եւ տախտակս քարեղէնս փորագրեցին եւ ետուն մեզ դպրութիւն, որ ունի զաւրէնս խաղաղականս եւ փրկականս. զի գիտասցուք զմի Աստուած արարիչ երեւելեաց եւ աներեւութից. ոչ այլ եւ այլ, իբր թէ ոմն բարի եւ ոմն չար, այլ մի եւ նոյն համակ բարի։

“And because He is a creative force, His beneficence could not obstruct our [acts of] evil; but as it turns out, we have a Judge on the right side of the Creator. The hands that established heaven and earth are the same ones that inscribed the stone tablets and brought us books containing the laws of peace and redemption, that we may know the one God, Creator of things visible and invisible; not disparately, as though one were good and another evil, but one and the same, and entirely good.

«Եւ որովհետեւ ստեղծող զօրութիւն է, մեր չարութիւնը չէր կրնար խափանել անոր բարերարութիւնը, ինչպէս որ եղաւ ալ. եւ ստեղծող աջը դատաւոր ունինք: Այն ձեռքը որ երկինքն ու երկիրը հաստատեց, նոյնպէս քարեղէն տախտակներ ալ փորագրեց եւ մեզի տուաւ պատուիրանք, որ ունի խաղաղական եւ փրկական օրէնքներ, որպէսզի երեւելի եւ աներեւոյթներուն արարիչը միակ Աստուածը ճանչնանք. ոչ թէ այլ եւ այլ, իբր թէ մէկը բարի մէկը չար, այլ միեւնոյն է, համակ բարի:

«Բայց եթէ թուիցի քեզ չար ինչ գոլ յարարածս Աստուծոյ, ասա համարձակ, զի թերեւս ուսցիս զճշմարիտն բարի։ Զդեւս չար ասացեր. գոն եւ դեւք բարի, զոր եւ դուք եւ մեք հրեշտակս անուանեմք. եթէ կամին՝ եւ դեւք բարի լինին, եւ եթէ կամին՝ եւ հրեշտակք չար լինին։ Այդ եւ ի մարդիկ երեւի, եւ առաւել ի միոյ հաւր որդիս. է որ հնազանդ եւ հպատակ է հաւրն, եւ է որ չարագոյն քան զսատանայ։ Նա եւ ինքն իսկ մարդն առանձին յերկուս բաժանեալ տեսանի, երբեմն չար եւ երբեմն բարի. եւ որ բարին էր՝ նոյն եւ չարացաւ, դէպ եղեւ, զի դարձեալ անդրէն ի բարին շրջեցաւ, եւ բնութիւն մի է։

“But if it seems to you that there exists any evil within God’s creatures, say it boldly, for you may come to learn of the true good. You called the devs evil, but there are also good devs, which you and we call angels—if they so resolve, demons can be good, and if they so resolve, angels can be evil. This appears also among people, and even among sons from the same father, as when one is obedient and acquiescent to him and the other more wicked than Satan. Also, each man himself appears to be divided in two, sometimes evil and sometimes good—he who is good turns evil, and when that happens, he returns again to good, yet his nature is one and the same.

«Բայց եթէ քեզի կը թուի թէ Աստուծոյ արարածներուն մէջ չար բան կայ, ըսէ յայտնապէս, որպէսզի թերեւս ճչմարիտ բարին սորվիս: Դեւերը չար են ըսիր. բարի դեւեր ալ կան, զոր դուք եւ մենք հրեշտակներ կ’անուանենք. եթէ ուզեն դեւերն ալ բարի կ’ըլլան, եւ եթէ ուզեն հրեշտակներն ալ չար կ՚ըլլան: Այդ բանը մարդոց մէջն ալ կ’երեւի, եւ աւելի մէկ հօր որդիներուն մէջ. կայ մէկը որ հնազանդ է իր հօրը, եւ կայ՝ որ սատանայէն աւելի չար է: Նաեւ ինքն իսկ մարդն առանձին երկուքի բաժնուած կը տեսնուի, երբեմն չար, եւ երբեմն բարի, եւ ան որ բարի էր, նոյնը չարացաւ, եւ եղաւ որ դարձեալ բարիին դարձաւ. եւ բնութիւնը նոյն է:

«Բայց այն որ ասեսն, եթէ վասն թզոյ միոյ մահ արար Աստուած, վատթարագոյն է պատառ մի մագաղաթ քան զթուզ. ապա եթէ բան թագաւորին նկարի ի նմա, ո պատառէ զնա, մահու ընդունի զպատուհաս։ Իսկ արդ չար արժա՞ն է ասել թագաւորին. քաւ, ես ոչ ասեմ, այլ խրատ ի գործ արկեալ զայլս ուսուցանեմ։ Յա՛յնժամ էր Աստուած նախանձոտ, թէ չէր պատուիրեալ չուտել ի ծառոյ անտի. ապա եթէ յառաջագոյն զգուշացաւ, զգութ բնական սիրոյն իւրոյ յայտնեաց ի նմա։ Իսկ արհամարհելով մարդ՝ ընկալաւ զպատիժ մահուան։

“But as for what you say about God having made death because of one fig, a piece of one parchment is even more worthless than a fig, yet if the words of the king are written on it, then the one who rips it is sentenced to death. Now, is it right to speak ill of the king? No, I say not; I only adduce this as an example with which to teach others. God would have only become jealous if He had not commanded them not to eat from that tree; in forewarning them, He showed His natural love and sympathy toward them. It is by scorning that, that man received the punishment of death.

«Բայց սա որ կ’ըսես թէ Աստուած մահը ստեղծեց թուզի մը համար, կը պատասխանենք. Մէկ կտոր մագաղաթը թուզէն աւելի անարժէք է, բայց եթէ թագաւորին խօսքը գրուի անոր վրայ, զայն պատռողը մահուան պատիժ կը կրէ։ Իսկ թագաւորին չար ըսել արժա՞ն է, քա՛ւ լիցի, ես չեմ ըսեր, այլ եւ խրատելով ուրիշներն ալ կը յորդորեմ։ Աստուած այն նախանձոտ պիտի ըլլար, եթէ այն ծառին պտուղէն չարգիլէր ուտել, իսկ եթէ առաջուց հոգածու եղաւ, իր բնական սիրոյն գութը յայտնեց անոր: Իսկ մարդ զայն արհամարհելով մահուան պատիժը ընդունեց:

«Բայց այն զոր ասացեր՝ եթէ Աստուած ի կնոջէ ծնաւ, յայդմ չէր արժան քեզ խորշել եւ փախչել. զի ահաւասիկ Արհմն եւ Որմիզդ ի հաւրէ ծնան եւ ոչ ի մաւրէ. որում եթէ քաջ միտ դնես, եւ ոչ դու յանձն առնուս։ Եւ մեւս եւս այլ ծաղրագոյն քան զայդ, Միհր աստուած ի կնոջէ ծնանի, եթէ ոք ընդ իւրում ծնողին անկցի։

“But regarding what you said, that God was born of a woman, it was not fitting for you to turn away from that point; for behold, Ahriman and Ormizd were born of a father and not of a mother, to which, if you apply all your reasoning, you would still not be able to grasp. And even more risible than that, the god Mihr was born of a woman, as though someone would lie with his own parent.

«Բայց գալով անոր, կ’ըսես թէ Աստուած կնոջէ մը ծնաւ, կը պատասխանենք. Այդ մասին պէտք չէր որ խորշէիր-փախչէիր. զի ահա Արհմն եւ Որմիզդ հօրմէ ծնան, ոչ թէ մօրմէ. այս բանին եթէ լաւ ուշադիր ըլլաս, դուն ալ չես հաւանիր: Եւ անկէց աւելի ծանրագոյն մը, թէ Միհր աստուած կնոջմէ մը ծնաւ, իբր թէ մէկը իր ծնողքին հետ պառկէր:

«Այլ սակաւիկ մի եթէ ի բաց թողացուցանէիր զփքումն տէրութեանդ, եւ ընկերաբար գայիր ի պայքար, գիտեմ զի իբրեւ այլովդ ամենայնիւ յոյժ իմաստուն ես, ես, եւ վասն ծննդեան Տեառն մերոյ ի սուրբ Կուսէն՝ ոչ աւելաբանութիւն համարէիր, այլ առաւել քան զարարչութիւնն յոչընչէ զաշխարհս մեծագոյն զվերջին փրկութիւնն իմանայիր, ազատութեան մարդոյն զյանցաւորութիւնն դնէիր, եւ բարերարութեանն Աստուծոյ՝ զազատութիւնն ի ծառայութենէ։

“But if you would set aside the pride of your authority for a little while and engage in amicable debate, I know that you are very wise in other matters and did not consider the birth of our Lord from the Holy Virgin as superfluous, and that you understand the Last Judgment to be greater than the creation of the world out of nothing, and that you attribute the transgression to man’s liberty and his freedom from service to God’s beneficence.

«Սակայն եթէ քիչ մը թագաւորական հպարտութիւնդ մէկդի ձգէիր եւ ընկերաբար վիճաբանելու գայիր, գիտեմ որ ուրիշ ամէն բաներովդ իմաստուն ես, եւ մեր տիրոջ սուրբ կուսէն ծնանիլը տարօրինակ չէիր համարեր, այլ աշխարհը ոչինչէ ստեղծուելէն աւելի վերջին փրկութիւնը մեծագոյն կը համարէիր. յանցաւորութիւնը մարդուն ազատութեան կը վերագրէիր, եւ ծառայութենէ ազատութիւնը՝ Աստուծոյ բարերարութեան:

«Քանզի յորժամ լսես եթէ յոչընչէ արար Աստուած զամենայն աշխարհս բանիւ ծնունդ իմասջիր զարարածս։ Իսկ քանզի Աստուած, որ զայս մեծ մարմին առանց չարչարանաց ծնաւ, ապաքէն իբրեւ զհայր գութ ունի ընդ սմա։ Զի որ ինքն անապական է, եւ զարարածս առանց ապականութեան ծնաւ. իսկ սա կամաւք գլորեալ ապականեցաւ, եւ անձամբ եւս ոչ կարէր կանգնել կալ ի վերայ ոտից։ Վասն զի էր ի հողոյ, անձամբ անձին արարեալ՝ անդրէն ի նոյն բնութիւն դարձաւ. եւ իբրեւ ոչ եթէ յաւտար զաւրութենէ չարի ինչ ընկալաւ ուրուք զպատիժս պատուհասին, այլ ի յիւրմէ հեղգութենէն չլսել բարերար պատուիրանին, խրատեցաւ ծառայական մասնն մահուամբն, զոր կրեաց յանձն իւր։

“For when you hear that God made this entire world out of nothing, consider that all things in the world were born by His word. And so God, who created this great body without suffering, has compassion for it as a father. And as He is incorruptible, so too His creatures were born without corruption. But the latter fell into corruptibility of its own volition, and could no longer stand on its own feet by itself. And being made of dust, he returned to the same nature—not through some foreign evil power did they fall into the punishment of death, but through their own negligence, by not heeding the good commandment. Thus their servile part was punished with death, which each person bore in himself.

«Ուրեմն երբ կը լսես թէ Աստուած բոլոր աշխարհը ոչինչէ ստեղծեց, արարածները խօսքով ծնած իմացիր: Արդ՝ Աստուած, որ այս մեծ մարմինը առանց չարչարանքի ծնաւ, ուրեմն իրրեւ հայր գութ ունի անոր վրայ: Որովհետեւ ինք որ անապական է, արարածներն ալ անապական ծնաւ. բայց սա՝ կամովին գլորուելով ապականեցաւ, եւ անձամբ ալ ոտքի վրայ չէր կրնար կայնիլ: Որովհետեւ հողէն ստեղծուած էր, ինքն իր կորուստին պատճառ ըլլալով դարձեալ առջի նիւթին դարձաւ. եւ ոչ թէ չարի մը օտար զօրութենէն ընդունեց իր պատիժը, այլ իր անտարբերութենէն՝ չանսալով բարերար պատուիրանին. ստրկական մասը պատժուեցաւ մահով, զոր իր անձին մէջ կրեց:

«Արդ եթէ զմահ չար աստուածն արար, զի՞նչ գոյացութիւն երեւի մահու ի միջի. եւ ո՛չ ինչ։ Բայց զբարի Աստուծոյ զարարածսն խանգարեաց։ Եթէ այդ այդպէս է, նմա եւ բարի իսկ ասել ոչ մարթի, այլ կիսագործ ապականացու։ Եւ որոյ աստուծոյ արարածքն ապականելիք են եւ եղծանելիք՝ նմա անեղծ Աստուած չմարթի ասել։ Տի՛ աւն անդր թողէք զյիմարութեան զբարբանջմունսդ։

“Now if the evil god has created death, then what substance appears from death? None! For death destroys the creatures of the good God. Now if this is so, then these cannot be called good, but imperfect and corruptible, and the god whose creatures are corruptible and destructible cannot be called incorruptible God. Now, then, give up your blathering!

«Արդ եթէ չար աստուած ստեղծեց մահը, մահուան ի՞նչ գոյացութիւն կ’երեւայ մէջտեղը. ոչինչ. բայց միայն բարի Աստուծոյն արարածները ապականեց: Եթէ այդ այդպէս է, անոր բարի ըսելն իսկ կարելի չէ, այլ կիսագործ ապականացաւ: Եւ որ աստուծոյ արարածները ապականելի եւ եղծանելի են, անոր անեղծ Աստուած ըսել կարելի չէ: Օ՛ն, ալ եւս թողուցէ՛ք յիմարութեան այդ բարբաջանքները:

«Միոյ աշխարհի երկու դեհապետք ոչ լինին, եւ ոչ միոյ արարածոյ երկու աստուածք։ Եթէ ժպրհեսցին եւ լինիցին երկու թագաւորք միոյ աշխարհի, աշխարհն եղծանի եւ թագաւորութիւնքն խանգարին։

“One land does not have two rulers, nor does one creature have two gods. If two kings dared to rule over one land, their kingdoms would fall into disorder and the land would be ruined.

«Մէկ երկրին համար երկու վարիչ չկրնար ըլլալ, ոչ ալ երկու աստուած ՝ մէկ արարածին: Եթէ յանդգնին եւ մէկ երկրին երկու թագաւորներ գտնուին, երկիրը կ’աւրուի եւ թագաւորութիւններն ալ կը խանգարուին։

«Աշխարհս նիւթեղէն է, եւ նիւթքս որիշ որիշ են եւ ընդ միմեանս հակառակ. մի է արարիչ հակառակորդացս, որ ածէ զսոսա ի սիրելութիւն հաւանութեամբ. որպէս մալեալ կակղէ զջերմութիւն հրոյն՝ աւդոյս հովութեամբ, եւ զապառումն բրտութիւն աւդոյն՝ հրոյն եռանդմամբ. սոյնպէս եւ զմանրամաղ փոշիացեալ հողս՝ ջրոյն խոնաւութեամբ զանգանէ, իսկ զի վայր ծորելի բնութիւն ջրոյն՝ սալայատակ տրտմացեալ հողոյն կափմամբ։

“The world is material, and the material [elements] are distinct and in opposition to one another. The Creator of these opposing elements is One, who brings them into affection through harmony. As He crushes and softens the heat of the fire through the coolness of air and the harshness of the cold air with the warmth of fire, so too does He pulverize the earth into tiny pieces and cast the moisture of water down, and the nature of water flows downwards to be hardened by the binding of the earth.

«Այս աչխարհը նիւթեղէն է, եւ նիւթերը զատ զատ են ու իրարու հակառակ. այս հակառակորդներուն արարիչը մէկ է, որ զանոնք իրարու հետ հաշտ կը պահէ. ինչպէս որ կրակին ջերմութիւնը կը բարեխառնէ օդին զովութիւնով, եւ օդին բիրտ դաժանութիւնը կրակին ջերմութիւնով, սոյնպէս մանրամազ փոշիացած հողը, ջուրին խոնաւութիւնով կը զանգէ. իսկ ջուրին դէպի վար հոսելու յատկութիւնը հողին խառնուրդով սալայատակի պէս կ’ամրացնէ:

«Զի եթէ միաբանէին տարերքս, գուցէ ոք ի կարճամտաց եւ Աստուած անապական զսոսա կարծէր, եւ թողեալ զարարիչն՝ արարածոցս զերկրպագութիւն մատուցանէր. վասն այնորիկ որ արար զսա՝ զգուշացաւ յառաջագոյն, զի հայեցեալ մարդիկ ի յանդիմանութիւն ապականացու տարերցս՝ անապական միայն զկառավար սորա իմասցին, զմի եւ ոչ զերկուս. զնոյն արարիչ չորեքկին նիւթոցս, յորմէ ամենայնքս ծննդագործին հրամանաւ արարողին իւրեանց։

“For if these elements became united, perhaps some short-witted individual would think these formed an incorruptible god, and abandoning the Creator, would offer worship to His creatures instead. Hence, He who made all this observed in advance, that when man would see the opposition of these corruptible elements, he would only understand the Driver as incorruptible, and that He is one and not two—the same Creator of these four elements, from whom all works of creation are made.

«Որովհետեւ եթէ տարրերը միաբանէին, կարելի էր որ տգէտ մը զանոնք անապական աստուած կարծէր, եւ արարիչը թողլով՝ արարածին երկրպագութիւն մատուցանէր. ուստի այս ստեղծողը առաջուց հոգածու եղաւ որ մարդիկ ապականացու տարրերուս հակառակութեան նայելով միայն ասոր կառավարը անապական ըմբռնեն. մէկ, ոչ թէ երկու, եւ նոյնը՝ արարիչ չորս նիւթերու, որոնցմէ այս ամէնը կը ծննդագործուին իրենց ստեղծողին հրամանովը։

«Եւ շրջագայութեամբք չորիւք յեղանակաւք կատարեալ գործեն զտարեւոր սպասաւորութիւնն. եւ չորեքեան հային կամաց ակնարկելոյ արարչին իւրեանց, եւ անզգայութեամբ լծեալ են ի գործ հարկաւորութեան, չյափշտակելով զկարգ պատուոյն ի միմեանց։

“The four seasons in their cycle fulfill their annual service, and all four look to the will and glance of the Creator, and are insentiently yoked to their indispensable work without seizing the established order from each other.

«Եւ չորս եղանակները դառնալով տարեկան ծառայութիւնը կը կատարեն. եւ չորսն ալ իրենց արարչին կամքին ակնարկութեանը կը հնազանդին, եւ անզգայօրէն լծուած են ծառայական հարկաւոր գործին՝ իրարմէ չյափչտակելով պատւոյն կարգը:

«Եւ ահա պարզաբար ասացեալ դիւրատար լուսաւորութիւն յականջս ամենեցուն։

“Now for a simple explanation that is easily comprehensible to the ears of all!

«Եւ ահա պարզ լուսաբանութիւն մը, ամենուն ականջին դիւրատար:

«Զի այն որ հուրն է, գոյացութեամբ եւ զաւրութեամբ խառնեալ է յերիս եւս մասունս. իբրեւ գտանի ջերմութիւնն յոլովագոյն ի քարինս եւ յերկաթս, եւ սակաւագոյն ի յաւդ եւ ի ջուր, եւ ինքն առանձին ուրեք ոչ երեւի։ Իսկ ջրոյ բնութիւն գոյ առանձինն, գոյ եւ ի խառնուածսն երից եւս մասանց, յոլովագոյն ի հողաբոյսս եւ սակաւագոյն ի յաւդ եւ ի հուր։ Իսկ աւդն թափանցանց է ընդ հուրն եւ ընդ ջուրն, եւ ի ձեռն ջրոյն ընդ կերակուրս աճեցականս։

“For that which is fire is, in substance and power, mixed with three other parts; as heat is found abundantly in stone and iron, less so in air and water, and never by itself. And the nature of water is such that it exists of itself, and in mixture with three other parts—more so in plants, and less so in air and in fire. But air penetrates fire and water, and through water, vegetal foods.

«Զի ան որ կրակ է, գոյացութեամբ եւ զօրութեամբ երեք մասերուն մէջ ալ խառնուած է. այնպէս որ ջերմութիւնը քարերու եւ երկաթներու մէջ շատ՝ օդին ու ջուրին մէջ քիչ կ’երեւնայ, եւ ինքն առանձին տեղ մը չերեւար: Իսկ ջուրը առանձին բնութիւն է եւ կը գտնուի երեք տարրերու խառնուածքին մէջ ալ, հողաբոյսերու մէջ շատ, օդին եւ կրակին մէջ քիչ: Իսկ օդը կրակին եւ ջուրին մէջ թափանցող է, եւ ջուրի միջոցաւ ալ աճեցական, կերակուրներու մէջ:

«Եւ այսպէս խառնեալ են տարերքս այս, եւ գոյացեալ իբրեւ զմի մարմին, եւ ոչ կորուսեալ զիւրաքանչիւր բնութիւնս, եւ ոչ երբէք զկայան առեալ հակառակութեամբ, հայելով ի մի իշխանն յանխառնն, որ զխառնուածսն յարմարեալ կազմէ առ ի բնակութիւն կենդանեաց ամենեցուն, եւ տեւողութիւն յարակայութեան բոլոր աշխարհիս։

“And thus the elements are mixed and combined as one body; neither do these lose their natures, nor do they ever take rest from opposing each other, looking to the one, pure Lord, who adjusts and forms their mixtures according to the nature of all living things, and to the perpetuity of the whole world.

«Եւ այս տարրերը այսպէս խառնուած եւ գոյացած են իբրեւ մի մարմին, իրենց բնութիւնը չկորսնցուցած, ոչ ալ հակառակութեամբ կանգ առած, նայելով այն միակ անխառն իչխանին, որ խառնուածները յարմարօրէն կը պատրաստէ բոլոր կենդանիներուն բնակութեան եւ բովանդակ աչխարհիս յարակայ տեւողութեանը համար:

«Իսկ եթէ առ անբան աշխարհս այսպէս հոգ տանի Աստուած, ո՛րչափ եւս առաւել առ բանաւոր աշխարհս՝ մարդս։

“Now if God takes such care of this irrational world, how much more so of the mortals of the rational world!

«Իսկ եթէ Աստուած այս անբան աչխարհիս այս չափ հոգ կը տանի, որչափ ալ աւելի բանաւոր աչխարհ եղող մարդուն:

«Զոր եւ ձեր ոմն քաջ յիմաստնոցն ասաց, եթէ Միհրն աստուած մայրածին էր ի մարդկանէ, եւ թագաւոր աստուածազաւակ է, եւ համհարզ քաջ եւթներորդաց աստուածոց։ Եւ եթէ հաւատալ արժան է առասպելաբանութեանդ, զոր դուք եւ գործովք իսկ կատարեալ ցուցանէք ի դենիդ ձերում, մեք ոչ եւս առասպելացն հաւատամք, այլ աշակերտք եմք մեծին Մովսիսի մարգարէին, ընդ որում Աստուած խաւսեցաւ ի մորենւոջն ի Սինէ, եւ դէմ յանդիման աւրէնս գրեաց եւ ետ ցնա. եւ ծանոյց զնիւթեղէն աշխարհս իբրեւ զարարածս, եւ զիւր աննիւթ էութիւնն՝ արարիչ նիւթոցս յոչընչէ. եւ զերկիրս երկրաւորաւքս եւ զերկինս երկնաւորաւք ծանոյց նմա, զի գործք ձեռաց նորա են։ Բնակիչք երկնի՝ հրեշտակք, եւ բնակիչք երկրի՝ մարդիկ. բանաւոր՝ մարդ եւ հրեշտակ միայն, եւ Աստուած ի վեր քան զերկինս եւ զերկիր։

“As for what one of your wisest men said, namely that the god Mihr was born of a mortal mother, a king born of god, and a brave adjutant of the seven gods. Now if it is right to believe this fable—which you set forth in your religion as flawless—well, we do not believe in fables, but are disciples of the great prophet Moses, with whom God conversed at the bush on Sinai, and to whom He wrote and delivered His laws to face to face. He taught him about the material world as creation and about his immaterial existence as the Creator of matter from nothing, and that the earth with its earthly creatures and the heavens with its heavenly beings are works of His hands. The inhabitants of heaven are angels, and the inhabitants of earth are men; men and angels alone are rational, with God above heaven and earth.

«Ինչպէս որ ձեր ներհուն իմաստուններէն մէկն ալ ըսաւ, թէ Միհր աստուածը մարդոցմէ մայրածին, եւ աստուածազաւակ թագաւոր է, ու եօթներորդ աստուածներու քաջ թիկնապահ: Եթէ հաւատալ արժան է առասպելաբանութեանդ, զոր դուք ձեր դենին մէջ գործով իսկ կատարեալ կը ցուցնէք—մենք առասպելներուն չենք հաւատար, այլ աչակերտն ենք Մովսէս մեծ մարգարէին, որուն հետ Աստուած խօսեցաւ մորենիին մէջ,Սինայի վրայ, եւ դէմ յանդիման օրէնք գրեց ու տուաւ անոր, եւ ճանչցուց նիւթեղէն աշխարհին արարած ըլլալը եւ իր աննիւթական էութիւնը նիւթերու ոչինչէ արարիչն ըլլալը. եւ երկիրը երկրաւորներով ու երկինքն երկնաւորներով անոր ցցուց որ իր ձեռքին գործերն են։ Երկնի բնակիչները՝ հրեշտակներ, եւ երկրի բնակիչները՝ մարդիկ. բանաւոր են մարդն ու հրեշտակը միայն, եւ Աստուած երկինքէն ու երկիրէն վեր։

«Եւ ամենայն արարածք անբանութեամբ կատարեն զհրամանս պատուիրանի նորա, եւ ոչ երբէք անցանեն ըստ եդեալ սահմանն իւրեանց. Բայց մարդ եւ հրեշտակ ազատ թողեալ ի կամս անձին, քանզի մտաւորք են, եթէ կայցեն ի հրամանի նորա, անմահք են եւ որդիք Աստուծոյ։ Զբոլոր արարածս տուեալ է ի ծառայութիւն, զերկիրս՝ մարդկան, եւ զերկինս՝ հրեշտակաց. ապա եթէ ստունգանիցեն եւ անցանիցեն զպատուիրանաւ, զընդդէմսն գործեսցեն Աստուծոյ, յիւրաքանչիւր պատուոցն զանարգանս ընկալցին. զի երեւեսցի տէրութիւնն անբամբաս, եւ յանցաւորք յանցանացն ամաւթալից։

“All creatures obey His command without reason and never do they overstep the limits prescribed to them. Only men and angels were given free will, for they possess reason, and if they live according to His command then they are immortal, and sons of God. But all creatures are given for servitude; earth to men, and heaven to angels, and if they do not heed and keep the commandment, they work against God and shall be deprived of all honor. For His dominion shall appear irreproachable and transgressors shall be shamed for their transgressions.

«Եւ բոլոր արարածները անոր օրէնքին հրամանները անբանօրէն կը կատարեն, եւ իրենց դրուած սահմանէն դուրս բնաւ չեն անցնիր. բայց մարդ եւ հրեշտակ մտաւոր ըլլալնուն համար իրենց կամքին ազատ թողուած են,եթէ անոր հրամանը պահեն,անմահ են, ու Աստուծոյ որդիներ: Բոլոր տիեզերքը ծառայութեան համար ստեղծուած է, երկիրը մարդոց եւ երկինքը հրեշտակներուն. բայց եթէ ըմբոստանան եւ պատուիրանքը դրժեն, Աստուծոյ դէմ կը գործեն եւ իրենց պատիւներէն անարգանք կ՚ընդունին, որպէսզի տէրութիւնը անբասիր երեւնայ, եւ յանցաւորները ամօթապարտ մնան:

«Իսկ եթէ դու ի տգիտութեան վրիպեալ ես, ես որ հաստատունս գիտեմ, ոչ կարեմ գալ զկնի քո մոլորութեանդ։ Եթէ աշակերտիմ անուսումնութեանդ, երկոքինս յանգիւտ կորուստն մատնիմք, թերեւս ես ես չարագոյն քան զքեզ, քանզի վկայ ունիմ ինձ զինքնասաց ձայնն Աստուծոյ. «Ծառայ, ասէ, որ ոչ գիտէ զկամս տեառն իւրոյ, եւ արժանի գանի ինչ գործ գործէ, ըմպել ըմպէ գան, այլ սակաւագոյն» իսկ որ տեղեկագոյն է կամաց թագաւորին, եւ յանցանէ ինչ առաջի նորա, առանց բարեխաւսի բազմապատիկ տանջի։

“Now if you have been misled out of ignorance, I, being firm in my knowledge, cannot follow your error. For if I became a student of your ignorance, we should both be delivered into irredeemable destruction, and perhaps I worse than you, for I have as witness God’s own voice: ‘A servant,’ He says, ‘who does not know his master’s will and is worthy of a beating, will be beaten less’ and he who is well-informed of the king’s will and does wrong before him is severely punished without intercession.’

«Իսկ եթէ դուն վրիպած ես տգիտութեան մէջ, ես որ հաստատ գիտեմ չեմ կրնար հետեւող ըլլալ քու մոլորութեանդ։ Եթէ տգիտութեանդ աշակերտիմ, երկուքս ալ անդարձ կորուստին կը դատապարտուինք, եւ գուցէ ես քեզմէ աւելի չարագոյն, որովհետեւ ինծի վկայ ունիմ Աստուծոյ ինքնասաց ձայնը, որ կ’ըսէ. «Իր տիրոջը կամքը չգիտցող ծառան եթէ պատժոյ արժանի գործ մը գործէ, թէեւ կը քանակոծուի, բայց քիչ. իսկ այն որ թագաւորին կամքին տեղեակ է, եւ անոր առջեւը յանցանք կը գործէ, առանց բարեխօսի, բազմապատիկ կը տանջուի։

«Արդ աղաչեմ զքեզ եւ զամենեսեան, զամենեսեան, որ ընդ քոյով իշխանութեամբ են. մի՛ դու ընդ իս բազմապատիկ տանջիր, եւ ոչ ես ընդ քեզ սակաւագոյն. այլ ես եւ դու եւ ամենայն բազմութիւնդ հանդերձ արի թագաւորաւդ այնպէս աշակերտեսցուք աստուածային գրոց, զի ի տանջանացն ապրեսցուք, եւ զդժոխս արհամարհեսցուք, եւ յանշէջ հրոյն զերծանիցիմք, եւ զարքայութիւնն ժառանգիցեմք, եւ անցաւոր կենաւքս զանանց մեծութիւնն անվախճան ունիցիմք։ Բայց յորմէ դուդ զարհուրեալ ես՝ դիւրահաւան լեր, եւ վաղվաղակի աշակերտիս ճշմարտութեանն։

“Thus, I pray to you and to all who are under your rule: do not be greatly tormented with me, nor I less so with you; but that you and I and all the people in your valiant kingdom become disciples of the Divine Scripture, that we may escape torments, scorn hell, deliver ourselves from the unquenchable fire, inherit the kingdom, and attain eternal greatness in this transitory life. But as for that which troubles you, be willing to yield, and you will learn the truth quickly.

«Արդ կ’աղաչեմ քեզի եւ իշխանութեանդ տակ եղող ամենուն. դուն իմ հետս բազմապատիկ մի՛ տանջուիր, ոչ ալ ես քու հետդ սակաւագոյն, այլ ես եւ դուն եւ արի թագաւորիդ հետ բոլոր բազմութիւնը աստուածային գրքերուն այնպէս աշակերտինք որ տանջանքէն զերծ մնանք, դժոխքն ոտնակոխ ընենք, անշէջ կրակէն զատ մնանք, արքայութիւնը ժառանգենք եւ անցաւոր կեանքով անանցանելի հարստութիւնն ունենանք յաւիտենապէս: Բայց ուրկէ դուն կը զարհուրիս, համոզուէ այդ բանին, եւ շուտ մը ճշմարտութեան կ’աշակերտիս։

«Ոմն ի հրեշտակաց յանմահիցն գնդէն ստամբակեալ եւ ի բաց գնացեալ յերկնից, եւ ի մեր աշխարհս եկեալ՝ պատիր բանիւք եւ սուտ խոստմամբ զանլինելի յոյսն առաջի դնէր՝ իբրեւ տղայ մանկան՝ անփորձ եւ անկիրթ նորաթեք մարդոյն, ի վեր հայեցուցանելով զմիտս նորա, ուտելով ի պտղոյ ծառոյն, յոր հուպն չհրամայեաց երթալ, զի լիցի աստուած։ Իսկ նորա մոռացեալ զպատուիրանն Աստուծոյ, խաբեցաւ զկնի մոլար խաբէութեանն, կորոյս զոր ունէր զփառս անմահութեանն, եւ չեհաս երազայոյս կարծեացն։ Վասն որոյ եւ մերժեալ ի կենաց տեղւոյն, ընկեցաւ յապականելի աշխարհս, յորում եւ դուք էք բնակեալ այժմ, եւ ցնորեալ մոլորիք զկնի նորին խրատտուի. ոչ եւս ուտելով ի պատուիրեալ ծառոյն, այլ զարարածս աստուած ասելով, եւ անխաւս տարերցս երկիր պագանելով, եւ անորովայն դիւաց կերակուր մատուցանելով, եւ յարարչէն բոլորեցունց ի բաց լինելով։

“One from the legion of immortal angels left heaven in rebellion and came to our earth, and with enticing words and false promises put forth impracticable hope to an inexperienced, uneducated and newly created man, as though to a boy, turning his attention upwards in rebellion, so that, by eating the fruit of the tree—which he was forbidden to approach—he would become god. Now having forgotten the command of God, he was deceived by that errant fraud, and lost the glory of immortality which he had possessed so that he did not attain the hope of his dreams. Therefore, driven out of the place of life, he fell into this corruptible world, which you also now inhabit, and in which you now senselessly err following the same counselor: Not by eating of the forbidden tree, but by calling creatures god, worshipping voiceless elements, offering food to the demons without bellies, and renouncing the Creator of everything.

«Անմահ հրեչտակներու գունդէն մէկը ապստամբելով երկինքէն հեռացաւ, եւ մեր այս աշխարհը գալով պատիր խօսքերով եւ սուտ խոստումներով մանկան պէս անփորձ, անկիրթ ու դիւրախաբ մարդուն առջեւը կը դնէ անիրականալի յոյսը, ծառին պտուղէն ուտելու,—որուն մօտենալ արգիլեց—, անոր միտքը չլացնելով կը յորդորէ, որպէսզի աստուածանար: Իսկ նաեւ Աստուծոյ պատուիրանքը մոռնալով մոլար խաբէութեան ետեւէն հրապուրուեցաւ. իր ունեցած անմահութեան փառքը կորսնցուց եւ չհասաւ երազայոյս նպատակին: Անոր համար երանութեան վայրէն վտարուելով ապականելի աշխարհին մէջ ձգուեցաւ, ուր դուք ալ կը բնակիք հիմա, եւ ցնորելով նոյն թելադրիչին ետեւէն կը մոլորիք, ոչ թէ արգիլուած ծառէն ուտելով, այլ արարածները աստուած անուանելով, անշունչ տարրերուն երկրպագելով, անորովայն դեւերուն կերակուր մատուցանելով, եւ բոլորին Արարիչէն հեռանալով:

«Ոչ յագի չար խրատտուն, այլ կամի, զի քան զինքն չարագոյնս արասցէ։ Քանզի դեւքն ոչ եթէ բռնաբար զոք վարեն ի կորուստ, այլ զմեղս քաղցրացուցանեն ի կամս մարդոյն, եւ ողոքանաւք որսան զանուսմունս ի խաբէութիւն, որպէս բազում մարդիկ զընկերս իւրեանց ի գողութիւն եւ յաւազակութիւն. իբր ոչ եթէ բռնի ինչ վարելով, այլ պատիր խաբէութեամբ տան գործել բազում չարիս, զոմանս ի կախարդութիւն, եւ զոմանս ի պոռնկութիւն, եւ զոմանս յանթիւ ի բազում յայլ իրս աղտեղութեան։ Եւ արդար դատաւորաւք վրէժ առնուն մահու չափ. իբր ոչ եթէ բարի Աստուծոյ դատաւորք իցեն բարեգործ, եւ չարին չարագործ. զի բազում անգամ է՝ զի ի բարի մարդկանէ չարք լինին, եւ յետոյ ի չարագունից անտի կատարելագոյն բարիք։

“The wicked counselor was not satisfied but resolved to do worse, for the demons cannot forcefully take anyone into destruction. So they sweeten sin to the will of man and capture the unlearned with flattery and artifice, in the same way that many people exhort their friends into theft and robbery: Not capturing them by force, but instead delivering them into working many kinds of evil by enticing trickery—some to sorcery, some to prostitution, and others into diverse impurities. Through just judges they receive death as revenge, and not because the judges of the good God are good and those of the evil [god] are evil; for very frequently evil comes from good men, and then the greatest good from the most evil men.

«Չար թելադրիչը չկշտանար, այլ կ’ուզէ որ իրմէ աւելի չարագոյն ընէ: Որովհետեւ դեւերը ոչ թէ մէկը բռնաբար դէպի կորուստ կը մղեն, այլ մեղքը մարդուն ախորժելի կ’ընեն, եւ տգէտները հրապուրելով դէպի խաբէութիւն կ’որսան, ինչպէս որ շատ մարդեր իրենց ընկերները դէպի գողութիւն եւ աւազակութիւն: Ոչ թէ բռնարար, այլ պատիր խաբէութիւնով շատ չարիքներ գործել կու տան, մղելով ոմանք կախարդութեան, ոմանք պոռնկութեան, եւ ոմանք շատ մը գարշելի բաներու: Եւ արդար դատաւորները մահու չափ պատիժ կը սահմանեն. ոչ թէ բարի աստուած մը բարի դատաւորներ ունի ու չար աստուած մը չարագործ դատաւորներ. որովհետեւ շատ անգամ բարի մարդերէն չարիքներ տեղի կ’ունենան, եւ ետքը այն չարագոյններէն՝ կատարելագոյն բարիքներ:

«Եւ դատաւորք ստոյգ, որք դատին զչարագործս, ոչ եթէ չարք անուանին եւ չարչարիչք, այլ յոյժ բարիք եւ բարեգործք. եւ բնութիւն մի է, եւ ոչ երկու. իսկ ի միոջէ անտի գործք երկուութեան երեւին, ոմանց սատակիչք, եւ ոմանց պարգեւատուք։ Եւ եթէ առ մարդիկ այս պաշտի ի ձեռն թագաւորական վիճակին խրատուն խնամ տանել իւրում իշխանութեանն, ո՞րչափ եւս առաւել Աստուծոյ բոլոր աշխարհս, որ ընդ ամենեցուն կեանս կամի եւ ոչ զմահ։ Եւ ահա ուր բազմացաւ յանցաւորութիւն, տանջեաց զամենեսեան մահուամբ. իսկ ուր եղեւ ունկնդրութիւն հնազանդութեան, շնորհեաց զպարգեւս անմահութեան։

“True judges who judge malefactors are not called evil or tormentors, but are called good and benefactors. Their nature is one, and not two-fold, yet from that one nature appear two types of deeds: for some, destructive, and for others, beneficial. And if mortal judges protect the kingdom by punishment through royal authority, how much more does God—who wills that all have life and not death—protect the whole world? Thus wherever transgressions multiplied, He tormented with death; and where there was earnest obedience, He granted the reward of immortality.

«Եւ ստոյգ դատաւորներ, որոնք չարագործները կը դատեն, ոչ թէ չար ու չարչարիչ կը կոչուին, այլ շատ բարի եւ բարեգործ. եւ բնութիւնը մէկ է, ոչ թէ երկու. իսկ այն մէկէն երկուութեան գործեր կ’երեւին, ոմանց՝ սատակիչ եւ ոմանց՝ պարգեւատու: Եթէ մարդոց մէջ այս բանը տեղի կ’ունենայ, տրուած թագաւորական պաշտօնով հոգածու ըլլալ իր իշխանութեանը, որչափ առաւելութիւն ունի այս աշխարհը Աստուծոյ, որ ամենուն ապրիլը կ’ուզէ, ոչ թէ մահը: Եւ ահա ո՛ւր որ յանցաւորութիւնը շատցաւ, ամենքն ալ մահով պատժեց. իսկ ուր որ հնազանդութիւն եղաւ, անմահութեան պարգեւներ շնորհեց:

«Այն է ճշմարիտ Աստուած՝ բոլորեցունց մեր արարիչ, զոր դու աներասանակ արձակ բերանով անահ աներկիւղ համարձակութեամբ հայհոյես։ Թողեալ զՅիսուս Քրիստոս զփրկական անունն՝ Փանդուրակայ որդի անուանես, եւ մարդ մոլորեցուցիչ կարծես. եւ զերկնաւոր փրկութիւնն աղաւաղես եւ անարգես ի կորուստ անձին եւ բոլոր աշխարհիս։ Զոր տալոց եւ հատուցանելոց ես զանանցական վրէժ տանջանացն յանշէջ հուրն սպառնացեալ գեհենին, հանդերձ ամենայն գործակցաւք քովք, առաջնովք եւ միջնովք եւ վերջնովք։

“That is the true God, Creator of us all, Whom you, with unrestrained and loose mouth, undauntedly and fearlessly revile. Abandoning the name of the Savior Jesus Christ, you call Him the son of Pantera, and a deceiver of men; and you corrupt and dishonor heavenly redemption, destroying yourself and all the land, for which you will suffer endless revenge in the inextinguishable fire of hell with all your accomplices—the first, the middle and the last.

«Այն է ճշմարիտ Աստուածը եւ մեր տիեզերքին Արարիչը, զոր դուն ապերասանօրէն արձակ բերանով` անվախ աներկիւղ՝ համարձակ կը հայհոյես: Յիսուս Քրիստոս՝ փրկական անուն թողլով Բանթորակի որդի կ’անուանես զայն, եւ մոլորեցուցիչ մարդ կը կարծես. եւ երկնաւոր փրկութիւնը կ’եղծանես ու կ’անարգես՝ անձիդ եւ բոլոր երկրիդ կորուստին համար: Հետեւապէս տանջանքի անանց պատիժը պիտի կրես գեհենին սպառնապած անշէջ կրակին մէջ, եւ պիտի հատուցանես քու բոլոր առաջին, միջին եւ վերջին գործակիցներովդ:

«Այլ մեք այսպէս գիտեմք զԱստուած, եւ ի սոյն հաւատամք յաներկբայս։

“But this is how we know God, and in the same we believe without question:

«Այլ մենք այսպէս կը ճանչնանք Աստուած, եւ աներկբայօրէն կը հաւատանք անոր։

«Աստուած, որ արար զաշխարհս, նոյն եկն եւ ծնաւ ի սուրբ կուսէն Մարիամայ, յառաջագոյն նկատելով մարգարէիցն, առանց իրիք պատճառանաց մարմնաւոր կարգի։ Որպէս յոչընչէ արար զայս մեծ մարմին աշխարհս, սոյնպէս առանց իրիք մարմնական միջնորդի առ զմարմինն յանփորձ կուսէն ճշմարտիւ, եւ ոչ ստուերագիր երեւմամբ։ Էր Աստուած ճշմարտիւ, եւ եղեւ մարդ ճշմարտիւ. ոչ ի լինելն մարդ՝ կորոյս զաստուածութիւնն, եւ ոչ ի կալ մնալն Աստուած՝ աղաւաղեաց զմարդկութիւնն, այլ նոյն եւ մի։

“God, who created the world, himself came and was born of the Holy Virgin Mary, as previously indicated by the prophets and without cause of mortal order. Just as He created this great body of the world out of nothing, so without any physical mediator He became truly embodied from the chaste Virgin. Not as a shadowy appearance, for He was truly God and truly became man. Not by becoming man did He lose godliness, nor by becoming and remaining God did He corrupt His manhood; but He was the same, and one.

«Ան՝ որ այս աշխարհը ստեղծեց, եկաւ ու ծնաւ սուրբ կոյս Մարիամն. ինչպէս մարգարէները առաջ գուշակեցին, առանց մարմնական հաղորդակցութեան: Ինչպէս որ այս ահագին աչխարհը ոչինչէ ստեղծեց, նոյնպէս ալ առանց մարմնաւոր միջնորդի անփորձ կուսէն մարմին առաւ ճշմարտապէս, ոչ թէ ստուերագիր երեւոյթով: Աստուած էր ճշմարտապէս, եւ մարդ եղաւ ճշմարտապէս. ոչ մարդացած ատենը կորսնցուց աստուածութիւնը, ոչ ալ Աստուած մնացած ատեն եղծեց մարդկութիւնը, այլ յաւիտեան մի եւ Նոյն է:

«Այլ քանզի ոչ կարէաք տեսանել զանտեսանելին եւ մերձենալ յանմերձենալին, եկն եմուտ ընդ մերով մարդկութեամբս, զի եւ մեք մտցուք ընդ նորա աստուածութեամբն։ Ոչ անարգանս ինչ համարեցաւ զգենուլ զիւր ստեղծուած մարմինս, այլ մեծարեաց իբրեւ զաստուածաստեղծ զիւր գործ։ Ոչ առ սակաւ սակաւ շնորհեաց ինչ սմա զանմահութեան պատիւն՝ իբրեւ զանմարմին հրեշտակաց, այլ միանգամայն զբոլոր բնութիւնն մարմնով, շնչով եւ հոգւով զգեցաւ, եւ միաբանեաց ընդ աստուածութեանն. միութիւն, եւ ոչ երկուութիւն. եւ այսուհետեւ մի գիտեմք զաստուածութիւնն, որ յառաջ էր քան զաշխարհս, նոյն եւ այսաւր։

“But because we could not see the invisible and approach the unapproachable, He entered our humanity, that we may enter His divinity. He did not consider it as shameful to don this created body, but glorified His creation as divine. Nor did He little by little bestow the honor of His immortality, as the bodiless angels, but He put on all nature at once with body, breath and spirit, and united it with His divinity—as One, and not two. Thus have we come to know the One divinity, Who preceded the world and is the same today.

«Բայց որովհետեւ չէինք կրնար տեսնել անտեսանելին, եւ մօտենալ անմերձենալիին, եկաւ ենթարկուեցաւ մեր մարդկութեան, որպէսզի մենք ալ ենթարկուինք անոր Աստուածութեան: Իր ստեղծած մարմինը հագնիլը անարգութիւն չհամարեց, այլ իբր իր աստուածաստեղծ գործը, մեծարեց զայն: Ոչ թէ անմարմին հրեշտակներու պէս ասոր քիչ քիչ չնորհեց անմահութեան պատիւը, այլ բոլոր բնութիւնը մարմնով, շնջով եւ հոգւով զգեցաւ միանգամայն, եւ Հետ աստուածութեան միացուց. միութիւն է, ոչ թէ երկուութիւն. եւ այսուհետեւ Աստուածութիւնը մէկ գիտենք. այն որ աշխարհէս առաջ էր, նոյն է նաեւ այսօր եւ յաւիտեան:

«Այս Յիսուս Քրիստոս, որ յիւր մարմինն փրկեաց զբոլոր աշխարհս, սա եկն կամաւ ի մահ. եւ որպէս ինքն աստուածութիւնն գիտէ՝ թանձրացաւ յանարատ կուսէն, եւ ծնաւ եւ պատեցաւ ի խանձարուրս եւ եդաւ ի մսուր, եւ շարժեաց էած զմոգսն յարեւելից յերկրպագութիւն. սնաւ իբրեւ զտղայ կաթամբ, աճեաց եւ մեծացաւ ամս երեսուն մկրտեցաւ ի Յովհաննէ ի յամլորդւոյն ի Յորդանան գետ։ Արար նշանս մեծամեծս եւ արուեստս ի մէջ Հրէիցն. մատնեցաւ ի քահանայից, դատապարտեցաւ ի Պիղատոսէ Պոնտացւոյ։ Խաչեցաւ, մեռաւ, թաղեցաւ, յարեաւ յաւուր երրորդի. երեւեցաւ երկոտասան աշակերտացն եւ այլոց բազմաց աւելի քան զհինգ հարիւրոցն։ Եւ շրջելով ընդ նոսա զաւուրս քառասուն՝ վերացաւ ի լեռնէն Ձիթենեաց յերկինս յանդիման իւրոց աշակերտացն, ել եւ նստաւ ի հայրենի աթոռն։

“This Jesus Christ, who from His embodiment redeemed the whole world, came by His own will to die. Knowing divinity, He was formed from the unspotted virgin, was born, wrapped in swaddling clothes, laid in a manger, and drew the magi from the East to worship Him. He was nourished with milk as a boy, grew and came to age for thirty years and was baptized by John, the son of a barren woman, in the river Jordan. He performed great signs and miracles among the Jews, was betrayed by the priests, and was condemned by Pontius Pilate. He was crucified, dead, buried, and arose on the third day; He appeared to the twelve disciples and to many others—more than five hundred. He spent among them forty days, and then ascended from the Mount of Olives to heaven in the presence of His disciples, and rose and sat upon the throne of His Father.

«Այս Յիսուս Քրիստոսը, որ իր մարմնովը բովանդակ աչխարհը փրկեց, կամաւ մահը յանձն առաւ. եւ ինչպէս որ ինքն աստուածութիւնը գիտէ, մարմնացաւ անարատ կուսէն եւ ծնաւ ու փաթթուեցաւ խանձարուրի մէջ, եւ մսուրի մէջ դրուեցաւ, եւ դրդեց մոգերը ու երկրպագութեան բերաւ Արեւելքի կողմէն. տղու պէս սնունդ առաւ կաթով. մեծցաւ եւ ապրեցաւ երեսուն տարի. մկրտուեցաւ ամլորդի Յովհաննէսէն Յորդանան գետին մէջ: Մեծ հրաշքներ եւ սքանչելիքներ ըրաւ հրեաներու մէջ, մատնուեցաւ քահանաներէն, դատապարտեցաւ Պոնտացի Պիղատոսէն: Խաչուեցաւ, մեռաւ, թաղուեցաւ, յարութիւն առաւ երրորդ օրը եւ երեւեցաւ տասնըերկու աշակերտներուն եւ հինգհարիւրէ աւելի ուրիշ շատերուն: Եւ անոնց հետ քառասուն օր պտտելով երկինք համբարձաւ Ձիթենեաց լեռնէն, իր աշակերտներուն դիմացը. ելաւ ու իր հայրենի աթոռը նստաւ: Խոստացաւ գալ երկրորդ անգամ ահաւոր զօրութեամբ, մեռելները յարուցանելու, բոլոր աշխարհս նորոգելու, արդարներու եւ մեղաւորներու մէջ ուղիղ դատաստան ընելու, արժանաւորներուն պարգեւներ տալու, եւ պատիժներ հատուցանելու չարագործներուն, որ այս բոլոր բարերարութիւններուն չեն հաւատար։

«Խոստացաւ երկրորդ անգամ գալ ահաւոր զաւրութեամբ յարուցանել զմեռեալս, նորոգել զբոլոր աշխարհս, առնել դատաստան արդար ի մէջ արդարոց եւ մեղաւորաց, տալ պարգեւս արժանաւորաց, եւ հատուցանել պատիժս չարագործաց, որ այսմ ամենայնի բարերարութեանց ոչ հաւատան։

“He promised to appear a second time with fearsome power and raise the dead, renew the world, execute true judgment among the righteous and sinful, to reward the worthy and punish the malefactors who believe not in all these benefactions.

«Ոչ ոք կրնայ խախտել մեզ այս հաւատքէն, ոչ հրեշտակները եւ ոչ մարդիկ, ոչ սուրը եւ ոչ հուրը, ոչ ջուրը եւ ոչ ալ բոլոր դառն չարչարանքները։

«Յայսմ հաւատոց զմեզ ոչ ոք կարէ խախտել, ոչ հրեշտակք եւ ոչ մարդիկ, ոչ սուր եւ ոչ հուր, ոչ ջուր, ոչ ամենայն զինչ եւ են դառն հարուածք։

“No one can remove us from this faith, neither angels nor men, neither sword nor fire, nor water, nor any cruel beatings.

«Ոչ ոք կրնայ խախտել մեզ այս հաւատքէն, ոչ հրեշտակները եւ ոչ մարդիկ, ոչ սուրը եւ ոչ հուրը, ոչ ջուրը եւ ոչ ալ բոլոր դառն հարուածները։

«Ամենայն ինչք եւ ստացուածք մեր ի ձեռս քո, եւ մարմինք մեր առաջի քո կան. ըստ կամաց քոց արա զինչ եւ կամիս։ Եթէ սովին հաւատովք թողուս, ոչ յերկրի այլ տէր փոխանակեմք ընդ քեզ, եւ ոչ յերկինս այլ Աստուած փոխանակեմք ընդ Յիսուսի Քրիստոսի, որ չիք այլ Աստուած բաց ի նմանէ։

“All our goods and possessions are in your hands, and our bodies are before you. Do what you will. If you allow us our own faith, we shall not trade you for any other lord on earth, nor in heaven shall we exchange for another god Jesus Christ, for there is no other God except Him.

«Մեր բոլոր գոյքերն ու ստացուածները քու ձեռքդ, եւ մեր մարմիններն ալ քու առջեւդ կան, ուզածիդ պէս ըրէ մեզի: Եթէ այս հաւատքով թողուս մեզ, ոչ երկրի վրայ քեզ ուրիշ տիրոջ մը հետ կը փոխենք՚, ոչ ալ երկինքի մէջ ուրիշ աստուած մը՝ Յիսուս Քրիստոսի հետ, որ անկէց զատ ուրիշ Աստուած չկայ։

«Ապա եթէ յետ այսր մեծի վկայութեան այլ ինչ հարցանես, աւասիկ կամք զբոլոր մարմինս տուեալ ի ձեռս քո. վաղվաղակի արա զինչ եւ կամիս։ Ի քէն տանջանք եւ ի մէնջ յանձնառութիւնք. սուր քո՝ եւ պարանոցք մեր։ Չեմք ինչ լաւ մեք քան զառաջինսն, որ յայսր վկայութեան վերայ եդին զինչս եւ զստացուածս եւ զմարմինս իւրեանց։

“Now if you should have any questions following this great testimony, see here that we resolve to put our bodies in your hands, so do with them what you will: Torture by you, acceptance from us. The sword is yours, the neck is ours. We are nothing better than our forefathers, who upon this testimony surrendered their goods and possessions and bodies.

«Բայց եթէ այս մեծ վկայութենէն ետքը ուրիշ բան մը հարցնես, ահաւասիկ պատրաստ ենք մեր ամբողջ մարմինը քեզի յանձնելով. ինչ որ կ՚ուզես շո՛ւտ ըրէ: Քեզմէ տանջանք, եւ մեզմէ յանձնառութիւն. քու սուրդ՝ եւ մեր վիզը: Մենք աւելի լաւ չենք այն նախնիքներէն, որոնք այս վկայութեան վրայ զոհեցին իրենց ունեցածները, ստացուածներն ու մարմինը։

«Զի եթէ անմահք իսկ էաք, եւ մարթ էր մեզ մեռանել վասն սիրոյն Քրիստոսի, արժան էր. քանզի եւ նա անմահ էր, եւ ա՛յնչափ սիրեաց զմեզ, մինչեւ մահ ի յանձն էառ, զի եւ մեք նորա մահուամբն յաւիտենական մահուանէն ապրեսցուք։ Եւ եթէ նա յիւր անմահութիւնն ոչ խնայեաց, մեք զի կամաւք եղաք մահկանացուք, կամաւք մեռցուք վասն սիրոյ նորա, զի կամաւք յանձն առցէ զմեզ յիւր յանմահութիւնն. մեռցուք իբրեւ զմահկանացուս. զի ընկալցի զմեր մահն իբրեւ զանմահից։

“For even if we were immortal, it would be worthy to die for the love of Christ. For He Himself was immortal, and so loved us, that He took death upon Himself, that by His death we might be saved from eternal death. And since He did not spare His immortality, we too will willfully subject ourselves to death, for love of Him, so that He may willingly receive us in His immortality. We die as mortals, that He may accept our death as that of immortals.

«Սակայն եթէ անմահ ալ ըլլայինք, եւ մեզի կարելի ըլլար մեռնիլ Քրիստոսի սիրոյն համար, կ’արժէր. որովհետեւ ինքն ալ անմահ էր, եւ մեզ այնչափ սիրեց որ մինչեւ մահը յանձն առաւ, որպէս զի մենք ալ անոր մահովը յաւիտենական մահէն զերծ մնանք: Եւ եթէ ան իր անմահութեան չխնայեց, մենք որ կամաւ մահկանացու եղանք, կամովին մեռնինք անոր սիրոյն համար, որպէս զի յօժարութեամբ յանձնէ մեզ իր անմահութեանը. մահկանացուներու պէս մեռնինք որ մեր մահը անմահներուն պէս ընդունի:

«Այլ դու յետ այսր ամենայնի այլ զմեզ մի՛ հարցաներ. զի ոչ եթէ ընդ մարդոյ է ուխտ հաւատոց մերոց, եթէ պատրիցիմք իբրեւ զտղայս. Այլ անլուծութեամբ ընդ Աստուծոյ, որում չիք հնար քակտել եւ ի բաց ելանել, ոչ այժմ եւ ոչ յապա, եւ ոչ յաւիտեանս, եւ ոչ յաւիտենից յաւիտեանս»։

“But ask us no more of this, for the covenant of our faith is not with man so that we may stumble like children, but indivisibly with God, from whom we can be neither dissolved nor sundered, not now nor later, nor forever, nor forever and ever.”

«Ալ եւս դուն այս ամենուն համար մեզի ուրիշ բան մի հարցներ. որովհետեւ մեր հաւատքին ուխտը մարդու մը հետ չէ որ տղոց պէս խաբուինք, այլ Աստուծոյ հետ՝ անքակտելի կերպով. այդ ուխտը չքակտուիր, եւ հնար չէ որ հրաժարինք, ոչ հիմա, ոչ ապագային մէջ, ոչ յաւիտեանս, ոչ ալ յաւիտենից յաւիտեանս:»

«Ի սմին մեծի հաւանութեան ամենայն բազմութիւնն միաբանեաց ի մեծամեծաց մինչեւ ցփոքունս. անսուտ երդմամբ եդին վկայութիւն՝ կենաւք եւ մահու ի նմին կալ հաստատուն։

To this great testament of faith the whole multitude agreed, both great and small; with an honest vow, they swore to remain true to it in life and death.

Բոլոր բազմութիւնը, մեծամեծներէն մինչեւ փոքրերը, սոյն մեծ յայտարարութեան մէջ միաբանեցաւ, եւ անդրժելի երդումով վկայութիւն տուաւ կեանքով ու մահով անոր մէջ հաստատ կենալու:

«Եւ իբրեւ եհաս նամակն յարքունիս, յարքունիս, եւ ընթերցան ի մեծի խոնաստանի յանդիման ամենայն բազմութեան կարաւանին, բազումք այնոքիկ էին, որ իբրեւ լսէին՝ գովէին զպատասխանիսն։ Թէպէտ եւ երկնչէին յահէ տէրութեանն, սակայն ի ծածուկ առ միմեանս զնոյն վկայութիւնս գովութեանց տային. առաւել քան ընդ ճարտարաբանութիւնն՝ ընդ համարձակութիւն աներկիւղութեանն զարմանային։ Եւ բազումք ահաբեկեալք սկսան զրահել պնդապէս, եւ զնոյն շշնջիւն լսէին յամենայն շրթանց։

When this letter arrived at the royal court and was read in the great hall before the whole multitude of the caravan, there were many who rejoiced at the response. Although they cowered in fear from the king, they secretly attested their praise to each other; more so than at its eloquence, they were astonished at its fearlessness. Many of those who were awe-struck began to regain their strength and the same murmurings were heard from all lips.

Ու երբ նամակն արքունիք հասաւ, եւ մեծ պալատին մէջ բոլոր բազմութեան առջեւ կարդացուեցաւ, լսողներէն շատերը կը գովէին պատասխանը: Թէեւ տէրութենէն կը վախնային, սակայն նոյն հաւանութեան վկայութիւնը ծածուկ կերպով իրարու կու տային. եւ ճշմարտախօսութենէն աւելի՝ անվախ համարձակութեան վրայ կը զարմանային: Եւ վախցողներէն շատերը սկսան արիանալ,եւ նոյն շշնջիւնը կը լսուէր ամէն շրթունքներէն:

«Իսկ չարասէր մոգպետն հանդերձ մեծ հազարապետաւն շնչեաց չարախաւսութիւն, եւ բորբոքեաց զթագաւորն իբրեւ զհուր անշիջանելի։ Եւ սկսաւ կրճտել զատամունսն իբրեւ զաւրհասական վիրաւոր. եւ յայտ յանդիման ձայն արձակեաց առ մեծ հրապարակն եւ ասէ.

The malevolent mogbed and the great hazarbed [Mihr Narseh] breathed calumny, inflaming the king like an unquenchable fire. Then the king started gnashing his teeth as though mortally wounded and said with a loud voice before the great assembly:

Իսկ չարասէր մոգպետը մեծ հազարապետին հետ միասին չարախօսութիւն ներշնչեց, եւ թագաւորը անշիջանելի կրակի պէս բորբոքեց: Եւ սկսաւ օրհասական վիրաւորի պէս ակռաները կրճտել. եւ մեծ ժողովին մէջ յայտ յանդիման ձայն տալով կ’ըսէ.

«Գիտեմ ես զչարութիւն բազմութեան մարդկանս, որ թերահաւատ են ի մերոց աւրինացս, եւ զկնի կախարդութեան մոլորեալ են անդարձութեամբ։ Եւ իմ եդեալ է ի մտի, թէ ոչ ումեք թողացուցից ի մեծամեծ հարուածոցն, մինչեւ ակամայ ի բաց կացցեն յայնպիսի վրիպական աւրինաց. եթէ ոք կարի ի մերձաւորաց իցէ, զնոյն անցս եւ ընդ նա անցուցից»։

“I know the wickedness of all those men who do not believe in our religion, and who irredeemably err in sorcery. I have determined to spare no one from a great thrashing—not even my friends—until they reluctantly surrender their erroneous religion!”

«Ես տեղեակ եմ չարութեանը այս մարդոց, որոնք թերահաւատ են մեր օրենքին, եւ անդարձօրէն մոլորած են կախարդութեան ետեւէն: Եւ ես որոշած եմ որ մեծամեծ չարչարանքներէն ոչ մէկը զանց պիտի ընեմ, մինչեւ որ այնպիսի վրիպական աղանդէն ակամայ հրաժարին. եթէ անոնց մէջ գտնուին իմ շատ մերձաւորներս ալ, նոյն տանջանքները անոնց գլխուն ալ պիտի բերեմ»։

Յայնժամ ծերն դառնացեալ բանս ի ներքս ընկէց, եւ ասէ ցթագաւորն. «Առ ի՞նչ է քո այդ մեծ տրտմութիւնդ. զի եթէ կայսր չելանէ ըստ քո հրաման, եւ Հոնք կան քեզ ի ծառայութեան, ո՞ր մարդ է յերկրի, եթէ կարող է ընդդէմ դառնալ քում հրամանիդ։ Տիրաբար հրաման տուր ի ներքս, եւ ամենայն որ ինչ եւ ասես՝ վաղվաղակի կատարի»։

Then the embittered old man [Mihr Narseh] interposed, and said to the King: “What is your great vexation for? For if the caesar does not abjure your command and the Huns are subject to your dominion, what man on earth can possibly turn against your command? Issue a royal decree, and whatever you say will be accomplished at once.”

Այն ատեն դառնացած ծերը խօսք առաւ եւ ըսաւ թագաւորին. «Ի՞նչ բանի համար է այդ մեծ տրտմութիւնդ, եթէ Կայսրը քու հրամանիդ չանսաստեր, Հոներն ալ քու իշխանութեանդ տակ կը մնան. երկրի վրայ ո՞ր մարդը կայ որ կարենայ քու հրամանիդ դէմ կենալ։ Տիրապէս հրաման տուր, եւ ինչ որ կ’ըսես, շուտ մը կը կատարուի։»

Եւ անդէն թագաւորն ի ներքս կոչեցեալ զդպրապետն, հրամայէր գրել հրովարտակ. եւ ոչ եւս ըստ սովորութեանն, այլ բանս զայրագինս իբր առ ատելիս եւ անպիտանս, չյիշելով ամենեւին զմեծամեծ վաստակս տիրասէր մարդկանն. այլ միայն կոչոյ հրաման տուեալ յականէ յանուանէ զարս, զոր ինքն ճանաչէր, որոց անուանքն են այս։

The king then called in his scribe and commanded him to write an edict; not in the customary style, but with furious words, as though it were addressed to detestable and useless people, without remembering at all the great profits of these men who had been faithful to their master, but summoning name by name those whom he recognized, who were:

Եւ իսկոյն թագաւորը ներս կոչելով դպրապետը կը հրամայէ հրովարտակ գրել, ոչ ըստ սովորութեան, այլ ատելիներու եւ անպիտաններու ուղղուածին պէս զայրագին խօսքեր, բնաւ չյիշելով տիրասէր մարդոց մեծամեծ երախտիքը, այլ միայն յականէ յանուանէ կոչել տալով այն մարդիկը, որոնք կը ճանչնար: Եւ նախարարներուն անունները հետեւեալներն են։

Of the house of Syunik, Vasak; Of the house of Artsrunik, Nershapuh; Of the house of Rshtunik, Artak; Of the house of Khorkhorunik, Gadesho; Of the house of the Mamikonians, Vartan; Of the house of Mokk, Artak; Of the house of Apahunik, Manech; Of the house of Amatunik, Vahan; Of the house of Vahunik, Giwt; Of the house of Antsevatsik, Shmavon.

Սիւնեաց տոհմէն Վասակ, Արծրունեաց տոհմէն Ներշապուհ, Ռշտունեաց տոհմէն Արտակ, Խորխոռունեաց տոհմէն Գադիշոյ, Մամիկոնէից տոհմէն Վարդան, Մոկաց տոհմէն Արտակ, Ապահունեաց տոհմէն Մանէճ, Ամատունեաց տոհմէն Վահան, Վահեւունեաց տոհմէն Գիւտ, Անձեւացեաց տոհմէն Շմաւոն։

Զայս նախարարքս յականէ յանուանէ կոչեցին ի դուռն արքունի, եւ կէսքն առ նմա իսկ էին ի կարաւանին, եւ այլքն ի կողմանց հիւսիսոյ ի Հոնաց պահակին. թողեալ էր զոմանս ի նախարարացն անդէն յաշխարհին Հայոց։

These nakharars were summoned name by name to the royal court; half of them were already near the king in the caravan while others were in the northern regions in the pass of the Huns. But he had not summoned some of the nakharars in Armenia.

Այս նախարարները յականէ յանուանէ կոչեցին արքունի դուռը, եւ կէսը արդէն անոր հետ բանակին մէջն էր, եւ ուրիշները հիւսիսային կողմէն Հոնաց պահակին մէջ. նախարարներէն ոմանք ալ Հայաստանի մէջ թո-ղուցեր էր:

Արդ թէպէտ եւ ոչ համագունդ ի միոջ վայրի դիպեցան ամենեքեան, սակայն յառաջագոյն գիտացեալ զխորհուրդս չարաբարոյ բռնաւորին, եւ զհեռաւորսն եւս իբրեւ զմերձաւորս ի միոջ վայրի առ միմեանս համարէին։

Now, although they were not all together in one place, they nevertheless recognized in advance the design of the evil despot, and those near and far alike considered themselves to be together in the same place.

Արդ թէեւ այնպէս եղաւ որ ամենքն համագունդ չէին միեւնոյն վայրին մէջ, սակայն չարաբարոյ բռնաւորին խորհուրդն առաջուընէ գիտնալով հեռաւորներն ալ մերձաւորներուն պէս մէկ տեղի մէջ իրարու քով կը համարէին:

Եւ ի ձեռն սրբոյն Յովսեփու եպիսկոպոսի նովին ուխտիւ հաստատեալ՝ խաղացին գնացին յիւրաքանչիւր տեղեաց ի դուռն արքունի։ Եւ յոյժ փութային վասն եղբարց եւ որդեաց եւ սիրելի դայեկասնունդ բնակացն, որ չարաչար կային ի մեծի նեղութեանն։ Վասն որոյ եւ նոքա զանձինս ի մահ մատնեցին՝ ոչ ինչ զանգիտելով իբրեւ զանարի վատասիրտս. այլ յոյժ քաջութեամբ պնդեցին զանձինս, զի թերեւս կարասցեն փրկել զնոսա ի մեծամեծ հարուածոցն։

Being established in the same covenant under the holy bishop, Hovsep, they went forth, each from his place to the royal court. They made great haste for the sakes of their brothers, sons and dear foster brothers, who were in great trouble. They thus prepared to deliver themselves to death, not as cowards who were faint of heart, but with great virtue they asserted themselves, that they might succeed in rescuing their loved ones from great afflictions.

Եւ Յովսէփ մեծ եպիսկոպոսի միջոցաւ նոյն ուխտով հաստատուած՝ իրենց տեղերէն ելան ու գացին արքունի դուռը: Եւ աւելի կ’աճապարէին իրենց եղբայրներուն, որդիներուն եւ սիրելի դայակասնունդ բարեկամներուն համար, որոնք մեծ նեղութեան մէջ էին չարաչար կերպով։ Անոր համար ասոնք իրենց անձը մահուան մատնեցին, ոչ թէ անարի վատասիրտներու պէս վախնալով, այլ շատ քաջութիւնով զիրար կը խրախուսէին, թերեւս կարենային փրկել զանոնք մեծամեծ տանջանքներէն:

Եւ իբրեւ հասին ի դուռն արքունի, ի մեծի շաբաթու զատկին յանդիման լինէին թագաւորին։ Բայց թէպէտ եւ տեսանէին զեղբարս իւրեանց ի մեծամեծ վիշտս տառապանաց, որ վասն անուանն Քրիստոսի ճգնեալք էին պնդապէս, ոչ ինչ տրտում եւ տխուր զերեսս ցուցանէին հրապարակին։ Եւ որչափ նոքա զուարթագին երեւէին ամենեցուն, առաւել զարմանային չարասէրքն։

It was on the Great Sabbath before Easter that they arrived at the royal court and appeared before the king. Though they saw their brothers, who for the sake of Christ’s name were in great danger and misery, they showed neither downcast nor sorrowful faces before the assembly. The more joyous they appeared to everyone, the more the malevolent ones were surprised.

Ու երբ արքունի դուռը հասան, Զատկուան աւագ շաբաթ օրը թագաւորին ներկայացան: Բայց թէեւ մեծ տառապանքի մէջ կը տեսնէին իրենց եղբայրները, որոնք Քրիստոսի անուան համար արիաբար ճգնած էին, սակայն տրտում ու տխուր երես չէին ցոյց տար բազմութեան: Եւ անոնք որքան զուարթագին կ’երեւային ամենուն, չարասէրները այնքան աւելի կը զարմանային:

Եւ զի աւրէնք էին յառաջ ժամանակաւ, յորժամ ի Հայոց այրուձի ի դուռն երթայր ի ձեռն պատուաւորի զաւրագլխի ուրուք, այր ընդ առաջ յղէր, եւ հարցանէր զողջոյն եւ զխաղաղութիւն Հայոց աշխարհին, եւ երկիցս եւ երիցս անգամ զնոյն առնէր, եւ զհանդէս գնդին ինքնին տեսանէր եւ յառաջ քան ի գործ պատերազմին հասանել զգալն իսկ առ նա՝ մեծ շնորհակալութիւն համարէր, եւ առաջի աթոռակցացն իւրոց եւ ամենայն մեծամեծացն՝ գովութիւն մատուցանէր ամենեցուն, եւ յիշէր զնախնեացն զվաստակս, եւ զառն առն քաջութիւն պատմէր նոցա։

In former times it was customary that when the Armenian cavalry went to the royal court headed by a distinguished general, the king would send a man to greet them, and ask how things fared and about the peace of Armenia, twice and three times, and would inspect the troops himself. He would express great appreciation for their arrival before war and praise them all before his colleagues and all the grandees, recalling the service of their ancestors and relating the valiance of each man.

Եւ առաջ սովորութիւն կար որ երբ Հայոց հեծելազօրքը դուռն երթար առաջնորդութեամբ պատուաւոր զօրագլուխի մը, անոնց դէմ մարդ կը ղրկէր, Հայաստանի որպիսութիւնը կը հարցնէր, եւ նոյնը երկու-երեք անգամ կ’ընէր: Եւ թագաւորը անձամբ կը տեսնէր գունդը, եւ պատերազմին սկսելէն առաջ անոնց հասնիլ-գալը մեծ շնորհակալութեան արժանի կը համարէր՝ եւ իր աթոռակիցներուն եւ բոլոր մեծամեծներուն առջեւ գովեստներ կու տար ասոնց ամենուն. եւ կը յիշէր անոնց պապերուն ծառայութիւնները, եւ կը պատմէր անոնց իւրաքանչիւրին քաջութիւնը:

Իսկ այն աւր եւ ոչ մի ինչ յայսցանէ ամենեւին ինչ ոչ յիշեաց. այլ իբրեւ զչարադեւ մի՝ ոչ դադարէր յուզել եւ շարժել զբուք ձմերայնւոյ։ Որպէս եւ նմանեալ իսկ էր ծովածուփ ալէկոծ խռովութեան, ոչ դուզնաքեայ վեր ի վերոյ, այլ անդստին յանդնդոց բարձրանայր փրփրեալ կուտակեալ, վիշապաձայն որոտալով, գազանաբար գոչելով առհասարակ դողացուցանէր զտիեզերական զիւր իշխանութիւնն, որպէս զի փլեալ տարածանից համատարած ամենայն ի վերայ լերանց, խորոց, ձորոց՝ ապականել միանգամայն զլայնութիւն դաշտացն վայելչութեան։

But on that day, no one remembered this at all; rather, [the king] did not hesitate to unleash a blizzard like an evil demon. He resembled the uproar of a stormy and tempestuous sea that, not merely on the surface, but rising from its depths, foamed, crashed and thundered like the sound of a dragon, shouted like a beast, and filled his entire kingdom with general alarm, as though it would collapse upon all the mountains and valleys, and destroy at once the expanse of the beautiful plains.

Իսկ այն օր այդ բաներէն եւ ոչ մէկը յիչատակեց, այլ չար դեւի մը պէս չէր դադրեր ձմեռուան բուքը յուզելէ ու շարժելէ: Այսպէս կը նմանէր ծովածուփ ալեկոծ խռովութեան մը, ոչ թէ քիչ մը երեսէն, այլ անդունդներէն կը բարձրանար փրփրած եւ կուտակուած, եւ վիշապաձայն որոտալով եւ գազանաբար գոչելով իր ընդարձակ իշխանութիւնը առ հասարակ կը դողացնէր որպէս թէ փլելով բոլոր լեռներու, ձորերու եւ խոր տեղերու վրայ տարածուի համասփիւռ՝ աւերելու մէկ անգամէն բոլոր գեղեցիկ դաշտերը:

Մռնչելով բարբառ արձակեալ եւ ասէ. «Երդուեալ իմ յարեգակն, ի մեծն աստուած, որ ճառագայթիւքն իւրովք լուսաւորէ զամենայն տիեզերս, եւ ջերմութեամբն կենդանածնէ զամենայն գոյացեալսն, եթէ ոչ վաղիւ ընդ առաւաւտն, ընդ երեւումն սքանչելւոյն, ընդ իս իւրաքանչիւր ծունր նմա ոչ կրկնեսջիք՝ խոստովանելով զնա աստուած, ոչ ինչ թողացուցից ձեզ` զամենայն նեղութիւնս չարչարանացն ի վերայ ածելով, մինչեւ ակամայ կատարիցէք զկամս հրամանաց իմոց»։

With a roar he called out and said, “I have sworn by the Sun, the great god, who with its rays shines upon the entire world and by its warmth animates all existence; that if tomorrow morning every knee does not bow before its marvelous appearance and confess it as god, I shall not cease to bring upon you all manner of troubles and suffering, until you conform yourselves, willingly or unwillingly, to the desire of my command.”

Կը մռնչէր գազանաբար, ու կ’ըսէր. «Կ’երդնում արեգակին՝ այն մեծ աստուծոյն վրայ, որ իր ճառագայթներովը բոլոր տիեզերքը կը լուսաւորէ, եւ ջերմութիւնովը բոլոր գոյացածները կը կենդանածնէ, եթէ վաղը առաւօտուն այս սքանչելիքին երեւնալուն՝ իմ հետս միասին դուք ամենքդ ալ չծնկադրէք զայն աստուած խոստովանելով, ոչ մէկ բան զանց պիտի ընեմ ամէն նեղութիւններ թափելով ձեր վրայ, մինչեւ որ ակամայ կատարէք իմ ուզած հրամաններս:»

Իսկ հաւատացեալքն հաստատեալք ի Քրիստոս՝ ոչ ի սառնամանեաց ձմերայնւոյն հովանային, եւ ոչ ի տապոյ խորշակին ջեռնուին, եւ ոչ յահագին ձայնէն սարսէին, եւ ոչ ի սպառնալեաց տանջանացն զանգիտէին. այլ ի վեր հայեցեալք՝ զզաւրութիւնն Քրիստոսի յաւգնութիւն եկեալ տեսանէին, եւ զուարթագին դիմաւք եւ համեստ բանիւք յառաջ մատուցեալ՝ տային պատասխանի թագաւորին.

But the faithful of Christ were not cooled by the icy windstorm, nor scorched by these hot winds, nor shaken by his formidable voice, nor did they turn away from the threat of torture; instead, they looked up and saw that the strength of Christ had come to their help, and with joyful faces and modest words, they answered the king:

Իսկ հաւատացեալները Քրիստոսի վրայ հաստատուած՝ ոչ ձմռան սառնամանիքէն կը մսէին, ոչ ալ խորշակին տաքութենէն կ՚այրէին. ոչ ահագին ձայնէն կը սարսէին, ոչ ալ տանջանքի սպառնալիքէն կը վախնային. այլ վեր նայելով Քրիստոսի զօրութիւնը օգնութեան եկած կը տեսնէին, եւ զուարթագին դէմքով համեստ խօսքերով առաջ մօտեցած՝ թագաւորին պատասխան կու տային:

«Խնդրեմք ի քէն, արքայ քաջ, ունկն դիր սակաւ բանից մերոց, եւ քաղցրութեամբ լուր զոր ասելոցս եմք։

“Pray, excellent King, listen to our few words, listen sweetly to what we have to say.

«Քեզմէ կը խնդրենք, տէր թագաւոր, քիչ մը մեր խօսքին ականջ դիր ու մեր ըսելիքները քաղցրութեամբ լսես։

«Քանզի յիշեցուցանեմք քեզ զժամանակն Շապհոյ արքայից արքայի, որ էր հայր հաւուն քո Յազկերտի, եւ ետ նմա Աստուած զերկիրն Հայոց ի ծառայութիւն սովին աւրինաւք, որով եւ մեք իսկ վարիմք այժմ. եւ հարքն մեր եւ հաւք հարցն մերոց կացին նմա ի ծառայութեան վաստակս, եւ սիրով կատարէին զամենայն հրաման բանի նորա, եւ բազում անգամ ի նմանէ մեծապարգեւք լինէին։ Եւ յայնց ժամանակաց մինչեւ ի քո հայրենի աթոռդ՝ եւ մեք զնոյն ծառայութիւն ծառայեցաք. բայց թերեւս քեզ լաւագոյն քան զառաջնոցն»։

“We remind you of the time of Shapur, king of kings, who was the father of your grandfather Yazdegerd, and to whom God gave Armenia in servitude with the same religion by which we now yet live. Our fathers and great grandfathers obediently served him, and courteously fulfilled all his commands, and were frequently much distinguished by him. And from that time until your accession to the throne of your fathers, we have performed the same service, and perhaps better for you than for your predecessors.”

«Կը յիշեցնենք քեզի ժամանակը արքայից արքայ Շապուհի, որ քու պապիդ՝ Յազկերտին հայրն էր, եւ Աստուած Հայաստանը անոր ժառանգութիւն տուաւ այն կրօնքով, որուն մէջ մենք հիմա ալ կ’ապրինք. եւ մեր հայրերն ու մեր պապերը անոր ծառայեցին բոլոր հրամանները սիրով կը կատարէին, եւ շատ անգամ ալ անկէ մեծ պարգեւներ կը ստանային: Եւ այն ժամանակէն մինչեւ քու հայրենի աթոռդ մենք ալ նոյն ծառայութիւնը մատուցինք, բայց թերեւս քեզի առաջիններէն աւելի հաւատարիմ։»

Զայս ասելով ցուցանէին զքաջութիւն արութեանցն լաւագոյն քան զառաջնոցն ըստ զինուորութեան կարգի։ Իսկ զմտից եւ զսակից, եւ որ այլեւս էին հարկ աշխարհին, բազմագոյն քան առ հարբն նորա երթայր յարքունիս։ «Նա եւ ի սուրբ եկեղեցւոյն, որ էր ազատ ի Քրիստոս ըստ կարգի նախնեացն մերոց ի սկզբանէ, եւ դու ընդ հարկաւ եդիր. եւ մեք առ սէր քոյոյ տէրութեանդ ոչ ինչ ընդդիմացաք քեզ։ Արդ վասն է՞ր յուզեալ իցէ ցասումնս այս ի վերայ մեր. ասա դու մեզ զպատճառս վնասուն. եթէ աւրէ՞նքն մեր պատճառք իցեն անվաստակ լինելոյ առաջի քո»։

In saying this, they showed their courage and valor in military rank to be greater than that of their ancestors, and their tributes and dues, combined with all other taxes on the country that flowed into the court, was now greater than in the days of his father. “And you levied taxes upon the holy church, which had liberty in Christ from the beginning according to the arrangement of our ancestors—and we, out of love for your lordship, did not resist you at all. Now, why has this anger been provoked against us? Tell us why we have been accused. Does our religion make us appear unprofitable to you?”

Այս ըսելով կը յիշեցնէին անոր իրենց զինուորական կարգի քաջութիւնները՝ առաջիններէն աւելի լաւագոյն: Գալով մաքսին, սակին եւ երկրին ուրիշ այլ եւ այլ տուրքերուն՝ անոնք արքունիք կը ղրկուէին աւելի քան թէ իր հօրը ատենը: «Նոյն է սուրբ եկեղեցւոյն համար ալ, որ սկիզբէն ազատ էր Քրիստոսով մեր նախնեաց սովորութեանը համեմատ, եւ դուն տուրքի տակ դրիր, եւ մենք քու թագաւորութեանդ սիրոյն համար չդիմադրեցինք քեզ: Արդ այս բարկութիւնը ինչո՞ւ յուզուած է մեր վրայ. ըսէ՛ մեզի մեր յանցանքին պատճառը, մեր կրօ՞նքն է արդեօք պատճառը քու առջեւդ մեր աներախտիք երեւնալուն:»

Իսկ չարադեւն լի ամենայն նենգութեամբ՝ զերեսս ի մի կոյս դարձուցեալ եւ ասէ.

Then that evil demon, full of every guile, turned his face to one side and said:

Իսկ չար դեւը բոլոր նենգութեամբ՝ երեսը մէկ կողմ դարձնելով կ’ըսէ.

«Վնաս համարիմ ընդունել ի գանձ արքունի զհարկս աշխարհին ձերոյ, եւ անաւգուտ զքաջութիւն արութեան ձերոյ. քանզի տգիտաբար մոլորեալ էք ի ճշմարիտ աւրինացս մերոց, եւ զաստուածս անարգէք եւ զկրակ սպանանէք եւ զջուրս պղծէք, եւ զմեռեալս ի հող թաղելով զերկիր ապականէք, եւ քրպիկար չառնելով ոյժ տայք Հարամանոյ. եւ որ մեծ քան զամենայն, զի հանապազ ի կանայս ոչ մերձենայք. եւ մեծապէս լինի դիւաց խնդութիւն, չխրատելով ձեր եւ չպահելով զամենայն կարգս մոգաց։ Տեսանեմ զձեզ իբրեւ զխաշինս ցրուեալս եւ վայրատեալս յանապատի, եւ յոյժ զեղջ է մտաց իմոց, թէ գուցէ աստուածքն բարկացեալ վասն ձեր՝ ի մէնջ վրէժս առնուցուն։ Այլ դուք եթէ կամիք կեալ եւ կեցուցանել զանձինս ձեր եւ մեծարանաւք անդրէն յուղարկիլ, զոր ասացի՝ վաղիւ վաղվաղակի կատարեցէք»։

“I consider it a detriment to accept the tributes of your land into the royal treasury, and your valor of no benefit; for you ignorantly err from the truth of our religion and dishonor our god and kill the fire and defile the water, and by burying your dead you corrupt the earth, and by not fulfilling good works, you render assistance to Ahriman. Above all, you do not always approach women, and great is the joy of the demons when you fail to correct your ways and follow all the institutions of the magi. I view you as a flock that is scattered and forsaken in the wilderness and I fear greatly that the gods may become angry because of you and take their revenge upon us. But if you wish to live and save yourselves and be respected again, then do as I said right away.

«Վնաս կը սեպեմ ձեր երկրին տուրքերը արքունի գանձին մէջ ընդունելը, եւ անօգուտ՝ ձեր քաջութիւնները, որովհետեւ մեր ուղղափառ կրօնքէն տգիտաբար մոլորած էք, եւ աստուածները կ’անարգէք, կրակները կը սպաննէք, ջուրերը կը պղծէք, մեռելները հողին մէջ թաղելով երկիրը կ’ապականէք, եւ քրպիկար չառնելով Հարամանին ոյժ կու տաք: Եւ աւելի ծանրը սա է որ միչտ կիներուն չեք մօտենար, եւ դեւերուն խնդութիւնը մեծ կ’ըլլայ ձեր չխրատուելովը եւ մոգերուն բոլոր կարգերը չպահելովը: Ձեզի անապատի մէջ ցրուած ու վայրատուած ոչխարներու պէս կը տեսնեմ, եւ սա կասկածն ունիմ որ գուցէ աստուածները ձեզի համար բարկացած՝ մեզմէ վրէժ լուծեն: Սակայն եթէ դուք ապրիլ ու ինքզինքնիդ ապրեցնել եւ մեծարանքով ճամբու դրուիլ կ’ուզէք, ի՛նչ որ ըսի՝ զայն վաղը անմիջապէս կատարեցէք։»

Յայնժամ երանելի նախարարքն առ հասարակ զձայնս իւրեանց բարձին եւ ասեն յանդիման ամենեցուն. «Մի՛ դու, արքայ, եւ մի՛ զայդ այլ առ մեզ ասեր. քանզի ոչ է եկեղեցի շինուած մարդոյ, եւ ոչ տուրք արեգական, որպէս դուդ այլ ընդ այլոյ կարծես՝ թէ աստուած իցէ. ոչ միայն զի աստուած չէ, այլ եւ կենդանի չէ։ Այլ եկեղեցիք ոչ են պարգեւք թագաւորաց, եւ ոչ արուեստ ճարտարութեանց, եւ ոչ գիւտք իմաստնոց, եւ ոչ աւար քաջութեան զինուորաց, եւ ոչ պատիր խաբէութիւնք դիւաց. նա եւ բնաւ իսկ ամենեւին զինչ եւ ասասցես յերկրաւորացս, կամ ի վեհից կամ ի վատթարաց, բնաւ ուրեք եկեղեցի ի նոցանէ ոչ գտցի։ Այլ շնորհք են մեծին Աստուծոյ, ոչ միում ումեք ի մարդկանէ տուեալ, այլ ամենայն բանաւոր ազգաց, որք վիճակեալք են ի բնակութիւն ի ներքոյ արեգականս։ Հիմունք նորա եդեալ են ի վերայ հաստատուն վիմի. ոչ ներքինք շարժել կարեն. եւ ոչ վերինք դրդուեցուցանել։ Եւ զոր երկինք եւ երկիր ոչ դողացուցանէ, մի՛ ոք ի մարդկանէ խրոխտասցի յաղթել նմա։ Հա՛պա, որով աւրինակաւ զինչ կամիս առնել, կատարեա. պատրաստ եմք ամենեքեան առ ամենայն մեքենայս հարուածոցն տանջանաց, զոր սպառնացար. ոչ միայն ի չարչարել, այլ եւ ի մեռանել։ Եւ եթէ դարձեալ եւս զնոյն բանս հարցանես, ի միոջէ միոջէ լուիցես առաւել քան զդոյն պատասխանի»։

Then the venerable nakharars raised their voices in one accord and said before everyone: “Speak no more, king! For the church is not made by men, nor given by the sun, which you and others take for a god. Not only is the sun not a god, it is not even animate. And churches are not gifts of kings, nor are they constructed by skill, nor are they discoveries of wise men, nor the spoil of valiant armies, nor the deception of demons. Whatever you have to say of us worldly beings, whether grand or ill, none of us have ever founded a church. Churches are a blessing from the great God, which He has not granted to one man, but to all rational nations who were made to live under the sun. Its foundation is established on firm stone, which neither those above nor those below can move. And that which heaven and earth cannot shake, let no man boast of conquering. Do therefore as you wish; we are prepared for all machinations of torments and sufferings with which you threaten us—and not only torture, but also death. Now should you repeat the same question, so often will you hear more of the same from each of us.”

Այն ատեն երանելի նախարարները առ հասարակ իրենց ձայնը բարձրացուցին եւ ամենուն դիմաց ըսին, «Ո՛չ թագաւոր, ո՛չ, այդ բանը մի՛ ըսեր այլեւս մեզի, որովհետեւ եկեղեցին մարդկային շինուած մը չէ, ոչ ալ տուրքն է արեգակին, որ ինչպէս դուն սխալմամբ կը կարծես թէ աստուած ըլլայ. ոչ թէ միայն աստուած չէ, այլ կենդանի ալ չէ: Բայց եկեղեցիները թագաւորներու պարգեւներ չեն, ոչ ալ ճարտարարուեստի հեղինակութիւն, ոչ իմաստուններու գիւտ եւ ոչ զինուորներու քաջութեան աւար, ոչ ալ դեւերու պատիր խաբէութիւն. նաեւ երկրաւորներէն ինչ որ կ’ըսես՝ թէ՛ վեհ եւ թէ վատթար, բնաւ անոնցմէ չէ եկեղեցիին գոյութիւնը: Այլ մեծ Աստուծոյն չնորհքն է, ոչ թէ ո՛եւէ մարդու մը տրուած, այլ բոլոր բանաւոր ազգերու, որոնք արեգակին տակ բնակելու սահմանուած են: Անոր հիմքերը դրուած են հաստատուն վէմին վրայ, ոչ վարինները կրնան շարժել, ոչ ալ վերինները կրնան դրդեցնել: Եւ զայն որ երկինք ու երկիր չկրնար դողացնել, nեւիցէ մարդ թող չխրոխտանայ անոր յաղթելու: Ուրեմն ի՛նչ ձեւով որ բան մը ընել կ’ուզես, ըրէ՛. մենք ամենքնիս պատրաստ ենք քու մեքենական տանջանքներուդ, որ կը սպառնաս մեզի. ոչ թէ միայն չարչարուելու, այլ եւ մեռնելու: Ու եթէ դարձեալ նոյն բանը կը հարցնես, մեզմէ զատ այդ պատասխանէն աւելին կը լսես։»

Յայնժամ դառնացեալ քան զլեղի թագաւորն՝ փլուզանէր անդէն ի փորին զծով կամաւոր մաղձոյն իւրոյ. եւ ընդ քիթսն եւ ընդ բերանն առ հասարակ գոլոշի ջերմախառն ելանէր, իբրեւ ի սաստիկ հնոցէ ծուխ թանձրացեալ։ Եւ առ չհանդուրժել սրտին իւրոյ՝ կոտորէր զզաւրութիւն մարմնոյն, եւ ծակոտէր զբազմամթեր աման խորհրդոցն, ցրուէր եւ վատնէր զամենայն խորհումն նենգութեան։ Եւ զոր ոչ երբէք կամէր իւրոց սիրելեացն յայտնել, ակամայ առաջի ծառայիցն Քրիստոսի մերկանայր եւ դնէր զամենայն կարգաւ։

Then the king, turning more bitter than gall, poured forth the sea of bile from his stomach and warm vapor emanated from his nose and mouth, like thick smoke from a furnace. His heart could not bear it and the strength of his body was zapped, piercing the brimming vessel of his deceitful plans, scattering and dissipating them all. And that which he did not resolve to reveal even to his friends, he involuntarily revealed in detail before the servants of Christ.

Այն ատեն թագաւորը լեղիէն աւելի դառնացած՝ ծովու պէս կը յուզուէր փորին մէջ իր կամաւոր մաղձովը, եւ քիթէն ու բերնէն առ հասարակ ջերմախառն գոլորշի կ’ելլեր, իբրեւ սաստիկ հնոցէ թանձրացած ծուխ: Եւ սրտին չդիմանալէն մարմնոյն զօրութիւնը կը կոտրէր, եւ խորհուրդներու բազմամթեր ամանը կը ծակոտէր, եւ բոլոր նենգութեան խոկումը կը ցրուէր ու մէջտեղ կը հանէր: Եւ ինչ որ իր սիրելիներուն յայտնել չէր ուզեր, ակամայ Քրիստոսի ծառաներուն առջեւ կը պարզէր եւ ամենը կարգաւ կը դնէր:

Երեքկնէր եւ չորեքկնէր զանսուտ երդումն յարեգակն, եւ ասէր այսպէս.

Three or four times he swore an undisguised oath to the sun, and said [to the Christians]:

Արեգակին վրայ անդրժելի երդումը կ’երրորդէր եւ կը չորրորդէր, ու այսպէս կ’ըսէր.

«Ոչ կարէք աւերել զանխաբ ամուրս իմ. եւ ոչ որում ցանկացեալդ էք՝ վաղվաղակի տամ գտանել ձեզ. այլ զամենեսեան զձեզ եւ որ ի գնդիս են՝ չարաչար կապանաւք ի Սագաստան տամ անցուցանել ընդ անճանապարհ տեղիս, որ եւ բազումք ի ձէնջ ի խորշակէ յերթալն սատակիցին, եւ մնացեալքն անկցին ի բերդս ամուրս եւ ի բանդս անելս։ Եւ ի ձեր աշխարհն առաքեցից զաւրս անթիւս հանդերձ փղաւք, եւ զկին եւ զորդիս ի Խուժաստան տամ խաղացուցանել. եւ զեկեղեցիս եւ զոր անուանէք վկայարանս՝ քակեցից, քանդեցից եւ յապականութիւն դարձուցից. եւ եթէ ոք ընդդէմ դարձեալ գտցի, կոխան եղեալ գազանաց՝ անողորմ մեռանիցի։ Եւ զամենայն ասացեալս արարից եւ կատարեցից առ մնացորդս աշխարհին»։

“You cannot ruin my inviolable fortresses, nor will I allow you to acquire that which you desire so easily. But I will take all of you together with those who are in my army with crushing chains to Sagastan through impassable places, where the greater part of you will die on the way from the heat, and the remainder will be thrown into a strong fortress and inescapable prison. I will send into your country an innumerable force with many elephants. Your wives and children will be driven to Khuzestan, and your churches and what you call martyria I shall demolish, destroy and ruin. Should anyone resist, he will be trampled by wild beasts and die a merciless death, and I will gather and effect all this upon those who remain in your land.”

«Չեք կրնար իմ հաստատուն ոյժերուս վնասել, ձեր ցանկացածն ալ ձեզի չուտ մը գտնել չեմ տար. այլ ձեզ ամենքդ, որ այս գնդին մէջն էք, չարաչար կապանքով անանցանելի տեղերէն դէպի Սագաստան կը ղրկեմ, այնպէս որ ձեր շատերը ճամբան խորշակէն կը սատկին, եւ մնացողներն ալ ամուր բերդերու եւ անել բանտերու մէջ կ’իյնան: Եւ ձեր հայրենիքը անթիւ զօրքեր կը ղրկեմ, փիղերով հանդերձ, ու ձեր կիներն եւ որդիները Խուժաստան քշել կու տամ. եւ ձեր եկեղեցիները, որ վկայարան կ’անուանէք, կը քակեմ, կը քանդեմ, եւ աւերակ կը դարձնեմ. եւ եթէ մէկը դիմադրէ, գազաններէն ոտնակոխ եղած կը մեռնի անողորմաբար: Եւ այս բոլոր ըսածներս կ՚ընեմ ու կը կատարեմ երկրին մնացորդներուն համար:»

Եւ վաղվաղակի հրամայէր զպատուական նախարարսն հանել մեծաւ անարգանաւք յերեսաց իւրոց. եւ զգուշութեամբ հրաման տուեալ դահճապետին՝ առանց կապանաց յիւրաքանչիւր վանս պահել, եւ ինքն զառածեալ անդրէն դառնայր անմխիթար տրտմութեամբ զաւթեւանս ագանէր։

Then he immediately ordered the distinguished nakharars to be led away from his sight in shame, and carefully commanded the captain of the guard to lodge each of them separately, unbound, and he himself returned again to inconsolable despair in his quarters.

Եւ շուտ մը կը հրամայէ դուրս հանել իր առջեւէն այն նախարարները մեծ անարգանքով, եւ խստօրէն հրաման տալով դահճապետին առանց չղթայի պահել զանոնք իրենց բնակած տեղերը, ինք յուսահատ, անմխիթար տրտմութեամբ կը դառնայ իր օթեւանը:

Իսկ հաւատացեալքն ճշմարտութեամբ ի Քրիստոս՝ ոչ ինչ երկմտութեամբ թերահաւատէին յառաջին խրատուէ սուրբ վարդապետացն իւրեանց. այլ տակաւին ի խնդիր էին հնարիցն, թէ ո՛րպէս զանձինս եւ զսիրելիս հանցեն ի մեծ նեղութենէն։ Եւ բազում անգամ ջանալով, եւ մեծամեծացն՝ որ աւգնականք էին նոցա ի Դրանն արքունի՝ խոստմունս մեծամեծս առաջի դնէին նոցա առ ի այս կարասւոյ, եւ ոչ սակաւ գանձս առժամայն ծախէին նոցա։

But the true believers in Christ did not at all draw back and doubt the initial advice of their holy vardapets; yet still they were devising means to remove themselves and their friends from this great trouble. And trying many times, the grandees who had helped them in the royal court were enticed with great promises and bought off with no small amount of riches.

Իսկ Քրիստոսի ճշմարիտ հաւատացողները իրենց սուրբ վարդապետներուն առջի խրատէն չէին երկմտութեամբ թերահաւատեր, այլ տակաւին հնարք կը փնտռէին թէ ինչպէ՛ս կարենան այդպիսի մեծ նեղութենէն ազատել ինքզինքնին եւ իրենց սիրելիները: Եւ շատ ջանք ընելով, մեծամեծներուն՝ որ անոնց օգնական էին արքունի դրան մէջ՝ ապրանքներու շատ մեծ խոստումներ կ՚ընէին, եւ անմիջապէս չատ մը գանձեր կը վատնէին անոնց:

Եւ իբրեւ յամենայն կողմանց եկն փակեցաւ անել արգելան նոցա, յայնժամ զխորհուրդն Աբրահամու ի մէջ առեալ՝ աղաղակէին եւ ասէին ի սիրտս իւրեանց. «Ամենեցուն մեր նուիրեալ եւ եդեալ զեղբարս եւ զորդիս եւ զամենայն սիրելիս ընդ կապանաւք իբրեւ զԻսահակ ի վերայ սուրբ սեղանոյն, ընկալ, Տէր, զկամաւոր պատարագս մեր, եւ մի՛ տար զեկեղեցի քո յայպն կատականաց անաւրէն իշխանիս այսորիկ»։

When their ineluctable prison was locked on all sides, the thought of Abraham occurred to them and they cried and said in their hearts: “We have all offered our brothers and sons and all our loved ones, bound like Isaac on the holy altar. Receive, O Lord, our voluntary oblation, and do not deliver your Church to the ridicule and mockery of this depraved ruler.”

Ու երբ ամէն կողմէ անոնց անել արգելանոցը փակուեցաւ, այն ատեն Աբրահամու խորհուրդը խորհելով իրենց սրտէն կ’աղաղակէին ու կ’ըսէին։ «Մենք ամենքնիս քեզի նուիրած՝ եւ այս մեր եղբայրները, որդիները եւ բոլոր սիրելիները Իսահակի պէս կապանքի տակ՝ դրած ենք սուրբ սեղանին վրայ. ընդունէ՛, ով տէր, մեր այս կամաւոր զոհերը, եւ քու եկեղեցիդ ծաղրանքի ու կատակի առարկայ մի ըներ այս անօրէն իշխանհին։»

Մի ոմն ի ներքին խորհրդակցացն արքայի ի ծածուկ ունէր զանքակ սէրն ի Քրիստոս, քանզի մկրտեալ իսկ էր յաւազանն կենդանի, եւ մեծապէս հոգ տանէր հնարից կենաց վշտացելոցն։ Եւ իբրեւ ստուգեաց ճշմարտիւ, եթէ զոր սպառնացաւ թագաւորն զամենայն չարիսն՝ կամի անցուցանել ընդ աշխարհն Հայոց, թէպէտ եւ ոչ ամենեցուն՝ այլ սակաւուց ի նոցանէ ուսոյց զխրատ հնարից` զի առ անգամ մի ի նեղութենէ անտի զանձինս ապրեցուսցեն։

One of the king’s advisors secretly had an indestructible love of Christ, for he had been baptized in the font of life, and took great care to save the lives of those who were afflicted. And when he confirmed that the king threatened to take out all his malice upon Armenia, he advised some of them about the means by which to extricate themselves from their trouble for a while.

Թագաւորին խորհրդակիցներէն ներքինի մը Քրիստոսի վրայ գաղտնի կերպով անքակ սէր կը տածէր որովհետեւ կենդանի աւազանին մէջ մկրտուած ալ էր եւ մեծապէս հոգ կը տանէր հնարք մը գտնել տառապեալներու փրկութեան։ Ու երբ ճշմարտապէս ստուգեց որ թագաւորը իր սպառնացած բոլոր չարիքները բերել կ’ուզէ Հայաստանի վրայ, թէեւ անոնցմէ ոչ ամենուն, այլ քիչերուն յորդոր տուաւ ու հնարք սորվեցուց որ այս անգամ նեղութենէն ազատին:

Եւ մինչդեռ գունդ կազմէին, որ զնոսա շկաւթակ արասցեն յանդարձ աւտարութիւն, որպէս զբազում նախարարսն ի Վրաց աշխարհէն արարին, ի նմին ժամանակի գուժկան հասանէր ի կողմանցն Քուշանաց, եթէ գունդ հատաւ ի թշնամեացն, որ ելին աւերեցին զգաւառս բազումս արքունի։ Եւ այս լինէր մեծ աւգնականութիւն նոցա նոցա յերկնից։ Եւ անաւրէնն ճեպեալ տագնապէր զայրուձին յառաջ արձակել, եւ ինքն փութով ստէպ զհետ երթայր. եւ ի խոր խոցեալ զխորհուրդսն` ցրուէր զառաջին հաստատուն երդումն։

And while they were gathering an army to send them into exile without return, as they had done with many nakharars in Iberia, a messenger arrived from the land of the Kushans bearing unhappy news, that a detachment of the enemy had broken loose and destroyed many royal districts. This turned out to be a great boon for the Armenians from heaven, for in a panic the abominable king hastily sent forth his cavalry, and himself diligently followed them. His plans being foiled, he broke his firm oath.

Եւ մինչդեռ գունդ կը կազմէին որ զանոնք անդարձ օտարութեան քշեն ինչպէս որ Վրաստանէն շատ մը նախարարներ ըրին եւ ահա Քուչաստանի կողմերէն գոյժ մը կը հասնի՝ թէ գունդեր ղրկուեցան թչնամիներէն, որոնք յարձակեցան եւ աւերեցին շատ մը արքունի գաւառներ: Եւ այս իրենց մեծ օգնութիւն եղաւ երկինքէն: Եւ անօրէնը կը շտապէ հեծելազօրքը առաջ քշել, եւ ինք աճապարանքով կը փութայ երթալ անոնց ետեւէն. եւ իր խորհուրդին մէջ խորապէս վրդոված՝ առջի հաստատուն երդումը կը ցրուէ:

Իսկ երկիւղածացն Տեառն զայս տեսեալ՝ մեծաւ յուսով աղաւթս առնէին եւ ասէին միաբան.

When those who feared the Lord saw this, they became filled with hope, and said in prayer all together:

Իսկ տիրոջ երկիւղածները այս տեսնելով յուսալից կ’աղօթէին միաբան եւ կ’ըսէին.

«Դու Տէ՜ր ամենայնի, որ գիտես զծածկեալս սրտից մարդկան, եւ յայտնի են առաջի քո ամենայն աներեւոյթք խորհրդոց, եւ ոչ ինչ խնդրես վկայութիւն յերեւելեացս, որպէս զի եւ զանգործս մեր տեսանեն աչք քո, արդ առաջի քո հեղումք զխնդրուածս մեր։ Ընկալ, Տէր, զծածկութիւն աղաւթից մերոց, եւ կատարեա զմեզ ի հաճոյս պատուիրանաց քոց, զի ամաչեսցէ չարն, որ խրոխտացեալ մարտնչի մեզ իշխանութեամբ անաւրինին։ Շարժեա, Տէր, զկամակոր խորհուրդս նենգաւորին, եւ խափանեցո զկամս ամբարշտութեան նորա, եւ դարձո զմեզ խաղաղական խորհրդով անդրէն ի սուրբ եկեղեցին. զի մի՛ յանկարծակի յափշտակեալ աւերեսցի չարաչար ի թշնամեաց»։

“O Lord of all, Who knows what lies hidden in the hearts of men, and before Whom all invisible thoughts are evident, Who demand no testimony to that which is perceptible, for Your eyes see that which is latent, now before you we pour forth our prayers! Receive, Lord, our secret prayers, and make us take favor in your commandments, and humble the evil one, who arrogantly combats us with his depraved rule. Shake, Lord, the crooked plan of the deceiver, encumber his impious will, and lead us with peaceful thoughts back to the holy Church, that it not be suddenly attacked and ruined by the wicked enemy.”

«Ո՛վ դու ամենուն Տէրը, որ մարդոց սրտին գաղտնիքները գիտես, եւ բոլոր աներեւոյթ խորհուրդները քու առջեւդ յայտնի են եւ երեւելիներէն վկայութիւն մը չես խնդրեր, այնպէս որ քու աչքերդ մեր չգործածներն ալ տեսան. արդ մեր խնդիրքը քու առջեւդ կը թափենք: Ո՛վ Տէր, ընդունէ՛ մեր ծածուկ աղօթքները, եւ զօրացո՛ւր մեզ քու պատուիրանքներուդ սիրովը. որպէսզի ամչնայ չարը, որ խրոխտացած՝ կը կռուի մեր հետ անօրէն թագաւորին իշխանութիւնովը: Ո՛վ Տէր, խախտէ նենգաւորին մոլորած խորհուրդը, խափանէ անոր ամբարիշտ կամքը եւ դարձո՛ւր մեզ հանգիստ սրտով սուրբ եկեղեցին. որ թշնամիներէն յանկարծակի յարձակում՝ կրելով չաւրուի չարաչար:»

Եւ անձամբք իւրեանց զայս ուխտ եդեալ անքակութեամբ ընդ Աստուծոյ, զի հաստատուն կացցեն ըստ առաջին խորհրդոցն, պատգամ ի ներքս յղէին զնոյն խրատտուն իւրեանց, իբր թէ կատարեսցին կամք անաւրէնութեան նորա։

Having made this vow of indissolubility with God to remain firm in their former resolve, they sent a message with their same advisor pretending that they would conform to the king’s impious will.

Եւ անձամբ Աստուծոյ հետ անքակտելի կերպով դնելով այս ուխտը որ հաստատուն մնան առաջուան պէս, նոյն խրատտուն իբրեւ պատգամաւորներս կը ղրկէին, իբր թէ իր անօրէն կամքը պիտի կատարուէր։

Զայն իբրեւ լուաւ թագաւորն՝ յոյժ ցնծացեալ բերկրեցաւ, կարծեցեալ զդիսն հասանել նմա յաւգնականութիւն, շրջեալ եւ աւերեալ զհաստատուն խորհուրդս ծառայիցն Աստուծոյ. եւ ահա մատուցանեն երկրպագութիւն արեգական, պատուեալ զնա զոհիւք եւ ամենայն աւրինաւք մոգութեանն։

When the king heard this, he rejoiced exceedingly, supposing that the gods had arrived to assist him, and had overturned and destroyed the firm resolution of the servants of God; and behold, they offered to worship the sun, honoring it with offerings and all the customs of the magi.

Երբ թագաւորը լսեց այս, չափազանց ուրախացաւ, կարծելով թէ չաստուածները իրեն օգնութեան հասած են Աստուծոյ ծառաներուն հաստատուն խորհուրդը շրջելով եւ աւերելով, որովհետեւ ահա արեգակին երկրպագութիւն պիտի ընեն, պատուելով զայն զոհերով եւ բոլոր մոգական օրէնքներով:

Եւ զայն ոչ կարաց իմանալ ցնորեալն, եթէ անստուեր լոյսն արեգականն արդարութեան սպառէր եւ մաշէր զխաւարային խորհուրդս նորա, եւ եղծեալ ապականէին զամենայն խեղաթիւր կամս նորա։ Եւ կուրացեալ ի ճշմարիտ յայտնութենէն՝ ոչ ինչ իմացաւ զպատրանս խաբէութեանն, որով վրիպեացն։ Հեղոյր արկանէր առաջի նոցա զպարգեւս երկրաւորս, եւ վերստին ամենեցուն զպատիւս եւ զգահս նորոգէր, յառաջ մատուցանելով եւ երեւելի առնելով ընդ ամենայն տիեզերական իշխանութիւնն։ Եւ անբաւ առատութեամբ ագարակս եւ աւանս միում նոցա յարքունուստ շնորհէր. սիրելիս եւ բարեկամս կարդայր զնոսա, եւ առ հպարտ յանդգնութեան մտացն կամակորութեան՝ կարծէր եթէ փոխանակիցի ճշմարտութիւնն ընդ ստութեան։

But the deranged one could not understand that the undimmed light of the Sun of Righteousness was consuming his dark intentions and corrupting his depraved will. Blinded by the true revelation, he did not at all understand the deceitful trickery with which they caused him to err. He poured out before them earthly gifts and renewed their honors and distinctions, elevating them and distinguishing them throughout his worldly dominion. And to each of them he bestowed an immense abundance of farms and villages from the royal land; he called them dear friends, and in the rashness of his perverse mind, he thought that truth could be exchanged for a lie.

Եւ ցնորածը չկրցաւ ըմբռնել զայն որ արդարութեան արեգակին անստուէր լոյսը կը ցրուէր իր մթին խորհուրդները, եւ կ’ոչնչանար անոր բոլոր խեղաթիւր կամքը: Եւ յայտնի ճշմարտութենէն կուրանալով չըմբռնեց այն խաբէական պատրանքը, որով վրիպեցաւ: Անոնց առջեւ երկրաւոր պարգեւներ կը թափէր, եւ ամենուն պատիւն ու գահը նորէն կը նորոգէր առաջ տանելով եւ երեւելի ընելով բոլոր ընդարձակ իշխանութեան մէջ: Եւ արքունիքէն անոնց անբաւ առատութեամբ զատ զատ ագարակներ ու աւաններ կը շնորհէր, զանոնք սիրելի եւ բարեկամ կը կոչէր, եւ իր հպարտ յանդգնութեան ու յամառութեան պատճառաւ կը կարծէր թէ ճշմարտութիւնը ստութեան կը փոխանակուի:

Եւ զայս արարեալ, բազում այրուձի գումարէր ընդ նոսա, եւ ի մոգուցն ոչ սակաւս, աւելի քան զեւթն հարիւր վարդապետս յղէր ընդ նոսա, եւ զմեծ ոմն իշխան մոգպետ կացուցանէր ի վերայ նոցա։ Խոնարհէր եւ աղաչէր պատուիրելով, թէ մինչ ես ես ի պատերազմէս դարձեալ գայցեմ խաղաղութեամբ, ձեր արարեալ եւ կատարեալ իցէ զամենայն ըստ կամաց իմոց։ Եւ այսպէս շքով եւ պատուով առաջնորդէր նոցա զերկայնութիւն ճանապարհին անդրէն յերկիրն Հայոց։ Եւ ինքն աւետիս խնդալիս առաքէր յատրուշանս բազումս, գրէր եւ ցուցանէր մոգաց եւ մոգպետաց եւ ամենայն մեծամեծաց կողմանց աշխարհաց՝ ո՛րպէս դիցն աւգնականութեամբ զգործ քաջութեան իմոյ յառաջ մատուցեալ։

Having done this, he assembled a large cavalry unit for them, and many magi, and sent more than 700 teachers with them, and appointed over them a great prince as mogbed. Humbly and pleadingly, he ordered, “You shall have carried out everything according to my will by the time I return in peace from this war.” With honor and esteem he sent them on their journey to Armenia, sent joyful tidings to many fire temples, and wrote and announced to all the magi, mogbeds, and all the magnates in all quarters of the land that he had accomplished his valiant work with the help of the gods.”

Եւ ասիկա ընելով անոնց հետ շատ հեծելազօրք կը գումարէ ու բաւականաթիւ մոգեր. եւ անոնց հետ կը ղրկէ եօթհարիւրէն աւելի կրօնուսոյցներ, ու մեծ իշխան մըն ալ մոգպետ կը կարգէ անոնց վրայ: Կը խոնարհի եւ կ’աղաչէ պատուէր տալով թէ մինչեւ որ ես պատերազմէն դառնամ խաղաղութիւն կնքելով, դուք ամէն բան ուզածիս պէս գործադրած ըլլաք: Եւ այսպէս պատուով եւ շքով կ’առաջնորդէ զանոնք դէպի Հայաստան, երկար ճամբովը: Եւ ինք չատ ատրուշաններու մէջ խնդալից աւետիսներ կը ղրկէ, եւ մոգերուն ու մոգպետներուն եւ երկրին ամէն կողմերը գտնուող մեծամեծներուն կը գրէ եւ կը ցուցնէ թէ ինչպէ՛ս յառաջ գացեր էր իր պատուական գործը:

Իսկ խոհերականքն այնուհետեւ յարուցեալ յիւրաքանչիւր խաւարային դարանաց՝ իղձք լինէին վաղվաղակի զհրամանն կատարել. ձայն արարեալ յաշխարհս հեռաւորս՝ միանգամայն խաղալ գնալ յերկիրն արեւմտից։ Եւ մինչ չեւ հասեալ էին ի մեծ աշխարհն Հայոց, փայտ ընկենուին եւ վիճակս արկանէին, թէ ո՛ր լեզու որո՛ւմ դասու հասցէ յաշակերտութիւն։ Զի առհասարակ հրաման առեալ էր յարքունուստ, որպէս Հայոց աշխարհին, նոյնպէս եւ Վրաց եւ Աղուանից եւ Լփնաց, Աղձնեաց եւ Կորդուաց եւ Ծաւդէից եւ Դասն եւ որ այլ եւս ուրեք ի ծածուկ յիշխանութեանն Պարսից ունէին զքրիստոնէութիւն։

The unclean ones then broke from their dark ambushes, eager to quickly fulfill the king’s command. They called out to distant lands, to go at once into the land of the West, and before they had reached the land of Greater Armenia, they threw wood to cast lots to decide on who would instruct the students. For they had taken general orders from the royal court to instruct not only the land of Armenia, but also Georgia, Aghuank, Lpink, Aghdznik, Korduk, Tsodik, Dasn, and all those who secretly followed Christianity in the dominion of the Persians.

Իսկ այն գարշելիները անկէ ետքը մէկ մէկ խաւարային թագստոցներէն ելլելով կը ցանկային անմիջապէս հրամանը կատարել. եւ ձայնատու կ’ըլլային հեռաւոր երկիրներու՝ ելլել ու երթալ միանգամայն արեւմուտքի նահանգները: Եւ դեռ Մեծ Հայք չհասած, փայտ կը ձգէին եւ վիճակ կը հանէին թէ ո՛ր ցեղը իրենց իւրաքանչիւրին պիտի աշակերտէր: Որովհետեւ արքունիքէն հրաման ստացուած էր առ հասարակ, ինչպէս Հայաստանի, նոյնպէս ալ Վրաստանի, Աղուանքի, Լփնաստանի, Աղձնիքի, Կորդուքի, Ծօդէքի, Դարսանի եւ ուրիշներու, որոնք Պարսից իշխանութեան տակ տեղ տեղ ծածկաբար քրիստոնէութիւնը կը պահէին:

Եւ անզգայ յարձակմամբ յաւարի առնուլ փութային զգանձս սուրբ եկեղեցեացն, եւ իբրեւ զդեւս այնուհետեւ միմեանց պատահէին։ Եւ լինէր գունդ զաւրաց բազմաց, եւ չարասէրն սատանայ իբրեւ զաւրավար ի մէջ նոցա երեւէր, եւ անդադար յորդորելով զամենեսեան ճեպեալ փութացուցանէր։ Կէտ եդեալ զԺամանակն՝ զամիսն վեցերորդ, տագնապէին եւ ստիպէին արքունի հրամանաւ։

And with a senseless attack they hurriedly robbed the treasures of the holy churches and gathered together like demons, forming a great force. The malicious Satan appeared among them like a general, incessantly inciting them all to hurry. They strained and hastened to execute the royal ordinance by the sixth month.

Եւ անակնկալ յարձակումով կը փութային աւարի առնել սուրբ եկեղեցիներու հարստութիւնները. եւ այնուհետեւ դեւերու պէս իրարու կը հասնէին: Եւ բազմաթիւ զօրագունդեր կը կազմէին. ու սատանան անոնց մէջ կ’երեւէր, եւ ամենքն ալ անդադար յորդորելով կը շտապեցնէր: Վեցերորդ ամիսը ժամանակակէտ դրած՝ արքունի հրամանով ստիպողաբար կ’աճապարէին:

«Մինչեւ ի նաւասարդէ ի նաւասարդ, ասէ, յամենայն տեղիս՝ որ իցեն ընդ իշխանութեամբ թագաւորին մեծի, բարձցին կարգք եկեղեցւոյ, փակեսցին եւ կնքեսցին դրունք սուրբ տաճարացն, գրով համարով առցին նուիրեալ սպասքն յարքունիս, լռեսցեն ձայնք սաղմոսացն եւ դադարեսցեն ընթերցուածք անսուտ մարգարէիցն։ Քահանայք մի՛ իշխեսցեն ի տունս իւրեանց ուսուցանել զժողովուրդս, եւ հաւատացեալքն ի Քրիստոս՝ արք եւ կանայք, որ բնակեալ են յիւրաքանչիւր մենանոցս, փոխեսցեն զհանդերձս իւրեանց ըստ աշխարհական կարգաց։

“From Navasard to Navasard”, he said, “in all places that are in the dominion of the great king, the services of the Church shall be stopped, the doors of the holy temples closed and sealed, the holy vessels accounted for and taken to the royal court, the singing of the psalms silenced, and the reading of the true prophets discontinued. The priests shall not be at liberty to teach people in their houses, and the believers of Christ who dwell in their own hermitages shall be forced to exchange their clothing to the worldly type, both men and women alike.

«Նաւասարդէ մինչեւ միւս նաւասարդ, կ՚ըսէ, մեծ թագաւորին իչխանութեան տակ գտնուող ամէն տեղ՝ թող վերցուին եկեղեցական կարգերը, փակուին կնքուին սուրբ տաճարներու դռները, նուիրուած անօթները գրով ու հաշուով արքունիք գրաւուին, լռեն սաղմոսերգութիւնները, եւ դադրին անսուտ մարգարէներու ընթերցումները: Քահանաներ չհամարձակին իրենց տան մէջ ժողովուրդին վարդապետել, եւ Քրիստոսի հաւատացողներ՝ այր ու կին, որոնք կը բնակին իրենց մենաստաններուն մէջ, փոխեն իրենց հանդերձները աշխարականներու պէս հագնելու:

Դարձեալ եւ կանայք նախարարացն կալցին զուսումն վարդապետութեան մոգացն։ Ուստերք եւ դստերք ազատաց եւ շինականաց կրթեսցին ի հրահանգս նոցուն մոգաց։ Կարճեսցին եւ արգելցին աւրէնք սուրբ ամուսնութեան, զոր ունէին ի նախնեաց ըստ կարգի քրիստոնէութեանն. այլ փոխանակ ընդ կնոջ միոյ՝ բազում կանայս արասցեն. զի աճեցեալ բազմասցին ազգք Հայոց։ Դստերք հարանց լինիցին, եւ քորք՝ եղբարց. մարք մի՛ ելցեն յորդւոց, այլ եւ թոռունք ելցեն յանկողինս հաւուց։

“Similarly, the nakharars’ wives must accept the teaching and doctrine of the magi. The sons and daughters of the azats and peasants shall be educated by the instruction of the same magi. They shall cancel and abolish the customs of holy matrimony, which they had from their forefathers according to Christian rites; and instead of one wife they shall take many, to increase and multiply the Armenian people. The daughters shall be wives for their fathers, and the sisters for their brothers; but mothers not for sons, although grandchildren shall ascend the couch with their grandparents.

«Դարձեալ նախարարներու կիներն ալ մոգերու վարդապետութեան դասեր թող առնեն: Ազնուականներու եւ շինականներու տղաներն ու աղջիկները նոյն մոգերու հրապարակին մէջ թող կրթուին: Թող դադրի եւ թող խափանուի ամուսնութեան սուրբ օրէնքը, որ ունէին իրենց նախնիքներէն՝ քրիստոնէական կարգին համեմատ, եւ մէկ կնոջ տէղ մատ կիներ առնեն, որպէսզի Հայ Ազգը աճի ու շատնայ։ Աղջիկները իրենց հայրերուն ըլլան, եւ քոյրերը եղբայրներուն. մայրեր չխորշին իրենց որդիներէն, այլ եւ թոռներն ալ իրենց պապերուն անկողինը մտնեն:

Պատրուճակք մի՛ մեռցին անյազ, եթէ յաւդեաց իցէ եւ եթէ յայծեաց եւ եթէ յարջառոց եւ եթէ ի հաւուց եւ եթէ ի խոզաց։ Հայսք առանց փանդամի մի՛ զանգցին. ծիւք եւ քակորք ի կրակ մի՛ եկեսցեն. ձեռք առանց գումիզոյ մի՛ լուասցին. շնջրիք եւ աղուէսք եւ նապաստակք մի՛ մեռցին։ Աւձք եւ մողէսք, գորտք եւ մրջմունք, եւ որ այլ եւս խառնափնդոր բազմաճճիք են, մի՛ կայցեն, այլ վաղ թուով համարով ի մէջ բերցեն ըստ արքունի չափոյն։ Եւ որ այլ եւս ինչ սպասք իցեն, կամ զոհից կամ սպանդից, ըստ տաւնական կարգին՝ տարեւոր թուականին, եւ ըստ կապճաթիւ մոխրաչափ կարգին։

“Sacrificial animals should not be slaughtered without being offered to the gods, whether they be sheep, goats, cattle, fowl, or pigs. Dough shall not be kneaded without a veil; excrements and dung shall not be thrown into the fire; hands shall not be washed without bull’s urine; beavers, foxes and hares shall not be killed. Snakes, lizards, frogs, ants, and various other kinds of worms shall not be left to stand, but immediately accounted for and collected according to the royal order. And what further services there be, either of sacrificial offerings or slaughters, shall be performed according to the yearly calendar of festivals and measure of ashes due.

«Ուտուելիք կենդանիները առանց զոհ ըլլալու չկտրուին, թէ՛ ոչխար ըլլայ թէ այծ, թէ՛ առջար ըլլայ թէ թռչուն, եւ թէ խոզ: Հայսերը առանց փանամի չթրուին, թռչուններու աղբերն ու անասնական քակորները` կրակի չդրուին. ձեռքերը առանց կովու մէզի չլուացուին. ջրիշուները, աղուէսներն ու նապաստակները չսպաննուին: Օձերն ու մողէսները, գորտերն ու մրջիւններ, եւ ուրիշ խառնափնդոր բազմաճիճիները չմնան, այլ իսկոյն թուով ու հաչուով, արքունի չափին համեմատ մէջտեղ բերուին: Եւ ուրիշ ինչ սպասներ որ կան, զոհի եւ սպանդի սպասներ տօնական կարգին տարեկան թուականին եւ մոխրաչափ ամանին կարգին համեմատ ըլլան:

Զայս ամենայն զոր ասացաք՝ առ ժամանակ մի մինչեւ ի գլուխ տարւոյ կատարեսցեն ամենեքեան. եւ զայլն ամենայն առ յապա պատրաստեսցեն»։

“All this shall be carried out by everyone until the end of the year; and all else they shall prepare later.”

«Մեր այս բոլոր ըսածները մինչեւ տարւոյն գլուխը թող կատարուին. եւ մնացած այլ ամէնը գալիքին մէջ պատրաստեն։»

Իսկ զայս ամենայն հրաման պատուիրանաց առեալ մոգաց եւ մոգպետաց, զտիւ եւ զգիշեր փութային հասանել յաշխարհն Հայոց. եւ առ յոյժ խնդութեանն ոչ երբէք յագէին երկայնութեամբ ճանապարհին։

When the magi and mogbeds received all these orders, day and night they hastened to reach Armenia, and from their great joy, they did not at all tire from the length of their journey.

Իսկ մոգերն ու մոգպետները այս ամէն պատուէրներն ու հրամաններն առնելով գիշեր ու ցորեկ կը շտապէին Հայաստան հասնիլ. եւ իրենց չափազանց ուրախութիւնով ճամբուն երկայնութենէն չէին ձանձրանար:

Chapter 3 #

ՎԱՍՆ ՄԻԱԲԱՆՈՒԹԵԱՆ ՍՈՒՐԲ ՈՒԽՏԻՆ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ։

On the Brotherhood of the Faithful of the Church.

ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ՍՈՒՐԲ ՈՒԽՏԻՆ ՄԻԱԲԱՆՈՒԹԵԱՆ ՀԱՄԱՐ։

Թէպէտ եւ ոչ իցեմք բաւական ասել զամենայն չարիսն, որ անցք անցին անդէն ի կարաւանին ընդ գունդն Հայոց, սակայն եւ ոչ լռել կամիմք՝ ծածկելով զվիշտս նեղութեանն. այլ ասասցուք փոքր ի շատէ, զի ձայնակիցք լիցուք այնոցիկ, որք դառնապէս զմեզ ողբային. զի եւ դու իբրեւ լուիցես՝ ոչ սակաւ արտասուս հեղուցուս ի վերայ ազգիս թշուառութեան։

Although we cannot say enough about all the evils that befell the Armenian regiment there in the caravan, we also do not wish to stay silent and gloss over their great afflictions. Thus, we will narrate what happened in part, that we concord with those who bitterly mourned us and so that when you hear this, you too will shed not a few tears over the misery of our nation.

Թէպէտեւ չենք կրնար պատմել այն ամէն չարիքները, որոնք բանակին մէջ Հայ զօրագունդին պատահեցան, սակայն լռել ալ չենք ուզեր ծածկելով այն դառն նեղութիւնները: Ուստի պատմենք փոքր ի շատէ՝ ձայնակից ըլլալով անոնց, որ մեզ դառնապէս կ’ողբային. եւ դուն ալ լսելով ասոնք՝ ոչ սակաւ արցունք թափես ազգին թշուառութեան վրայ:

Զի ահա անդէն ի մեծ բանակին Պարսից՝ յազգաց ազգաց որք էին հաւատացեալ ի սուրբ աւետարանն Քրիստոսի, իբրեւ տեսին զչար յանձնառութիւնն Հայոց, յոյժ հարան ի միտս իւրեանց, եւ կործանեցան անկան ի վերայ դիմաց իւրեանց։ Բազումք ի նոցանէ թաղծեալ ի սուգ ծանրութեան, հարեալ յոգիս եւ դառնացեալ յարտասուս, եկին եւ յանդիմանեցին զնախարարեանն, եւ յոյժ դսրովեցին զուխտ քահանայութեանն։

For behold, in the great encampment of the Persians, the members of the faithful in the Holy Gospel of Christ were struck with fear and fell on their faces when they saw the evil that was visited upon the Armenians. Many of them, their souls stricken, and heavily grieving with bitter tears, came and censured the nakharars and vituperated the clergy.

Զի ահա պարսից մեծ բանակին մէջ Քրիստոսի աւետարանին հաւատացող բոլոր ազգեր, երբ տեսան Հայոց չար յանձնառութիւնը, ներքնապէս չափազանց վշտացան, եւ իրենց երեսին վրայ գետին ինկան: Անոնցմէ շատեր ծանր սուգով տրտմած, հոգիով վիրաւորուած եւ լեղի արցունքով դառնացած՝ եկան ու նախարարները յանդիմանեցին, եւ քահանայական դասը սաստիկ քամահարեցին:

Զզուէին զամենեսեան զամենեսեան եւ ասէին. «Զի՞ առնիցէք զսուրբ կտակարանսդ, եւ կամ յո՞ տանիցիք զսպաս տէրունեան սեղանոյն. մոռանայցէ՞ք արդեւք զհոգեւոր աւրհնութիւնսդ, եւ կամ լռեալ դադարիցէ՞ք ի մարգարէական ձայնիցդ։ Կափուցէք զաչս յընթերցուածոց, եւ խցէք զականջս ի լսելոյ. միթէ զմտացդ անմոռացութիւն ո՞չ յիշիցէք։ Զի՞նչ առնիցէք զպատուիրեալսն ի Տեառնէ. Որ ուրասցի զիս առաջի մարդկան, յուրաստ եղէց եւ ես զնմանէ առաջի Հաւր իմոյ, որ յերկինս է, եւ հրեշտակաց սրբոց։

Cursing them all, they said: “What will you do with your Holy Testaments, or where will you take the vessels of the Lord’s altar? Will you forget your spiritual blessings? Will you silence and discontinue the voices of the prophets? Shut your eyes to reading and close your ears to hearing if you will, but have you forgotten about the Lord’s command: ‘Whoever denies me before men, I also will deny before my Father who is in heaven, and before the holy angels’?

Անոնց ամենը կը նախատէին եւ կ՚ըսէին. «Սուրբ կտակարանները ի՞նչ պիտի ընէք, եւ կամ տէրունական սեղանին անօթները ո՞ւր պիտի տանիք: Հոգեւոր օրհնութիւնները կը մոռնա՞ք արդեօք, կամ մարգարէական ձայներէն կը դադրի՞ք: Աչքերնիդ ընթերցուածներէն խփեցէք ու ականջնիդ լսելէ գոցեցէք, լաւ, միթէ չէ՞ք յիչեր ինչ որ ձեր մտքին մէջ անմոռանալի է: Ի՞նչ կ’ընէք Տիրոջմէ սա պատուիրուածը, թէ Ո՛վ որ զիս մարդոց առջեւ կ’ուրանայ, ես ալ կ’ուրանամ զայն իմ երկնաւոր Հօրս եւ սուրբ հրեչտակներուն առջեւ:

Վարդապետք էիք առաքելական քարոզութեանն. արդ աշակե՞րտք լինիցիք մոլար խաբէութեանն։ Ուսուցիչք էիք ճշմարտութեանն, արդ ուսուցանիցէ՞ք զպատիր խաբէութիւն մոգաց։ Քարոզք էիք արարչական զաւրութեանն, արդ զտարերս աստուա՞ծս խոստովանիք։ Յանդիմանիչք էիք ստութեան, արդ եւ քան զսուտն ստագո՞յնք լինիցիք։ Ի հուր եւ ի հոգի էիք մկրտեալք, արդ ի մոխիր եւ յաճի՞ւն թաթաւիցիք. կենդանի մարմնով եւ անմահ արեամբ էիք սնեալ, արդ ի ճենճե՞ր զոհից եւ ի շարաւս աղտեղի՞ս մրճոտիցիք։ Տաճար էիք Հոգւոյն Սրբոյ, արդ զոհարան դիւա՞ց լինիցիք. Քրիստոսազգեացք էիք ի մանկութենէ, արդ մերկացեալք ի փառացն՝ դիւաբար արեգակա՞ն կաքաւիցէք։

“You were teachers of the apostolic preaching; will you now be students of errant deception? You were teachers of truth; will you now teach the enticing trickery of the magi? You were preachers of the power of the Creator; do you now attest the elements as gods? You were admonishers of falsehood; will you now become more bogus than lies? You were baptized with fire and spirit; will you now be immersed in ashes and dust? You were nourished with living flesh and immortal blood; will you now be burnt and blackened from the smoke of immolation and impure pus? You were temples of the Holy Spirit; will you now become sacrificial altars for demons? You had put on Christ since youth; will you now strip yourself of that glory and dance like demons before the sun?

«Առաքելական քարոզութեանց վարդապետներ էիք, արդ մոլար խաբէութեան աշակերտնե՞ր պիտի ըլլաք: Ճշմարտութեան ուսուցիչներ էիք, արդ մոգերու պատիր խաբէութիւնը կ’ուսանիք: Արարչական զօրութեան քարոզներ էիք, արդ տարրե՞րը աստուած կը խոստովանիք: Ստութեան յանդիմանիչներ էիք, արդ սուտէն աւելի ստագո՞յն կ’ըլլաք: Կրակով ու հոգիով մկրտուած էիք, հիմա մոխիրի եւ աճիւնի՞ մէջ կը թաթխուիք. կենդանի մարմնով եւ անմահ արիւնով սնած էիք, հիմա զոհերու ճենճերին՝ եւ աղտեղի շարաւներո՞ւն մէջ կը մրոտիք: Սուրբ Հոգիին տաճարն էիք, հիմա դեւերու զոհարա՞ն կ’ըլլաք. մանկութենէ քրիստոսազգեաց էիք, հիմա փառքէն մերկացած՝ արեգակի՞ն կը կաքաւե՞ք դիւաբար։

Ժառանգք էիք արքայութեանն, արդ անձամբ զանձինս արարէք ժառանգ գեհենին։ Նոցա՛ է սպառնացեալ հուրն անշէջ, ընդէ՞ր դուք ընդ նոսա այրեցեալ տոչորեցայք. նոցա՛ պարարի որդն անմահ, իսկ արդ դուք պարարիցէք զմարմինս ձեր նմա ի կերակուր. խաւարն արտաքին նոցա՛ թանձրացեալ պահի, դուք լուսազգեստք՝ ընդէ՞ր յուղարկեցայք ընդ նոսա ի նոյն խաւար։ Նոքա ի վաղնջուց հետէ էին իսկ կուրացեալք, դուք զիա՞րդ զկնի կուրացն կուրացարուք։ էր փորեալ զխորխորատն, դուք ընդէ՞ր լցէք յառաջագոյն։ Ե՞րբ ուսանիցիք զբազմաթիւ անուանս աստուածոցն նոցա, այն որ չիք ուրեք ի միջի եւ ոչ մի։ Թեթեւացեալք ի ծանր բեռանց՝ անձամբ անձին առէք զբեռն ծանրութեան. ազատեալք ի ծառայութենէ՝ չարաչար մտէք յանազատելի ծառայութիւնն։

“You were heirs of the kingdom; you have now become heirs of hell. It is they whom the inextinguishable fire has threatened; why then are you burnt and scorched? It is for them that the immortal worm is fattened, yet it is ye who now fatten your bodies to feed them? It is for them that the darkness outside is impenetrable; you, radiant ones, why do you go forth into the same darkness with them? They have long been blind; why then do you follow the blind into blindness? They dug the ditch; why did you fill it first? When will you come to learn the many names of their gods, not one of whom exists anywhere? Relieved of your heavy burden, you yourselves took on the burden of servitude; then, liberated from servitude, you torturously went back into ineluctable slavery.

«Արքայութեան ժառանգորդներ էիք, հիմա դուք ձեզ գեհենին ժառանգ ըրիք. անո՛նց սպառնացած է անշէջ կրակը, ինչո՞ւ դուք անոնց հետ կ’այրիք, կը մրկիք. անոնց համար կը պարարտանայ անմահ որդը, իսկ դո՞ւք կը պարարտացնէք ձեր մարմինը ասոնց կերակուր ըլլալու. անոնց վերապահուած է արտաքին խաւարը իր թանձրութիւնով, դուք լուսազգեստներ՝ ինչո՞ւ անոնց ընկերացաք դէպի նոյն խաւարը: Անոնք բացած էին խորխորատը, դուք ինչու առաջուց լեցուցիք, անոնք առաջուց ի վեր կուրացած էին, դուք ինչո՞ւ կոյրերուն երեսէն կուրացաք: Ե՞րր պիտի սորվիք անոնց բազմաթիւ աստուածներուն անունը, որոնց ոչ մէկը գոյութիւն ունի: Ծանր բեռներէն թեթեւցած՝ դուք ձեր ձեռքով ծանր բեռը ստանձնեցիք. մանկութենէ ազատուած ըլլալով՝ անազատելի ծառայութեան տակ մտաք չարաչար:

Եթէ գիտէիք եւ երեւէր ձեզ յայտնի, սուգ առին երկինք ի վերայ ձեր, եւ թաղծեցաւ երկիրս ի ներքոյ ոտից ձերոց։ Հրեշտակք ի վերուստ են ձեզ բարկացեալք, եւ ի յերկրէս մարտիրոսքն են ձեզ ցասուցեալք։ Ողորմի՜մ, ողորմիմ սիրելեաց ձերոց, եւ բազում անգամ ողորմիմ անձանց ձերոց։ Զի թէ մարդոյ փրկեալ էր զձեզ ի ծառայութենէ, եւ դուք անձամբ զանձինս այլում ի ծառայութիւն արկանէիք, ի մեծ բարկութիւն բրդէիք զառաջին տէրն ձեր. իսկ արդ զի՞նչ առնիցէք զաստուածասաստ հրամանն. Ես եմ Աստուած, եւ չիք այլ ոք բաց յինէն, եւ ոչ զկնի իմ այլ ոք լիցի Աստուած. նախանձոտ եմ ես, հատուցանեմ զմեղս հարց յորդիս մինչեւ յեւթն դար։ Իսկ եթէ որդիքն արդարք՝ վասն հարցն մեղաց ընդունին զսատակումն, յորժամ ինքեանք որդիքն իսկ մեղիցեն, ո՞չ ահա միանգամայն զանձանց եւ զհարց տայցեն ի միասին։

“If only you knew, if only it was evident to you, that the heavens mourned over you and that the earth sorrowed beneath your feet. The angels above are angry with you, and the earth’s martyrs are furious with you. Pity! I pity your loved ones, and much more, I pity you. For if a man had rescued you from servitude, and then you had enslaved yourselves to another master, you would greatly anger your first master. And now what will you do about the wrathful command of God, ‘I am God, and aside from me there is none other, and apart from me there will be no other; I am a zealous God, and I shall recompense the iniquity of fathers onto their sons for seven ages.’? Now if the righteous sons accept death for the sins of their fathers, then when the sons themselves sin, will they not at once answer for both themselves and their fathers?

«Եթէ գիտնայիք եւ յայտնի երեւեր ձեզի թէ երկինք սուգ ըրաւ ձեր վրայ, եւ երկիր տրտմեցաւ ձեր ոտքին տակ: Հրեշտակները բարկացած են ձեզի վերէն եւ մարտիրոսներ սրդողած են ձեզի երկրէս: Կը ցաւի՛մ, կը ցաւի՛մ ձեր սիրելիներուն վրայ եւ շատ աւելի կը ցաւիմ ձեր վրայ: Զի եթէ զձեզ ծառայութենէ փրկողը մարդ ըլլար, եւ դուք ձեր անձերը ուրիչին ծառայութեան դնէիք, ձեր առջի տէրը կը զայրացնէիք: Արդ ի՞նչ պիտի ընէք աստուածային սպառնալիքը, թէ «Ես եմ Աստուած, եւ ինձմէ զատ ուրիչ մը չկայ, ոչ ալ իմ ետեւէս ուրիշ մը աստուած կ’ըլլայ. ես նախանձոտ Աստուած եմ, հայրերուն մեղքը որդիներուն քաւել կու տամ, մինչեւ եօթը դար: Իսկ եթէ արդար որդիները հօրերնուն մեղքին համար չարաչար մահ կ’ընդունին. երբ որդիները, իրենք մեղանչեն, իրենց ու հայրերնուն մեղքը չե՞ն քաւեր միանգամայն: