In these seven chapters, I have written an account, in full detail, of the beginning, middle, and end [of the war], that you may read it as a continuous narrative and hear of the valiance of the virtuous ones and the cowardice of the recreants—not for your want of fulfilling your worldly knowledge, which you hold in abundance, but for the visitation of heavenly providence which compensates us by its prescience, so that through the visible, the invisible is foretold.

Այս եօթը գլուխներու մէջ մանրակրկիտ աշխտանքով կարգաւ դրած եմ սկիզբը, միջոցն վախճանը, որպէսզի միշտ կարդաս, լսելով առաքինիներուն քաջութիւնն եւ ետ կեցողներուն վատութիւնը. ոչ թէ աշխարհային առատ գիտութեանդ համար ունեցած անձնական կարօտդ առնելու, այլ երկնաւոր տնտեսութեան այցելութեանը համար, որ կանխագիտութիւնով երկու կողմերուն հատուցումները կ’ընձեռէ, եւ որ տեսանելի բաներով անտեսանելիները կը գուշակէ:

Այլ դու, ո՛վ մեծդ ի գիտութեանն Աստուծոյ, առ ի՞նչ արդեւք հրամայեսցես, քան եթէ հրամայիցիս լաւագունացն։ Որպէս երեւի ինձ եւ քեզ եւ այնոցիկ, որ դեգերեցին յիմաստասիրութեան, երկնաւոր սիրոյ է նշանակս այս եւ ոչ երկրաւոր փառասիրութեան. որպէս եւ ասացին իսկ ոմանք ի քաջ պատմագրացն. «Զուգութիւն է մայր բարեաց եւ անզուգութիւն ծնող չարեաց»։

But you, O great theologist, why would you command [me to compose this] when you could have commanded those who are better? As it appears to me, you, and those who persist in their love of wisdom, this is a sign of heavenly love and not a love of worldly glory. For as some of the erudite historians have said: “Parity is the mother of good; disparity, the parent of evil.”

Այլ դուն, ո՛վ մեծդ աստուածային գիտութեան մէջ, ինչո՞ւ արդեօք հրաման կու տաս, փոխանակ հրաման ստանալու լաւագոյններուն համար (լաւագոյնները գրելու): Ինչպէս որ ինծի եւ իմաստութեան մէջ դեգերողներուն կ’երեւի քու վրադ երկնաւոր սիրոյ հաւաստիք մըն է այս, եւ ոչ թէ երկրաւոր փառասիրութեան, որովհետեւ հմուտ պատմագիրներէն ոմանք ալ ըսին «Զուգութիւնն է բարիքի մայր, անզուգութիւնը չարիքի ծնող»:

Որպէս եւ մեր իսկ հայեցեալ ի սուրբ սէր քոյոյ հրամանիդ՝ ոչ ինչ դանդաղեալ վեհերեցաք հայեցեալ ի մեր տգիտութիւնս։ Քանզի բազում ինչ է սրբութիւն՝ սատար լինել անաւսրութեան, որպէս աղաւթք գիտութեան, եւ սէր սուրբ՝ միաբան աւգտից։

Upon seeing the holy love of your command, we neither tarried nor flinched, despite being aware of our ignorance, for holiness is a great support to meagerness, as prayer to understanding and holy love to the common good.

Այսպէս մենք ալ քու հրամանիդ սուրբ սիրոյն ուշադիր, դանդաղած չվհատեցանք մեր տգիտութիւնը աչքի առջեւ ունենալով։ Որովհետեւ սրբութիւնը շատ բան մըն է տկարութեան օժանդակ ըլլալու, ինչպէս աղօթքը գիտութեան՝ եւ սուրբ սէրը միաբան շահերու։

Զոր եւ մեր ընդ հրամանին քում ընկալեալ՝ յաւժարութեամբ ձեռնարկեցաք զայս ինչ, որ է մխիթարութիւն սիրելեաց եւ յոյս յուսացելոց, քաջալերութիւն քաջաց, կամակարութեամբ յարձակեալ ի վերայ մահուան, յառաջոյ տեսանելով զզաւրագլուխն յաղթութեան, որ եւ ոչ ումեք ոտնհար լիցի թշնամութեամբ, այլ ամենեցուն ուսուցանէ զիւր անպարտելի զաւրութիւնն։ Եւ ահա ո՛ ոք կամեսցի՝ ընդունի իբրեւ զնահատակ առաքինի։ Եւ քանզի բազմադիմի է նահատակութեանդ անուն, եւ նա բազմադիմի շնորհս բաշխէ ամենեցուն. զոր եւ մեծ իսկ քան զամենայն՝ սէր սուրբ յաննենգ մտաց գիտեմք։

So when we received your command, we readily undertook this task as a consolation to our loved ones, as an aspiration for the hopeful [in Christ], and as encouragement to the brave, that they willingly attack death itself, seeing before them the victorious General who gloats over no one belligerently, but rather imparts His unconquerable power to all. For behold, whosoever wills, He accepts as a virtuous nahatak. And as the term nahatak has manifold meanings, so too did He distribute His manifold grace to all, the greatest [aspect] of which we hold to be the holy love of a sincere mind.

Մենք ալ այդ պատուեէրը հրամանիդ համեմատ ընդունելով յօժարութեամբ ձեռնամուխ եղանք այս բանին, որ է սիրելի հաւատացեալներուն սփոփանք եւ յուսացողներու յոյս. խրախոյս քաջերու, անոնց՝ որոնք կամաւորաբար մահուան դէմ կը խիզախեն տեսնելով իրենց առջեւը յաղթութեան զօրագլուխը, որ ոչ մէկու թշնամութեամբ ոտնահար կ’ըլլայ, այլ ամենուն ցոյց կու տայ իր անպարտելի զօրութիւնը։ Եւ ահա ուզողը կ՚ընդունուի իբրեւ քաջ նահատակ: Եւ բազմադիմի է այդ նահատակութեան անունը, եւ նա բազմադիմի շնորհք բաշխեց ամենուն, ուր ամենէն մեծը կը համարենք աննենգ մտքէն բղխած սուրբ սէրը:

Այս պարզութիւն զվերնոյն բերէ զնմանութիւն. զոր եւ մեր ի քեզ տեսեալ, մոռացաք զմեր բնութիւնս։ Եւ ահա վերաբերիմք ընդ քեզ ճախրելով, եւ իբրեւ բարձրաթռիչս եղեալ՝ զամենայն վնասակար մրրկածին աւդովք անցանիցեմք, եւ փոքր ի շատէ ծծելով յանապական վերին աւդոցն՝ առնուցումք զգիտութիւն ի փրկութիւն անձանց եւ ի փառս ամենայաղթ եկեղեցւոյ։ Ուստի եւ բազում սուրբ պաշտաւնեայքն զուարթութեամբ կատարեսցեն զսպաս վիճակին իւրեանց, ի փառս Հաւրն բոլորեցուն. ուր ընդ նմին սուրբ Երրորդութիւնն ցնծացեալ բերկրիցի յանտրտմական յիւրում էութեանն։

This sincerity is in the likeness of heaven, and we, having seen it in you, have renounced our own nature. Now then we take flight and soar with you, and flying high we shall pass over all the dangerous tempests, and absorbing part of the pure air from above we shall obtain knowledge for the sake of our salvation and the glory of the all-conquering Church. Thus, let the many holy ministers cheefully hold service for the glory of the Father of all, where the Holy Trinity shall rejoice in its imperturbable essence.

Այս անկեղծութիւնը վերնականին կը նմանի, զոր մենք ալ քու վրադ տեսնելով մեր մարդկային բնութիւնը մոռցանք: Եւ ահա քու հետդ ճախրելով վեր կը բարձրանանք, եւ բարձրէն թռչողներու պէս ըլլալով բոլոր վնասակար մրրկածին օդէն վեր կը սլանանք, եւ քիչ չատ վերին անապական օդէն ծծելով գիտութիւն կը ստանանք մեր անձերուն փրկութեան եւ ամենայաղթ եկեղեցւոյ փառքին համար: Ուստի եւ չատ սուրբ պաշտօնեաներ իրենց վիճակին պաշտօնը զուարթութեամբ թող կատարեն բոլորիս հօրը փառքին համար, ուր Անոր հետ սուրբ Երրորդութիւնը ցնծալով բերկրի իր անտրտմական էութեանը մէջ:

Արդ որովհետեւ ընկալաք զհրաման պատուիրանի յաննախանձ քոյոց բարուց բնութեանդ, սկսցուք ուստի արժան է սկսանել. թէպէտ եւ ոչ յաւժարիցեմք զթշուառութիւն ազգիս մերոյ ողբալ։ Ահա ոչ ըստ կամաց արտաւսրալիր ողբովք ճառագրեմք զբազում հարուածս՝ յորում պատահեցաք եւ մեք իսկ ականատես լինելով։

Now as we have received this command from you, who are unenvious, let us begin where it is fit to do so. Yet, though we are not disposed to lament the calamity that befell our nation, it is not willingly that we relate with tearful laments the many blows we received and that we ourselves witnessed.

Արդ որովհետեւ քու աննախանձ բարեսիրութենէդ այդ պատուէրը ընդունեցինք, սկսի՛նք ուսկից որ արժան է սկսիլ, թէպէտ եւ յօժարամիտ չենք մեր ազգին թշուառութիւնն ողբալու: Ահա կամայ-ակամայ արտօսրալիր ողբերով կը ճառագրենք այն բազում հարուածները, ուր մենք ալ պատահեցանք ականատես ըլլալով:

Chapter 1 #

ԺԱՄԱՆԱԿՆ։

The Period.

ԺԱՄԱՆԱԿՆԵՐԸ։

Քանզի ի բառնալ ազգին Արշակունեաց, տիրեցին աշխարհիս Հայոց ազգն Սասանայ պարսկի, որ վարէր զիւր իշխանութիւնն աւրինաւք մոգուց. եւ բազում անգամ մարտնչէր ընդ այնոսիկ՝ որ ոչ ընդ նովին աւրինաւք մտանէին, սկիզբն արարեալ յամացն Արշակայ արքայի որդւոյն Տիրանայ, եւ կռուէր մինչեւ յամն վեցերորդ Արտաշիսի արքայի Հայոց, որդւոյն Վռամշապհոյ։ Եւ իբրեւ զնա եւս մերժեաց ի թագաւորութենէն, ի նախարարսն Հայոց անկանէր թագաւորութիւնն. զի թէպէտ եւ գանձն յարքունիս Պարսկաց երթայր, սակայն այրուձին Հայոց բովանդակ ի ձեռն նախարարացն առաջնորդէր ի պատերազմի։ Վասն որոյ եւ աստուածպաշտութիւնն բարձրագլուխ կամակարութեամբ երեւելի լինէր յաշխարհին Հայոց, ի սկզբան տէրութեանն Շապհոյ արքայից արքայի մինչեւ յամն երկրորդ Յազկերտի արքայից արքայի՝ որդւոյ Վռամայ, զոր եգիտ սատանայ իւր գործակից, եւ զամենայն մթերեալ թոյնսն թափեաց ի բաց, եւ ելից զնա իբրեւ զպատկանդարան դեղեալ նետիւք։ Եւ սկսաւ եղջեւր ածել անաւրէնութեամբ, գոռոզանայր, եւ գոռալով հողմն հանէր ընդ չորս կողմանս երկրի, եւ թշնամի եւ հակառակորդ երեւեցուցանէր իւր զհաւատացեալքս ի Քրիստոս, եւ նեղեալ տագնապէր անխաղաղասէր կենաւք։

After the fall of the Arsacid dynasty, the Sasanians of Persia ruled Armenia. They governed according to the customs of the magi, often oppressing those who did not follow their example, starting with Arshak, son of Tiran, all the way to the sixth year of the reign of king Artashes, son of Vramshapuh. When [Artashes] was overthrown, his kingdom fell to the Armenian nakharars, for although the tribute still went to the Persian royal, the cavalry was nonetheless fully under the control of the nakharars, who led them to war. Thus did Armenia hold its head high in piety from the accession of the king of kings, Shapur, until the second year of the reign of the king of kings, Yazdegerd (son of Bahram) who was revealed to be an accomplice of Satan and who spat forth his venom like poisoned arrows from a quiver. Then like a brute he began to charge wickedly with his horns—puffed up with pride, bellowing, and kicking up dust over the whole face of the land—and made the faithful of Christ out to be his enemies and antagonists, and afflicted and terrorized them relentlessly.

Որովհետեւ Արշակունեաց տոհմին վերջանալէն ետքը Հայաստանի տիրեց Պարսիկ Սասան ցեղը, որ իր իշխանութիւնը մոքերու օրէնքով կը վարէր, եւ շատ անգամ կը մարտնչէր անոնց դէմ, որոնք այն օրէնքին տակ չէին մտներ. Տիրանայ որդին Արշակայ օրերէն սկսեալ կը կռուէր մինչեւ Վռամշապուհի որդի Հայոց վեցերորդ արքայ Արտաշիրի օրերը: Եւ երբ զայն ալ թագաւորութենէ վտարեց, Հայոց նախարարներուն ինկաւ թագաւորութիւնը. թէեւ գանձը Պարսից արքունիքին կ’երթար, սակայն հեծելազօրքը բոլորովին նախարարներու միջոցաւ պատերազմի մէջ կ’առաջնորդուէր: Այս պատճառաւ աստուածպաշտութիւնը Հայաստանի մէջ անկախօրէն երեւելի կ’ըլլար. արքայից արքայ Շապուհի տէրութեան սկիզրէն մինչեւ Վռամայ որդի արքայից արքայ Յազկերտի երկրորդ տարին, զոր սատանան իրեն գործակից գտաւ, եւ բոլոր մթերուած թոյնը դուրս թափեց, եւ զայն իբրեւ յարմարագոյն անօթ թունաւոր նետերով լեցուց: Եւ սկսաւ անօրէնութեամբ յոխորտալ, եւ կը գոռողանար եւ գոռալով երկրի չորս կողմերը փոթորիկ կը հանէր, եւ մեզ Քրիստոսի վրայ հաւատք ունեցողներս իրեն թչնամի եւ հակառակորդ կ’երեւցնէր, եւ անխաղաղասէր կեանքով չափազանց տագնապալից կ’ըլլար:

Քանզի յոյժ սիրելի էր նմա խռովութիւն եւ արիւնհեղութիւն, վասն այնորիկ յանձն իւր տարաբերէր, եթէ յո՞ թափեցից զդառնութիւն թիւնաւոր, կամ ո՞ւր բացատրեցից զբազմութիւն նետիցն։ Եւ առ յոյժ յիմարութեան իբրեւ զգազան կատաղի յարձակեցաւ ի վերայ աշխարհին Յունաց, եհար մինչ ի քաղաքն Մծբին, եւ բազում գաւառս Հոռոմոց աւերեաց ասպատակաւ, եւ զամենայն եկեղեցիս հրձիգ արար. կուտեաց զաւար եւ զգերի, եւ ահաբեկ արար զամենայն զաւրս աշխարհին։

Disorder and bloodshed were pleasing to him; therefore, he dithered over whom to spill his bitter poison on and where to shoot the multitude of his arrows. With great stupidity, he attacked the Greeks like a violent brute, pressed on as far as the city of Nisibis, despoiled many Roman districts, and set fire to all the churches. He carried away loot and prisoners and instilled terror among all the troops of the land.

Որովհետեւ խռովութիւն ու արիւնահեղութիւն անոր շատ սիրելի էին, հոգեկան վարանումի մէջ էր թէ թոյներու դառնութիւնը ո՞ւր թափեմ, կամ նետերու բազմութիւնը ու՞ր արձակեմ: Եւ յոյժ յիմարութենէն կատաղի գազանի մը պէս Յունական կայսրութեան վրայ յարձակեցաւ, եւ ձիաւորներով մինչեւ Մծբին քաղաքը զարկաւ, եւ զորախումբերով Հռոմներու շատ մը գաւառներն աւերեց. եւ բոլոր եկեղեցիները կրակի տուաւ աւար եւ գերի ժողուեց եւ երկրին բոլոր զօրքերը սարսափի մատնեց:

Իսկ երանելին Թէոդոս կայսր, քանզի էր խաղաղասէր ի Քրիստոս, ոչ կամեցաւ ընդ առաջ նորա ելանել պատերազմաւ. այլ այր մի Անատոլ անուն, որ էր նորա սպարապետ արեւելից, առաքեաց առ նա բազում գանձիւք։ Եւ արք պարսիկք, որք փախուցեալ էին վասն քրիստոնէութեան եւ էին ի քաղաքի կայսեր, կալաւ եւ ետ ի ձեռս նորա։ Եւ զամենայն զոր ինչ ասաց ի ժամանակին՝ կատարեաց ըստ կամաց նորա, եւ արգել արգել զնա ի բազում բարկութենէն, եւ դարձաւ անդրէն ի քաղաքն իւր Տիզբոն։

Now the venerable Emperor Theodosius, being peace-loving in Christ, would not give battle to the enemy; instead, he sent a man by the name of Anatolius, who was his general of the East, to meet Yazdegerd with many riches. [Anatolius] seized the Persian men who had fled because of Christianity and who were in the royal city, and delivered them into [Yazdegerd’s] hands. [Anatolius] agreed to all of Yazdegerd’s demands, appeased his great wrath, and returned to his city, Ctesiphon.

Իսկ երանելի Թէոդոս կայսրը՝ Քրիստոսով խաղաղասեր ըլլալուն՝ պատերազմով դէմ ելլել չուզեց, այլ իր Արեւելքի սպարապետն եղող Անատօլ անուն մէկը շատ գանձերով ղրկեց անոր: Եւ այն Պարսիկներն, որոնք քրիստոնեայ ըլլալնուն համար կայսեր քաղաքէն փախած էին, բռնեց եւ անոր յանձնեց: Եւ ինչ որ ըսաւ, այն ամենը ժամանակին կատարեց՝ անոր կամքին համեմատ, եւ զայն չատ մը բարկութենէ կասեցուց եւ իր քաղաքը Տիզբոն վերադարձուց։

Եւ իբրեւ ետես անաւրէն իշխանն, եթէ յաջողեցաւ չարութիւն նորա, սկսաւ այլ եւս խորհուրդ յաւելուլ, որպէս ոք զի ի հուր բորբոքեալ յաւելու բազում նիւթս փայտից։ Քանզի ուստի սակաւ մի կասկածոտն էր, անտի աներկիւղ հաստատեցաւ. վասն այնորիկ դրդուեցոյց զբազումս ի սուրբ ուխտէն քրիստոնէից, էր՝ զոր բանիւք սպառնալեաւք, էր՝ զոր կապանաւք եւ տանջանաւք, էր՝ զոր չարաչար մահուամբ վախճանէր։

When the lawless ruler saw that his wickedness succeeded, he began to conspire more, as one adds fuel to fire. For not being prone to caution, he grew entrenched in fearlessness, on account of which he proceeded to stir everyone away from the holy covenant of the Christian faithful—some with mere threats, others with shackles and torments, and yet others with torturous deaths.

Եւ անօրէն իշխանն երբ տեսաւ որ իր չարութիւնը յաջողութեամբ գլուխ ելաւ, սկսաւ ուրիշ խորհուրդներ ալ աւելցնել, ինչպէս մէկը, որ բորբոքած կրակին վրայ չատ մը փայտեղէն նիւթեր կ’աւելցնէ: Որովհետեւ ուսկից քիչ մը կասկածոտ էր՝ անկէ իր երկիւղը փարատեցաւ, ուստի քրիստոնեաներէն շատերը Սբ. ուխտէն խախտեց, ոմանք սպառնալից խօսքերով, ոմանք կապանքով եւ տանջանքներով, իսկ ոմանք չարաչար մահով:

Յափշտակութիւն առնէր ընչից եւ արարոց, եւ մեծաւ անարգանաւք տանջէր զամենեսեան։ զամենեսեան։ Եւ իբրեւ ետես՝ եթէ վայրատեալ ցրուեցան ի բազում կողմանս, ի խորհուրդ կոչէր զպաշտաւնեայս ձախակողմանն, որք կապեալ էին ի կռապաշտութեանն անլուծանելի հանգուցիւք, վառեալք եւ ջեռեալք իբրեւ զհնոց առ այրել զուխտ սուրբ եկեղեցւոյ։

He seized their properties and possessions and tormented everyone with the grossest injustices. And when he saw that they had scattered to many lands, he held a council with his left-hand ministers who were indissolubly bound to idolatry, inflamed like a furnace against the faithful of the holy church.

Գոյքերն ու ստացուածները կը յափչտակէր, եւ ամենքն ալ մեծ անարգանքով կը տանջէր: Եւ երբ տեսաւ որ շատ կողմեր ցիր ու ցան եղան, ձախակողմետն պաչտօնեաները խորհուրդի կանչեց, որոնք կռապաշտութեան մէջ անքակտելի հանգոյցներով կապուած ՝ եւ սուրբ եկեղեցւոյ միաբանութիւնն այրելու համար իրրեւ հնոց բորբոքած ու ջեռացած էին:

Քանզի էին իսկ այնպիսիքն բնակեալ ի կեանս իւրեանց իբրեւ ի թանձրամած խաւարի, եւ ոգիքն արգելեալք ի մարմնի իբրեւ զկենդանի ի գերեզմանի, յորս ամենեւին չծագէ նշոյլ սուրբ լուսոյն Քրիստոսի։ Նա եւ արջք աւրհասականք ընդ վախճանել շնչոցն հզաւրագոյնք կռուին. յորոց եւ իմաստունքն տեղի տուեալ փախչին ի նոցանէ։ Այսպիսի իմն եկեալ հասեալ է վախճան տէրութեանն. եթէ հարկանին՝ չզգան, եւ եթէ հարկանեն՝ չիմանան, եւ իբրեւ ոչ գտանի արտաքին թշնամի, ընդ անձինս իւրեանց մարտ եդեալ կռուին։ Ի դէպ իսկ ելանէ բան մարգարէին ի վերայ նոցա, Այր, ասէ, առ քաղցի իւրում շրջեսցի եւ կերիցէ զկէս անձին իւրոյ։ Սմին նման եւ Տէրն ինքնին ասէ. Ամենայն տուն եւ թագաւորութիւն՝ որ յանձն իւր բաժանի, ոչ կարէ կալ հաստատուն։

For people such as these live their lives as though plunged in darkness with their souls trapped in their bodies as though they were buried alive in tombs upon which not so much as a ray of the holy light of Christ shines. And just as bears put up the greatest fight when faced with death and wise men give way and flee from them, so too do the end of empires come about: When they are struck, they do not feel it; when they strike others, they do not perceive it; and when they fail to find an outside enemy, they fight amongst themselves. The following words of the prophet pertain to them: “Man, from hunger, devours half of himself.” Likewise, the Lord Himself says: “Every house and kingdom that is divided against itself cannot stand.”

Որովհետեւ այնպիսիները իրենց կեանքին մէջ բնակած էին, իբրեւ թէ թանձրամած խաւարի մէջ, եւ մարմնի մէջ արգիլուած ոգիները, իբր կենդանի գերեզմանի մէջ. անոնց վրայ Քրիստոսի սուրբ լուսոյն նշոյլը ամենեւին չծագիր: Նաեւ օրհասական արջերը իրենց մեռնելուն մօտ աւելի ուժով կը կռուին, եւ իմաստունները ասոնցմէ կը փախչին: Տէրութեան ալ այսպիսի վախճան մը եկած-հասած էր, եթէ զարնուին՝ չեն զգար, եթէ զարնեն՝ չեն իմանար. եւ երբ արտաքին թչնամի չգտնուի, իրենց անձին հետ մաքառելով կը կռուին: Անոնց վրայ մարգարէին խօսքն ալ շատ յարմար կու գայ. «Մարդը իր անօթութեանը պատճառաւ կը պտտի եւ իր անձին կէսը կ’ուտէ»: Ասոր պէս Տէրն ալ կ’ըսէ, «Ո՛ եւ է տուն եւ թագաւորութիւն, որ ինքն իր մէջ կը բաժնուի, հաստատուն չկրնար մնալ»:

Արդ զի՞ կոծիս, զի՞ մրցիս, զի՞ այրիս, զի՞ բորբոքիս, զի՞ չշիջանիս. զի՞ կոչես ի խորհուրդ զայնոսիկ, որոց զոգիսն ձեր ի ձէնջ քաղեալ՝ հանեալ է զանապականդ յապականութիւն, եւ զապականելի մարմինդ գէշաքարշ արարեալ իբրեւ զազիր մեռելոտի ի բաց ընկեցեալ։ Ապաքէն զայդ կամիս, զի ծածկեսցի խորհուրդ ամբարշտութեանդ. տեսջիր յորժամ յայտնեսցի, ապա գիտասցես զելս կատարածի դորա։

Now then, what are you lamenting for? What are you fighting for? Why are you so provoked? Why don’t you let up? Why do you keep conferring with those who seize your souls, treat the incorruptible as corruptible and your corruptible body as though it were a repulsive corpse? What you really wish for is to shut up your ungodly thoughts! Then keep an eye out for them, and you shall know when they arise.

Արդ՝ ինչո՞ւ կը ծեծկուիս, ինչո՞ւ ինքզինքդ կ’ուտես, ինչո՞ւ կ’այրիս, ինչո՞ւ կը բորբոքիս, ինչո՞ւ չես մարիր, ինչո՞ւ խորհուրդի կը կանչես զանոնք, որոնք ձեր ոգիները ձեզմէ հանելով անապականը ապականութեան ենթարկած են. եւ ապականելի մարմիննիդ գէշաքարշ ընելով իբր զազիր մեռելոտի՝ մէկ կողմ նետած են: Արդարեւ այդ բանը կ’ուզես, որպէս զի ամբարշտութեան խորհուրդը ծածկուի, սակայն տես որ երբ յայտնուի՝ այն ատեն կը գիտնաս ատոր վախճանը:

Ասեն մոգքն. «Արքայ քաջ, աստուածքն ետուն քեզ զտէրութիւնդ եւ զյաղթութիւն. եւ ոչ ինչ կարաւտ են նոքա մարմնաւոր մեծութեան, բայց եթէ ի մի աւրէնս դարձուցանես զամենայն ազգս եւ ազինս, որ են ի տէրութեան քում. յայնժամ եւ աշխարհն Յունաց հնազանդեալ մտցէ ընդ աւրինաւք քովք։ Արդ զմի բան զմեր վաղվաղակի կատարեա դու, արքայ. զաւր գումարեա եւ գունդ կազմեա. խաղա գնա դու յերկիրն Քուշանաց. եւ զամենայն ազգս հաւաքեա եւ անցո ըստ Պահ դուռն ի ներքս. եւ դու անդէն արա քեզ բնակութիւն։ Յորժամ արգելուս եւ փակես զամենեսեան ի հեռաւոր աւտարութեան, կատարին խորհուրդք կամաց քոց. եւ որպէս երեւիս մեզ ի դենիս մերում, տիրես դու եւ երկրին Քուշանաց, եւ Յոյնք իսկ ոչ ելանեն ընդ քո իշխանութիւնդ։ Բայց միայն զաղանդ քրիստոնէից բարձ ի միջոյ»։

The magi said: “Valiant king, the gods have given you lordship and victory: they require no mortal honors; but look to it that all the peoples and nations of your kingdom be brought under one rule—then you will also subject the land of the Greeks to your rule. Now do immediately as we say, king; gather an army, equip your troops and advance against the land of the Kushans. Assemble all the nations, lead them through Pah Durn and set up camp there. When you hold them all fast in a distant foreign land, the object of your wishes will be attained. If you dignify our religion, then you will rule over the land of the Kushans and not even the Greeks will make inroads into your territory. But only do away with the Christian sect!”

Մոգերը կ’ըսեն. «Ո՛վ քաջ արքայ, աստուածնե՛րը քեզի տուին այդ տէրութիւնը եւ յաղթութիւնը, եւ անոնք ո՛եւէ մարմնաւոր մեծութեան կարօտ չեն. միայն թէ քու տէրութեանդ մէջ եղող բոլոր ազգերն ու ազինքը մէկ օրէնքի դարձնես, այն ատեն Յունական Կայսրութիւնն ալ կը մտնէ քու օրէնքիդ տակ: Արդ դուն այս խօսքերը շուտ մը կատարէ, ո՛վ արքայ. զօրք գումարէ եւ գունդ կազմէ, ու գնա Քուշաստան. եւ բոլոր ազգերը ժողուէ ու Պահլ դուռէն անդին ներս անցուր. եւ դուն այնտեղ հաստատուէ։ Երբ ամենքը հեռաւոր օտարութեան մէջ արգիլես ու փակես, քու ուզած խորհուրդները կը կատարուին, եւ ինչպէս որ մեր հաւատքին մէջ մեզի կ’երեւաս, Քուչաստանի ալ կը տիրես, եւ Յոյներն ալ գլուխ չեն բարձրացներ քու իչխանութեանդ դէմ, միայն թէ Քրիստոնէական աղանդը մէջտեղէն վերցուր»:

Հաճոյ թուեցաւ խորհուրդն թագաւորին եւ մեծամեծացն, որ էին ի նմին բանի. հրովարտակս գրէր, պնդադեսպանս արձակէր յամենայն տեղիս տէրութեան իւրոյ։

The advice was pleasing to the king and his grandees. He wrote an edict and dispatched messengers throughout his kingdom.

Այս խորհուրդը հաճոյ թուեցաւ թագաւորին եւ մեծամեծներուն, որոնք անոր համամիտ էին. հրովարտակներ կը գրէ եւ իր տէրութեան բոլոր տեղերը սուրհանդակներ կը ղրկէ։

Եւ այս է պատճէն հրովարտակին.

This is a copy of the edict:

Եւ հրովարտակին պատճէնը սա է.

«Առ ամենայն ազգս տէրութեան իմոյ՝ արեաց եւ անարեաց, բազմասցի ի ձեզ ողջոյն մարդասիրութեան մերոյ. դուք ողջ լերուք, եւ մեք մեզէն ողջ եմք դիցն աւգնականութեամբ։ Առանց զձեզ ինչ աշխատ առնելոյ խաղացաք գնացաք յերկիրն Յունաց, եւ առանց գործոյ պատերազմի սիրով մարդասիրութեամբ նուաճեցաք զամենայն երկիրն մեզ ի ծառայութիւն։ Դուք զբարի զմտաւ ածէք, եւ անսպառ լերուք յուրախութեան. բայց զայս բան կատարեցէք վաղվաղակի, զոր ասեմ։ Մեք ի մտի եդաք անվրէպ խորհրդովք խաղալ գնալ յաշխարհն արեւելից, աստուածոցն աւգնականութեամբ դարձուցանել ի մեզ զտէրութիւնն Քուշանաց. դուք իբրեւ զհրովարտակս զայս տեսանէք, անխափան վաղվաղակի այրուձի գումարեցէք առաջոյ քան զիս, յանդիման լինիջիք ինձ յԱպար աշխարհին»։

“To all the peoples of my kingdom, Aryans and non-Aryans, many greetings to you all from our benevolent rule. May it be well with you as it is well with us with the help of the gods. Without troubling you in the slightest, we advanced to the land of the Greeks and without so much as making war we benevolently submitted the whole country in vassalage to us. Be of good cheer and rejoice unboundedly, but immediately fulfill the following: We have formed an unfailing resolution to march on the land of the East, and, with the help of the gods, to return the Kushans back to our rule. Regard this as a decree: you will immediately, and without delay, assemble your cavalry before me and accompany me to the land of Apar.”

«Իմ տէրութեանս բոլոր ցեղերուն, Արիականներուն եւ ոչ-Արիականներուն, մեր մարդասիրութեան ողջոյնը թող ձեր վրայ ըլլայ, դուք ո՛ղջ եղիք, մենք ալ մեզէն ողջ ենք աստուածներու օգնականութեամբ։ Առանց զձեզ յոգնեցնելու Յունական կայսրութեան արշաւեցինք, եւ առանց պատերազմի՝ սիրով ու մարդասիրութեամբ բոլոր երկիրը նուաճեցինք մեզի ծառայելու: Դուք բարին մտածեցէք եւ ուրախութեան մէջ անսպառ եղիք. բայց այս հրամանս չո՛ւտ կատարեցէք: Մենք բացարձակօրէն որոշեցինք արչաւել դէպի արեւելք, աստուածների օգնականութեամբ Քուշանաց տէրութիւնը մեզի հպատակեցնելու. դուք երր այս հրովարտակը տեսնէք, առանց դանդաղելու շուտ մը հեծելազօրք գումարեցէք ես երթալէ առաջ, եւ զիս Ապարի մէջ դիմաւորեցէք:»

Ըստ այսմ պատճենի հրովարտակ եհաս յաշխարհն Հայոց, ի Վրաց եւ յԱղուանից, եւ ի Լփնաց, ի Ծաւդէից եւ ի Կորդուաց, յԱղձնեաց եւ բազում այլ տեղեաց հեռաւորաց, որոց ոչ էին աւրէնք երթալ զայն ճանապարհ յառաջ ժամանակաւ։ Գունդ կազմէր ի Հայոց Մեծաց զազատ եւ զազատորդի, եւ յարքունի տանէ զոստանիկ մարդիկ. ըստ նմին աւրինակի ի Վրաց եւ յԱղուանից եւ յաշխարհէն Լփնաց, եւ որ այլ եւս ի կողմանց հարաւոյ մերձ ի սահմանս Տաճկաստանի եւ ի Հոռոմոց աշխարհն եւ ի Կորդուաց եւ ի Դասն եւ ի Ծաւդէ եւ յԱրզնարզիւն, որք էին ամենեքեան հաւատացեալք եւ մկրտեալք ի մի կաթողիկէ եւ առաքելական եկեղեցի։

Now this edict reached Armenia, Georgia and Aghuank, as well as Lpink, Tsodik, Korduk, Aghtsnik and many other lands which in former times were not obliged to join these expeditions. An army of azats and their sons was formed in Greater Armenia, including nobles from the royal house and those from Iberia, Aghuank, Lpink, from the lands to the south as far as the border of Tachkastan, as well as from the lands of the Romans and the Korduk, and from Dasn, Tsode and Arznarziv, who were all faithful and had been baptized in the One Catholic and Apostolic Church.

Այս պատճէնի համեմատ՝ հրովարտակ հասաւ Հայաստան, Վրաստան, Աղուանք, Լփնիք, Ծաւդէ, Կորդուք եւ Աղձնիք, եւ ուրիշ շատ մը հեռաւոր տեղեր, որոնց առաջ ներելի չէր այն ճամբան երթալ: Մեծ Հայքէն ազատն եւ ազատորդին, եւ արքունի տունէն ոստանիկները գունդ կազմեցին. անոնց պէս ալ Վիրքերէն, Աղուաններէն եւ Լփնաց երկրէն, եւ Տաճկաստանի սահմաններուն մօտ հարաւի չատ կողմերէն, Հոռոմներու երկրէն, եւ Կորդուկներէն, Ծաւդէներէն եւ Արզնարզիւններէն, որոնք ամենքն ալ մի կաթողիկէ եւ առաքելական եկեղեցիին կը հաւատային:

Եւ անմեղութեամբ ոչ գիտացեալ զերկդիմի միտս թագաւորին՝ խաղացին գնացին յիւրաքանչիւր աշխարհաց լրջմտութեամբ եւ տիրասէր խորհրդովք, կատարել զսպաս զինուորութեան աներկբայ հաւատովք։ Բարձին եւս ընդ իւրեանս զաստուածային զսուրբ կտակարանսն բազում պաշտաւնէիւք եւ քահանայիւք։ Բայց հրաման տուեալ աշխարհի՝ ոչ իբրեւ յակնկալութիւն կենաց, այլ իբրեւ ի վճարումն վախճանի, յանձն առնելով միմեանց զոգիս եւ զմարմինս։ Զի թէպէտ եւ խորհուրդ թագաւորին չէր յայտնեալ նոցա, սակայն կարծիք ի մտի էին ամենեցուն. մանաւանդ իբրեւ բեկեալ տեսանէին զզաւրութիւնն Յունաց առաջի նորա, յոյժ հարեալ խոցեցան ի խորհուրդս իւրեանց։

Innocently, they had not suspected the two-faced design of the king: they advanced, each from his land, cheerfully, ready to serve their master and to carry out their soldierly service with undivided faith. There were also many officials and priests with them, along with the Holy Testaments of God.Yet the edict was not presented to the country in the expectation of life, but as a debt to death of both soul and body.For although the king had not conveyed his intent to them, the possibility was now in everyone’s mind. They were greatly troubled in their thoughts, especially because they had seen how the strength of the Greeks was shattered before him.

Եւ թագաւորին երկդիմի միտքը չգիտնալով անմեղօրէն իրենց երկիրներէն ելան գացին ուղղամտութեամբ եւ անտրտում խնդութեամբ, տիրասէր խորհուրդով զինուորութեան ծառայութիւնը աներկբայ ջանքերով կատարելու: Իրենց հետ միասին սուրբ կտակարաններ ալ վերցուցին շատ մը պաշտօնեաներով եւ բազմաթիւ քահանաներով: Բայց իրենց հայրենիքին հրաման տուին, ոչ թէ ապրելու յուսով, այլ իբրեւ իրենց վախճանը հասած՝ մարմիննին եւ հոգինին իրարու յանձնելով: Զի թէեւ թագաւորին խորհուրդը յայտնուած չէր անոնց, սակայն ամենուն մտքին մէջ կասկածներ կային. մանաւանդ երբ Յունաց զօրութիւնը անոր առջեւը ընկճած տեսան, շատ մը ցաւ զգալով իրենց խորհուրդներուն մէջ վհատեցան։

Բայց քանզի պատուիրանապահք էին սուրբ կտակարանացն Աստուծոյ, հանապազ յիշէին զպատուիրեալսն ի Պաւղոսէ, եթէ Ծառայք, հպատակ լերուք տերանց ձերոց մարմնաւորաց. մի՛ սուտակասպասք եւ առ աչս աչառելով. այլ սրտի մտաւք ծառայեցէք իբրեւ Աստուծոյ եւ մի՛ իբրեւ մարդկան. քանզի ի Տեառնէ է հատուցումն արդար վաստակոց ձերոց։

But they remained obedient to the Holy Testaments of God and constantly recalled the commandments of Paul: “Be obedient servants to your earthly masters; be not opposed to them, but show them homage; serve them in love, as though you were serving God and not man: for the Lord shall reward you for all your pains.”

Բայց որովհետեւ Աստուծոյ սուրբ գրքին պատուիրանքները պահողներն էին, միշտ կը յիշէին Պօղոսի պատուիրուածները՝ թէ «Ծառա՛ներ, ձեր մարմնաւոր տէրերուն հնազանդ եղէ՛ք, ոչ թէ կեղծաւորութեամբ եւ դրսէն երեսպաշտութիւն ընելով, այլ յօժարութեամբ Աստուծոյ ծառայելու պէս ծառայելով, ոչ թէ մարդոց. որովհետեւ ձեր աշխատանքին հատուցումը Տիրոջմէն է:»

Եւ այսու ամենայնիւ բարեմտութեամբ յուղարկեալք յաշխարհէ եւ յանձն եղեալք սուրբ Հոգւոյն, յանդիման լինէին՝ փութով կատարեալ զհրամանն, եւ զամենայն արարեալ ըստ կամաց նորա։ Յոյժ ուրախ լինէր թագաւորն, իբր այն եթէ կատարեցան կամք կարծեաց նորա. եւ ահա առնէր ընդ նոսա զայն ինչ, զոր պաշտաւնեայքն ամբարշտութեան նորա խրատեցին։

Nonetheless, they left their country in good will, committed themselves to the Holy Spirit, and were ready to comply at once with [the king’s] orders, and to carry out all things according to his wishes. The king rejoiced as though they had fulfilled his wishes, but then proceeded to do with them as he had been advised by his impious ministers.

Եւ ամենքն ալ այս բարեմտութիւնով իրենց երկրէն ճամբու դրուելով եւ Սուրբ Հոգիին յանձնուելով՝ հրամանը կատարած եւ ամէն բան անոր կամքին համեմատ ըրած՝ անոր կը ներկայանային չուտով: Թագաւորը շատ կ’ուրախանար, իրր թէ իր ծրագիրը յաջողեցաւ, եւ ահա կ’ընէր անոնց գլխուն ինչ որ անոր թելադրեցին իր ամբարիչտ պաշտօնեաները։

Ապա իբրեւ ետես թագաւորն զամենայն կազմութիւն եւ զբազմութիւն գնդին բարբարոսաց, որք սրտի մտաւք եկեալ էին ի վաստակ արքունի, առաւելապէս եւս ուրախ լինէր առաջի մեծամեծացն եւ ամենայն բազմութեան զաւրաց իւրոց։ Ի վերին երեսս թաքուցանէր զկամս մտաց իւրոց, եւ ակամայ առատապէս պարգեւէր զնոսա։ Խաղաց գնաց միանգամայն ի վերայ տէրութեան Հոնաց աշխարհին, զոր Քուշանս անուանեն. եւ զերկեամ մի կռուեալ՝ ոչ ինչ կարաց ազդել նոցա։ Ապա արձակեաց զմարզիկսն յիւրաքանչիւր տեղիս, եւ զայլս փոխանակ նոցա առ իւր կոչեաց նովին պատրաստութեամբ։ Եւ այսպէս ամ յամէ սովորութիւն կարգեաց, եւ իւր անդէն քաղաք բնակութեան շինեաց, սկսեալ ի չորրորդ ամէ տէրութեանն իւրոյ մինչեւ յամն մետասաներորդ թագաւորութեանն։

When the king saw the whole assembly of barbarian troops who had cheerfully hastened to serve him, he displayed great satisfaction once more before the grandees and his whole army. Concealing his intentions, he reluctantly showered gifts upon them. He advanced at once against the kingdom of the Huns, who are called Kushans; but despite two years of war, he could not do a thing against them. Then he released the troops, each to his own place, and summoned others in their place for a new round of preparations. Thus he established this custom year after year, and built himself a city there, which he inhabited from the fourth year of his reign until the eleventh.

Արդ՝ թագաւորը երբ տեսաւ օտարականներու գնդին բոլոր կազմութիւնն ու բազմութիւնը, որոնք յօժարութեամբ եկած էին արքունի ծառայութեան, մեծամեծներուն եւ իր զօրքերուն բազմութեան առջեւ ա՛լ աւելի ուրախացաւ: Առ երեսս կը պահէր իր ծրագիրը եւ ակամայ պարգեւներ կու տար անոնց: Արշաւեց միանգամայն Հոնաց տէրութեան վրայ, զոր Քուշանք կ’անուանեն, եւ մօտ երկու տարի կռուելով չկրցաւ անոնց վնասել: Եւ ետքը զօրախմբերն իր տեղն արձակեց, եւ անոնց մէկ մասը փոխանակ իրենց տեղերը ղրկելու՝ իր քովը կանչեց նոյն դիտաւորութիւնով: Եւ այսպէս տարուէ տարի սովորութիւն ըրաւ եւ հոն իրեն բնակութեան քաղաք շինեց, իր տէրութեան չորրորդ տարիէն սկսեալ մինչեւ թագաւորութեանը տասնըմէկերորդ տարին:

Եւ իբրեւ ետես, եթէ հաստատուն կացին Հոռոմք յուխտին իւրեանց, զոր եդին ընդ նմա, եւ դադարեցին Խայլնդուրք ելանել ընդ պահակն Ճորայ, եւ յամենայն կողմանց խաղաղութեամբ բնակեաց աշխարհ նորա, եւ ի նեղ եւս էարկ զթագաւորն Հոնաց, քանզի աւերեաց զբազում գաւառս նորա եւ յաջողեցաւ տէրութիւն նորա, աւետաւորս առաքեաց ընդ ամենայն ատրուշանս աշխարհին իւրոյ. ցլուք սպիտակաւք եւ գիսաւոր նոխազաւք առատացոյց զզոհս կրակի, եւ խիտ առ խիտ թանձրացոյց անդուլութեամբ զպաշտաւն պղծութեան իւրոյ. պսակաւք եւ պատուովք մեծարեաց զբազումս ի մոգաց եւ զբազմագոյնս ի մոգպետաց։ Ետ եւս հրաման յափշտակել զամենայն ինչս քրիստոնէից եւ զստացուածս, որք էին ի մէջ Պարսկաց աշխարհին։

When the king saw that the Romans had remained true to their oath to him, that the Khaylndurk had stopped crossing the gate of Chor, that peace reigned throughout all his dominions and that the king of the Huns was left in even greater straits (for he had devastated many [Hunnic] districts and succeeded over his dominion), he sent joyful tidings to all the fire-temples in his land, had white bulls and long-haired goats brought and sacrificed abundantly to the fire, and unceasingly multiplied his impure Service; he honored the magi (and much more, the mogbeds) with crowns and other marks of distinction. He then intercepted a command addressed to the Christians who were in the land of the Persians.

Ու երբ տեսաւ որ Հոռոմներն իր հետը դրած իրենց դաշինքին մէջ հաստատ մնացին եւ Խայլնդուրները Ճորայ պահակէն յարձակում ընելէ դադրեցան, եւ անոր երկիրն ամէն կողմէն խաղաղութեամբ բնակեցաւ, եւ Հոնաց թագաւորն ալ նեղը ձգեց, որովհետեւ անոր շատ մը գաւառները աւերակ դարձուց, իր երկրին բոլոր ատրուշաններուն աւետաւորներ ղրկեց, կրակի զոհերը սպիտակ ցուլերով եւ գիսաւոր նոխազներով առատացուց, եւ իր պղծութեան պաշտօնը խիստ թանձրացուց անդադար. մոգերէն շատերը եւ մոգպետներէն ա՛լ աւելին պսակներով եւ պատիւներով մեծարեց: Եւ պարսից երկրին մէջ եղող քրիստոնեաներուն գոյքն ու ստացուացքը յափչտակելու ալ հրաման տուաւ։

Եւ այսպէս հպարտացաւ բարձրացաւ ի միտս իւր, ի վեր քան զմարդկային բնութիւն ընդվզեալ ապարթանէր ոչ միայն յիրս մարմնական պատերազմացն, այլ մեծ ոմն զինքն կարծէր քան զբնութիւն հայրենի կարգին. վասն այնորիկ կեղծաւորութեամբ թագուցանէր զինքն ըստ կարծեացն, եւ որպէս երեւէր իմաստնոցն, յանմահից իմն կարգի դնէր զինքն։ Եւ յոյժ էր ցասուցեալ ընդ անունն Քրիստոսի, յորժամ լսէր՝ թէ տանջեցաւ, խաչեցաւ, մեռաւ եւ թաղեցաւ։

Thus he grew so high and mighty in his own estimation that he boastfully exalted himself even above human nature— not only in physical warfare, but even in holding himself above his own paternal rank. He duplicitously concealed his intention and fancying himself wise, placed himself in the rank of the immortals. He then uttered great reproaches against the name of Christ when he understood that the Lord had been tortured and crucified, and that He died and was buried.

Եւ այսպէս հպարտացաւ ու բարձրացաւ, եւ մարդկային բնութենէ վեր յանդգնելով գլուխ կը քաշէր, ոչ միայն մարմնական պատերազմի գործերուն մէջ, այլ ինքզինք իր հայրենի կարգին բնութենէն աւելի մեծ մէկը կը կարծէր. ուստի իր կարծիքին համեմատ կեղծաւորութեամբ ինքզինք կը պահէր, եւ ինչպէս որ իմաստուններէն կ’երեւէր՝ ինքզինք անմահներու կարգը կը դնէր: Եւ շատ կը բարկանար Քրիստոսի անուան, երբ կը լսէր թէ տանջուեցաւ, խաչուեցաւ, մեռաւ եւ թաղուեցաւ։

Եւ իբրեւ այսպէս աւր ըստ աւրէ ի սոյն միտս ցնորեալ դանդաչէր, մի ոմն մանկագոյն ի նախարարացն Հայոց ընդդէմ բանս եդ եւ ասէ. «Արքայ քաջ, դու ուստի՞ գիտես զայդպիսի բանս խաւսել զՏեառնէ»։ Ետ պատասխանի թագաւորն եւ ասէ. «Իմ իսկ առաջի ընթերցան զգիրս մոլորութեան ձերոյ»։ Ետ պատասխանի անդրէն պատանեակն եւ ասէ. «Ընդէ՞ր, արքայ, ցայդ վայր միայն ետուր ընթեռնուլ. այլ յառաջ եւս մատո զկարդացումն, եւ լսես անդ զյարութիւնն, զյայտնութիւնն առ բազումս, զվերացումն յերկինս, զնստելն ընդ աջմէ Հաւր, զխոստումն երկրորդ գալստեանն՝ զհրաշակերտ յարութիւնն առնելով բոլորեցունց. զհամառաւտ հատուցմունսն արդար դատաստանին»։ Իբրեւ լուաւ զայս թագաւորն, ի խոր խոցեալ՝ վեր ի վերոյ ծիծաղեցաւ եւ ասէ. «Այդ ամենայն խաբէութիւն է»։ Ետ պատասխանի զինուորն Քրիստոսի եւ ասէ. «Եթէ հաւատարիմ են քեզ մարմնաւոր չարչարանքն նորա, հաւատարմագոյն եւս լիցի քեզ երկրորդ ահաւոր գալուստն նորա»։

As the king was boasting and raving like this day after day, one of the younger Armenian nakharars contradicted him and said: “Valiant king, how did you come to learn such words as you now utter against the Lord?” The king replied, “They have read your aberrant books before me.” The youth replied, “Why, king, did you only read so far? Continue reading further and you will hear of His resurrection, His epiphany before many, His ascension to heaven, His seat at the right-hand of the Father, His promise of His Second Coming, and the miraculous resurrection of all; in a word, you will hear of the reward of the just Judgment.” When the king heard this, he was deeply struck, and laughed and laughed, and said: “That is all deceit.” The soldier of Christ replied and said: “If you find His bodily tortures believable, so too must you believe in His awesome Second Coming.”

Եւ երբ այսպէս սոյն խորհուրդով ցնորած կը դանդաչեր, Հայոց երիտասարդ նախարարներէն մէկը անոր դէմ խօսեցաւ ու ըսաւ, « Ո՛վ քաջ արքայ, դուն Տիրոջ վրայօք այդպիսի խօսքերն ուսկի՞ց գիտես»: Թագաւորը պատասխան տուաւ ու ըսաւ, « Ձեր մոլորութեան գիրքերը իմ առջեւս իսկ կարդացին»: Պատանին պատասխան տուաւ ու ըսաւ, «Ո՛վ արքայ ինչո՞ւ միայն այդ տեղը կարդալ տուիր, այլ ընթերցումը քիչ մըն ալ առաջ տար եւ հոն կը լսես յարութիւնը, շատերուն յայտնուիլը, երկինք բարձրանալը, Հօրը աջ կողմը նստիլը, երկրորդ գալստեան խոստումը, ամենուն հրաշալի յարութիւն տալը եւ արդար դատաստանի վերջնական հատուցմունքը»: Երբ թագաւորն այս լըսեց, խորապէս վիրաւորուելով առ երեսս ծիծաղեցաւ եւ ըսաւ. «Այդ ամէնը խաբէութիւն է»: Բրիստոսի զինուորը պատասխան տուաւ ու ըսաւ, «Եթէ Անոր չարչարանքը քեզ հաւատալի է՝ Անոր երկրորդ ահաւոր գալուստն ա՛լ աւելի հաւատալի ըլլայ»:

Եւ զայս լսելով թագաւորին՝ բորբոքեցաւ իբրեւ զհուր հնոցին ի Բաբիլոն, մինչ եւ իւրքն իսկ անդէն դեռ եւս իբրեւ զքաղդէացիսն այրեցեալ լինէին։

Having heard these words, the king blazed like the fire of the furnace in Babylon, inflaming those who were present, just as the Chaldeans had been.

Եւ թագաւորը այս լսելով Բարելոնի հնոցին կրակին պէս բորբոքեցաւ, մինչեւ իսկ իրենները թերեւս Քաղթիացիներուն պէս այրուէին:

Յայնժամ զբոլոր բարկութիւն սրտմտութեանն եհեղ յայրն երանելի, որում անուն էր Գարեգին։ Կապեալ ոտիւք եւ կապեալ ձեռաւք զերկեամ մի տուաւ ի չարչարանս, եւ հանեալ ի բաց զտէրութիւնն ի նմանէ` ընկալաւ զվճիռ մահու։

Then the full measure of his rage poured angrily upon the blessed man, whose name was Karekin. Fettering his feet and binding his hands, he put him to torture for two years, deprived him of his rank, and had him killed.

Այն ատեն իր բոլոր կատաղութիւնը թափեց այն երանելի մարդուն վրայ, որուն անունն էր Գարեգին: Կապուած ոտքով ու կապուած ձեռքով երկու տարի չարչարանքի մատնուեցաւ եւ իր իշխանական աստիճանէն զրկուելով մահուան վճիռը ընդունեց:

Chapter 2 #

ԻՐԱՑՆ ՊԱՏԱՀՈՒՄՆ ՅԻՇԽԱՆԷՆ ԱՐԵՒԵԼԻՑ։

What Transpired Because of the Ruler of the East.

ԻՐԱՑ ՊԱՏԱՀՈՒՄԸ ԱՐԵՒԵԼՔԻ ԻՇԽԱՆԷՆ։

Որոց ոգիքն թուլացեալ են յերկնաւոր առաքինութենէն՝ յոյժ ընդ ահիւ անկեալ է բնութիւն մարմնոյ. յամենայն հողմոյ շարժի, եւ յամենայն բանէ խռովի, եւ յամենայն իրաց դողայ. երազագէտ է այնպիսին ի կեանս իւրում, եւ յանգիւտ կորուստն յուղարկի ի մահուան իւրում։ Որպէս եւ ասաց ոմն ի հնումն, մահ ոչ իմացեալ՝ մահ է, մահ իմացեալ՝ անմահութիւն է։ Որ զմահ ոչ գիտէ, երկնչի ի մահուանէ. իսկ որ գիտէ զմահ, ոչ երկնչի ի նմանէ։

Those whose souls are slack in heavenly virtue have had their corporeal natures fall into dread; shaken by every wind, perturbed by every word, made to tremble at every turn, such a person dreams throughout life and is sent to his irretrievable destruction at death. As someone of old said, “Death not understood is mortality; death understood is immortality.” He who does not know death fears it, but he who knows death is not afraid of it.

Ո՛րոնց ոգիները երկնաւոր առաքինութենէ թուլցած են, մարմնաւոր բնութիւնը չափէն աւելի վախի ենթակայ է. ամէն հովէ կը չարժի, ամէն բանէ կը խռովի եւ ամէն իրերէ կը դողայ: Այնպիսին երազող է իր կեանքին մէջ, եւ իր մահուընէ ետքը անգիւտ կորուստ կ’ուղարկուի: Ինչպէս հիներէն մէկը ըսաւ, մահը չիմացուած՝ մահ է, մահը իմացուած՝ անմահութիւն է: Ան որ մահը չգիտէր, մահէն կը վախնայ. իսկ այն որ մահը գիտէ, անկէ չվախնար:

Եւ այս ամենայն չարիք մտանեն ի միտս մարդոյ յանուսումնութենէ։ Կոյր զրկի ի ճառագայթից արեգական, եւ տգիտութիւն զրկի ի կատարեալ կենաց։ Լաւ է կոյր աչաւք քան կոյր մտաւք։ Որպէս մեծ է ոգի քան զմարմին՝ այսպէս մեծ է տեսաւորութիւն մտաց քան զմարմնոց։

All these evils enter people’s minds through a lack of learning. As blindness deprives one from the light of the sun, so does ignorance deprive one from living a consummate life. But it is better to be blind of eyes than blind of mind, for just as the soul is greater than the body, so too is the vision of the mind greater than the body’s.

Այս ամէն չարիքը մարդուս միտքը տգիտութեան պատճառաւ կը մտնէ: Կոյրը արեւին ճառագայթէն կը զրկուի, եւ տգէտն ալ կատարեալ կեանքէն: Լաւ է աչքով կոյր ըլլալ քան թէ մտքով: Ինչպէս որ հոգին մարմինէն մեծ է, այսպէս ալ մտքին տեսաւորութիւնը մարմիններուն տեսաւորութենէն մեծ է:

Եթէ ոք կարի առաւելեալ իցէ աշխարհական մեծութեամբ, եւ մտաւքն աղքատագոյն, այնպիսին ողորմելի է քան զբազումս. որպէս եւ տեսանեմք իսկ՝ ոչ միայն ի չափաւոր մարդիկ, այլ եւ յոր մեծն է քան զամենայն։ Թագաւոր եթէ ոչ ունի զիմաստութիւն աթոռակից իւր, ոչ կարէ ի վիճակին իւրում վայելուչ գոլ։ Իսկ եթէ առ մարմնաւորս այսպէս, ո՜րչափ եւս առաւել առ հոգեւորն։

If one can abound in worldly greatness, yet be of penurious mind, then he is more pitiable than most; we see the same not only among commoners, but also in the one who ranks above all: If a king does not rule with wisdom, then he cannot be favored in his rank. And if it is so in the physical realm, then it is much more so in the spiritual!

Եթէ մէկը չափէն աւելի աշխարհային հարստութեամբ ճոխացած է, եւ մտքովը աղքատագոյն՝ այնպիսին շատերէն աւելի արգահատելի է, ինչպէս որ կը տեսնենք ոչ թէ միայն հասարակ, այլ ամենէն մեծ մարդոց վրան ալ: Թագաւորը եթէ իմաստութիւնը իրեն աթոռակից չունի, իր կարգին մէջ վայելուչ չկրնար ըլլալ: Իսկ եթէ մարմնաւորներուն համար այսպէս է, որչափ ա՛լ աւելի հոգեւորներուն:

Բոլոր մարմնոյս հոգի է կենդանութիւն, իսկ մարմնոյ եւ հոգւոյ միտք են կառավար. եւ որպէս առ մի մարդ՝ այսպէս առ բոլոր աշխարհս։ Թագաւոր ոչ զիւրն միայն տացէ պարտիս, այլ եւ որոց եղեւ պատճառք ի կորուստ։

The entire body is animated by the soul, and the body and the soul are driven by the mind: It is so for one man as it is for all the world. And a king is not only accountable for himself, but also for those whom he has been a cause of destruction.

Բոլոր մարմնոյս կենդանութիւնը հոգին է, իսկ մարմնոյն եւ հոգւոյն կառավարը միտքն է. եւ ինչպէս որ է մէկ մարդուն՝ այսպէս է նաեւ բոլոր աչխարհի համար: Թագաւորն ոչ թէ միայն իր հաշիւը կու տայ, այլ եւ անոնց, որոնց կորուստին պատճառ եղաւ:

Բայց մեք թէպէտ եւ ոչ ունիմք հրաման բամբասել զիշխանս, եւ ոչ գովողք կարեմք լինել այնմիկ՝ որ աստուածամարտն լինիցի։ Այլ զանցս իրացն պատմեմ, որ ի նմանէ ընդ սուրբ եկեղեցիսն էանց, եւ ոչ դանդաղիմ. ոչ բամբասասէր մտաւք, այլ ճշմարտութեամբ զելս իրացն ասելով ոչ լռեցից։ Ոչ ի կարծ ընդոստուցեալ, եւ ոչ ի լուր զարթուցեալ. այլ ես ինքնին անձամբ անդէն ի տեղւոջն պատահեցի եւ տեսի եւ լուայ զձայն բարբառոյ յանդգնաբար խաւսելով. իբրեւ զհողմ սաստիկ՝ զի բախիցէ զծով մեծ, այնպէս շարժէր եւ տատանէր զամենայն բազմութիւն զաւրաց իւրոց։ Եւ հանդէս առնէր ամենայն ուսմանց, եւ ընդաճէր զմոգութիւնն եւ զքաւդէութիւնն եւ զամենայն ուսմունս աշխարհին իւրոյ։ Արկանէր ի ներքս եւ զքրիստոնէութիւն կեղծաւորութեամբ, եւ ասէր զայրացեալ մտաւք. «Հարցէք, քննեցէք, տեսէք. թող որ լաւն է՝ ընտրեալ կալցուք»։ Եւ փութայր որ ինչ ի մտին էր, զի վաղվաղակի կատարեսցէ։

But although we are not permitted to speak against the ruler, neither can we praise a man who would fight against God. Now let me recount what happened because of what he did against the holy church, and without delay: not with the intent of condemning him, but so as not to be silent from delivering the truth about what happened. Nor do I do this to stir suspicion or awaken rumors. For I myself happened to be there and saw and heard the sound of his impudent voice, and as the powerful wind stirs the great sea, so did he rouse and excite the multitude of his forces. He reviewed all their doctrines and propagated Magiansm, divination and all the doctrines of his land. He deceitfully brought up Christianity among these, and said with rage: “Probe, examine and observe these, and let us hold fast to the good,” but then hurried to immediately carry out what he had in his mind.

Բայց մենք թէպէտեւ իշխանը բամբասելու հրաման չունինք, բայց ոչ ալ գովողներ կրնանք ըլլալ անոր, որ աստուածամարտ կ՚ըլլայ: Այլ կը պատմենք դէպքերուն այն անցքերն, որ անոր ձեռքով սուրբ եկեղեցիներուն պատահեցան. եւ չեմ դանդաղիր, ո՛չ թէ բանբասասէր դիտաւորութիւնով, այլ ճշմարտութեամբ գործերուն վախճանը ըսելով չպիտի լռեմ: Ոչ թէ կարծիքով դրդուած, ոչ ալ լսելէն արթնցած, այլ ես ինքս անձամբ նոյն տեղը պատահեցայ ու տեսայ եւ լսեցի յանդգնաբար խօսող բարբառը, որ մեծ ծովը զարնող սաստիկ հովի պէս զօրքերուն բոլոր բազմութիւնը կը շարժէր ու կը տատանէր: Եւ բոլոր վարդապետութիւնները քննութիւն կ՚ընէր, եւ մոգութիւնը, քաւդէութիւնը եւ բոլոր իր երկրին վարդապետութիւնները խորհուրդի առարկայ կ’ընէր: Կեղծաւորութեամբ քրիստոնէութիւնն ալ մէջտեղ կը բերէր, եւ զայրացած կ’ըսէր, «Հարցուցէ՛ք, քննեցէ՛ք եւ տեսէք, ո՛րը լաւ է նէ այն ընտրելով ընդունինք», եւ իր որոշումը չուտ մը կատարելու կը փութար:

Իսկ ի կողմանց քրիստոնեայքն, որ ի զաւրուն էին, իմացան զհուրն որ ի ծածուկ վառեալ բորբոքէր, եւ կամէր հրդեհել զլերինս եւ զդաշտս առհասարակ։ Ջեռան եւ նոքա անծախական հրովն, եւ սաստկապէս պատրաստեցան առ ի փորձութիւն գաղտնի մեքենայիցն։

Then the Christians who were in different parts of the army came to understand that there was a fire that had been burning in secret, and that it threatened to burn up everything from the mountains to the valleys. They, too, burned with an unquenchable fire, boldly preparing themselves for the trials of the king’s secret machinations.

Իսկ բանակին մէջ ամէն կողմէն եղող քրիստոնեաներն իմացան խորհուրդը, որ ծածուկ վառուած կը բորբոքէր եւ լեռներն ու դաշտերն առ հասարակ պիտի հրդէհէր: Անոնք ալ անծախական կրակով ջերմացան եւ գաղտնի մեքենային փորձութեան սաստկապէս պատրաստեցան:

Սկսան այնուհետեւ բարձր բարբառով, սաղմոսիւք եւ երգովք հոգեւորաւք եւ մեծապայծառ վարդապետութեամբ յայտ յանդիման մեծի բանակին զպաշտաւնն ցուցանել. եւ աներկիւղ առանց զանգիտելոյ՝ ո՛ ոք եւ երթայր առ նոսա, ուսուցանէին կամակար։ Եւ Տէր յաջողէր նոցա նշանաւք եւ արուեստիւք. քանզի բազում հիւանդք ընդունէին զբժշկութիւն ի հեթանոսական զաւրուէն։

They began thereafter to loudly sing psalms and other spiritual songs and performed brilliant teachings and acts of worship before the great army. They fearlessly and willingly taught anyone who came to them, and the Lord prospered them with signs and wonders, for many of those who were ill in the army of the heathens were healed.

Այնուհետեւ սկսան բարձրաձայն սաղմոսներով, հոգեւոր երգերով եւ մեծապայծառ վարդապետութիւնով յայտ հանդիման մեծ բանակին իրենց պաշտամունքը ցուցնել, եւ ո՛վ որ կ’երթար անոնց քով, առանց վախնալու,աներկիւղ կերպով կը սորուեցնէին յօժարութեամբ: Եւ Տէրը հրաշքներով եւ սքանչելիքներով կը յաջողէր անոնց. ինչու որ հեթանոսական բանակին մէջ շատ հիւանդներ բժշկութիւն կը գտնէին:

Իսկ անաւրէն իշխանն իբրեւ գիտաց եթէ յայտնեցաւ խորամանկութիւն խորհրդոյն, եւ պատրաստեալ հուրն՝ մինչչեւ ուրուք ի նա փչեալ՝ վառումն նորա յայտնի իմացաւ երկիւղածացն Աստուծոյ, սկսաւ ծածուկ նետիւք խոցոտել զմիտս իւրոյ չարութեանն. եւ անբժշկական վէրս յոգիս եւ ի մարմինս տեսանէր։ Մերթ շանթէր գալարէր իբրեւ զաւձ թիւնաւոր, մերթ պարզէր գոչէր իբրեւ զառիւծ զայրացեալ. գելոյր, գլորէր, տապալէր երկդիմի մտաւք եւ զխորհուրդս կամացն կամէր կատարել։ Քանզի ձեռն արկանել եւ ունել ոչ կարէր, վասն զի ոչ էին համագունդ ի միում վայրի առ նմա, սկսաւ այնուհետեւ յառաջ կոչել զկրսերս յաւագաց եւ զանարգս ի պատուականաց եւ զտգէտս ի գիտնոց եւ զանարիս ի քաջ արանց. եւ զի՞ մի՛ թուիցեմ, այլ զամենայն զանարժանսն յառաջ մատուցանէր եւ զամենայն զարժանաւորսն յետս տանէր. մինչեւ զհայր եւ զորդի քակէր ի միմեանց։

When the lawless ruler saw that his cunning purpose had become known, and that the fire that he had prepared became known to those who fear God before anyone had even fanned the flames, he began to pierce his own evil mind with hidden arrows, thus inflicting incurable wounds to his soul and body. Bursting and coiling like a poisonous serpent, rising and roaring like a raging lion, he writhed, twisted and turned in his duplicitous mind and resolved to fulfill his schemes. But since he could not lay his hands on the Christians, for they were not all assembled together in the same place, he started calling forth youth to replace elders, the contemptible to replace the honorable, the ignorant to replace the knowledgeable and cowards to replace brave men. But why shall I go on enumerating these? For he promoted all those who were unworthy and relegated the worthy ones to the point that he even loosened fathers from sons.

Իսկ անօրէն իշխանը երբ տեսաւ թէ իր խորամանկ դիտաւորութիւնը յայտնուեցաւ, եւ պատրաստուած կրակին առանց մէկու մը փչելուն վառիլը Աստուծոյ երկիւղածներուն յայտնապէս իմացուեցաւ, սկսաւ գաղտնի նետերով խոցոտուիլ իր չար էութեանը մէջ. եւ հոգիներու ու մարմիններու մէջ անբժչկական վերքեր կը տեսնէր: Մերթ կը շանթուէր կը գալարուէր թունաւոր օձի պէս, եւ մերթ կը պարզուէր կը մռնչէր զայրացած առիւծի պէս. երկդիմի մտքով կը կծկուէր եւ կը տապլտկէր եւ իր ուզած խորհուրդը կատարել կ’ուզէր: Որովհետեւ չէր կրնար ձեռք զարնել ու բռնել,—իր քովը համագունդ չըլլալնուն համար—այնուհետեւ սկսաւ առաջ կոչել աւագներէն կրտսերները, եւ պատուականներէն անարգները, գիտուններէն տգէտները եւ քաջերէն երկչոտները եւ ի՞նչ մէկ մէկ համրեմ, բոլոր արժանաւորները ետ կը մղէր, եւ մինչեւ անգամ հայր ու որդին իրարմէ կը բաժնէր:

Թէպէտ եւ ընդ ամենայն ազգս առնէր զանկարգութիւնս զայս, առաւել ընդ Հայոց աշխարհին մարտնչէր. քանզի տեսանէր զնոսա ջերմագոյնս յաստուածպաշտութեան, մանաւանդ որք էին յազգէ նախարարացն Հայոց, եւ անմեղութեամբ ունէին զսուրբ քարոզութիւն առաքելոցն եւ զմարգարէից։ Պատրէր զոմանս ի նոցանէ ոսկւով եւ արծաթով, եւ զբազումս այլով եւս առատ պարգեւաւք. իսկ զոմանս ագարակաւք եւ մեծամեծ գեղաւք, զոմանս պատուովք եւ իշխանութեամբք մեծամեծաւք։ Եւ այլ եւս սնոտի յոյս ոգւոց առաջին դնէր. եւ այսպէս հրապուրէր եւ յորդորէր հանապազ. «Եթէ միայն, ասէ, զաւրէնս մոգութեան յանձին կալջիք, եւ զձեր մոլորութիւնդ սրտի մտաւք դարձուսջիք ի ճշմարտութիւն երեւելի մերոց դից աւրինացս, ի մեծութիւնս եւ յաւագութիւնս հասուցից հաւասար իմոյ սիրելի նախարարացս, եւ առաւել եւս զանցուցից»։ Եւ այսպէս կեղծաւորութեամբ խոնարհեցուցանէր զինքն առ ամենեսեան, խաւսելով ընդ նոսա ի պատճառս սիրոյ, զի խորամանկութեամբ որսալ մարթասցէ զնոսա ըստ առաջին խորհրդականացն խրատուց։ Եւ զայս առնէր սկսեալ ի չորրորդ ամէն մինչեւ մետասաներորդ ամն իւրոյ տէրութեանն։

Although he caused disorder in every nation, he fought the Armenians more than all the rest, for he observed that they were the most zealous in the service of God—especially those who were from the families of the nakharars, and who blamelessly held to the holy sermons of the apostles and prophets. He won some of them over with gold and silver, and others with many presents; some with farms and large villages, and others with honors and great authority. Then he put other vain hopes before their souls, and thus continued to bribe and exhort them: “If only,” he said, “you would conform yourselves to Magian customs, and turn from your errant ways to the worship of our prominent divinities, you would then stand equal to my own dear nobles in greatness and distinction, and I would exalt you still higher.” Thus, he humbled himself deceitfully before everyone, speaking on the pretext of love to lure them with tricks, according to the initial counsel of his advisors. He did this from the fourth to the 11th year of his reign.

Եւ թէպէտ այս անկարգութիւնը բոլոր ազգերու կ’ընէր, բայց ա՛լ աւելի Հայոց դէմ կը մարտնչէր. որովհետեւ զանոնք աստուածապաշտութեան մէջ աւելի ջերմեռանդ կը տեսնէր. մանաւանդ անոնք, որոնք Հայոց նախարարական ցեղէն էին եւ առաքեալներուն մարգարէներուն քարոզութիւնը անմեղութեամբ կը պահէին: Անոնցմէ ոմանք կը խափէր ոսկիով եւ արծաթով, եւ շատերը՝ ուրիչ առատ պարգեւներով. իսկ ոմանք՝ ագարակներով եւ մեծամեծ գիւղերով, եւ ոմանք՝ մեծամեծ պատուով եւ իչխանութիւնով: Եւ անոնց առջեւը ուրիշ հոգեկան սնոտի յոյսեր կը դնէր. եւ այսպէս ամէն օր կը հրապուրէր եւ կը յորդորէր կ՚ըսէր. «Եթէ միայն մոգական կրօնքն ընդունիք, եւ ձեր աղանդը յօժարութեամբ մեր երեւելի դիւցազնական օրէնքին ճշմարտութեան դարձնէք, իմ սիրելի նախարարներուս հաւասար աւագութեան կը հասցնեմ, մանաւանդ՝ ձեզ ա՛լ աւելի կը բարձրացնեմ: Եւ սէր պատճառելու համար կեղծաւորութեամբ զինք ամենուն առջեւ կը խոնարհեցնէր, անոնց հետ խօսելով կեղծ սիրելութեամբ, որպէսզի գլխաւոր խորհրդատուներու թելադրութեանը համեմատ զանոնք կարենայ որսալ: Եւ ասիկայ կ՚ընէր իր տէրութեան չորրորդ տարիէն սկսեալ մինչեւ տասնըմէկերորդ տարին:

Եւ իբրեւ ետես եթէ ոչինչ յարգեցաւ ծածուկ հնարագիտութիւնն, այլ ընդդէմքն յոլովագոյն գործէին, քանզի տեսանէր զքրիստոնէութիւն, որ աւր քան զաւր յորդեալ տարածանէր ընդ ամենայն կողմանս հեռաւոր ճանապարհին ընդ որ ինքն անցանէր, սկսաւ հաշել եւ մաշել եւ հառաչելով յոգւոց հանել։ Յայտնեաց ակամայ զծածուկ խորհուրդսն. ետ հրաման բարձր բարբառով եւ ասէ. «Ամենայն ազգ եւ լեզուք՝ որ են ընդ իմով իշխանութեամբ՝ դադարեսցեն յիւրաքանչիւր մոլոր աւրինաց, եւ միայնոյ եկեսցեն յերկրպագութիւն արեգական, զոհս մատուցանելով եւ աստուած անուանելով, եւ սպաս ունելով կրակի. եւ ի վերայ այսր ամենայնի եւ զմոգութեան աւրէնս կատարելով, զի մի՛ ինչ ամենեւին պակաս առնիցեն»։

However, when he observed that his cunning devices were not respected, and, on the contrary, that his opponents accomplished more because of this, so that Christianity grew stronger and spread itself through even the distant countries through which he had passed, he became sullen, and was consumed, and sighed and sighed. He unwittingly revealed his secret intention, commanding loudly: “All the nations and tongues throughout my dominions must abandon their errant customs and only worship the sun, offering sacrifices to it, calling it god and administering the fire cult; and on top of all this, they must fulfil all the other Magian ordinances, and nothing less.”

Եւ երբ տեսաւ որ ծածուկ հնարագիտութիւնը արժէք մը չունեցաւ, այլ մեծ մասամբ հակառակները կը գործադրուէին—որովհետեւ կը տեսնէր քրիստոնէութիւնը որ օրէ օր իր անցած հեռաւոր ճամբաներնուն կողմերը շատնալով կը տարածուէր,— սկսաւ հալիլ ու մաշիլ եւ հառաջելով ա՜խ քաչել: Ծածուկ խորհուրդը ակամայ յայտնեց. բարձր բարբառով հրաման տուաւ եւ ըսաւ. «Իմ իշխանութեանս տակ եղող բոլոր ազգեր եւ լեզուներ դադրին իրենց մոլար կրօնքէն, եւ գան երկրպագութիւն ընել միակ արեգակին, զոհեր մատուցանելով եւ զայն աստուած անուանելով ու կրակի պաշտամունք կատարելով, եւ այս ամենէն զատ մոգութեան օրէնքը կատարելով՝ ոչ մէկ բան զանց չընեն»:

Զայս ասելով քարոզ կարդայր ի մեծի կարաւանին, եւ պատուէր սաստիւ ի վերայ դնէր ամենեցուն. եւ դեսպանս ստիպաւ արձակէր յամենայն ազգս հեռաւորս, զդոյն պատուէր հրամանի առ ամենեսեան արկանէր։

Saying this, he addressed the great multitude of the caravan and gave strict commands to all. Then he quickly dispatched ambassadors to all the distant nations and delivered the same command to them all.

Այս ըսելով յայտարարութիւն կ՚ընէր մեծ բանակին մէջ, եւ ամենուն վրայ սպառնալիքով պատուէր կը դնէր, եւ բոլոր հեռաւոր ազգերուն շտապով պատգամաւորներ կը ղրկէր եւ նոյն պատուէրը ամենուն պարտադիր կ’ընէր։

Արդ ի սկզբան երկոտասաներորդ ամի թագաւորութեան իւրոյ գունդ կազմէր անհամար բազմութեամբ, յարձակեալ հասանէր յերկիրն Իտաղական։ Զայս տեսեալ թագաւորին Քուշանաց՝ ոչ հանդուրժէր ելանել ընդ առաջ նորա պատերազմաւ. այլ խոյս տուեալ ի կողմանս ամուր անապատին, թագստեամբ ապրէր հանդերձ ամենայն զաւրաւքն իւրովք։ Իսկ սա ասպատակ արձակէր գաւառաց, տեղեաց, վայրաց. առնոյր զբազում բերդս եւ զքաղաքս, եւ կուտէր զգերին, զառ եւ զապուռ եւ զաւար, ածէր հասուցանէր յերկիր իւրոյ տէրութեանն։

At the beginning of the 12th year of his reign he assembled an innumerably large army and entered the land of Itaghakan. The king of the Kushans saw this but could not stand to go before them in battle, so he took flight toward the dense wilderness and thus escaped with his entire army. Then, [Yazdegerd II] sent troops into all the districts and regions [of the Kushans]: He seized many fortresses and cities, gathered captives, took spoils and plunder and bore them away to his dominion.

Արդ իր տէրութեան տասնըերկրորդ տարւոյն սկիզբը անհամար բազմութեամբ գունդ կը գումարէ եւ յարձակելով Թիտաղիա կը հասնի: Քուշանաց թագաւորը այս տեսնելով չհամարձակիր անոր դէմ պատերազմով ելլել, այլ ամուր անապատի կողմերը խոյս տալով թագստով ազատ կը մնայ իր բոլոր զօրքերովը: Իսկ սա գաւառներուն, տեղերուն եւ վայրերուն վրայ գունդեր կը ղրկէ. չատ մը բերդեր ու քաղաքներ կը գրաւէ, եւ գերիները կը ժողվէ, եւ աւարն ու կողոպուտներ տէրութեան երկիրը կը բերէ եւ կը հասցնէ:

Եւ անդ այնուհետեւ յընդունայն եղեալ ի նոյն խորհուրդս՝ հաստատէր ի կարծիս մոլորութեան, ասելով ցպաշտաւնեայս ամբարշտութեանն. «Զի՞նչ հատուսցուք մեք աստուածոցն փոխանակ այս մեծ ի յաղթութեանս, որ ոչ ոք կարաց ելանել ընդդէմ մեր պատերազմաւ»։ Յայնմ ժամանակի առ հասարակ մոգք եւ քաւդեայք բարձին զձայնս իւրեանց միաբան եւ ասեն. «Աստուածքն որ ետուն քեզ զտէրութիւն եւ զյաղթութիւն ի վերայ թշնամեաց քոց, ոչ ինչ են կարաւտ խնդրել ի քէն յերեւելի պատուականացս, այլ զի բարձցես զամենայն ուսմունս մոլորութեան մարդկան, եւ ի մի դարձուսցես աւրէնս զրադաշտական պատուիրանին»։

Thereafter, persisting in the same vain intention, he held firm to his stray thoughts, telling his impious ministers: “What shall we give the gods in exchange for this great triumph, such that no one was able to oppose us in battle?” At this time the magi and astrologers raised their voices in unison and said: “The gods, who have given you empire and victory over your enemies, require no other signs of homage from you than that you should banish all errant doctrines of man, and turn [their] customs to the Zoroastrian command.”

Եւ հոն այնուհետեւ նոյն ծրագրի մէջ ալ չյաջողելով իր մոլորական ըմբռնումին մէջ կը հաստատուէր ամբարշտութեան պաշտօնեաներուն ըսելով. «Մենք աստուածներու ի՞նչ հատուցում ընենք այս մեծ յաղթութեան փոխարէն, որովհետեւ ոչ մէկը կրցաւ պատերազմով մեր դէմը ելլել»: Այն ատեն մոգերն ու քաւդեաները առհասարակ իրենց ձայները միաբան բարձրացուցին եւ ըսին. «Աստուածները, որ քու թշնամիներուդ վրայ քեզի տէրութիւնն ու յաղթութիւնը տուին, քեզմէ երեւելի պատուական բաներ խնդրելու կարօտ չեն, միայն թէ մարդկան մոլորութեան բոլոր վարդապետութիւնները ջնջես եւ զրադաշտական պատուիրանին օրէնքին դարձնես»։

Հաճոյ թուէր բանն առաջի թագաւորին եւ ամենայն մեծամեծացն, մանաւանդ որ էին առաջակայք աւրինացն։ Խորհուրդ ի մէջ առեալ յաղթէր խրատն։ Անդէն ի ներքոյ Պահ դրանն արգելոյր զբազմութիւն այրուձիոյն Հայոց եւ զՎրաց եւ զԱղուանից, եւ զամենեցուն՝ որ էին հաւատացեալ ի սուրբ աւետարանն Քրիստոսի։ Եւ հրաման սաստիւ դռնապանացն առնէին, եթէ որ յարեւելս առ մեզ գայցէ` թողցեն, իսկ յարեւելից յարեւմուտս անանց լիցի ճանապարհ։

This speech found favor before the king and all the grandees, and especially those of the highest religious rank. They took counsel and favored that advice. Then, within the Gate of the Guard he enclosed the host of Armenian, Georgian and Aghuanian cavalry, and all others who were believers in the Holy Gospel of Christ. The gatekeepers received strict orders to let everyone who was coming eastward to pass, but to block the road for those going from east to west.

Այս խօսքը թագաւորին եւ մեծամեծներուն առջեւը հաճոյ կը թուի, մանաւանդ անոնց՝ որ օրէնքին առաջաւորներն էին: Եւ խորհուրդին մէջ այդ թելադրութիւնը յաղթող գտնուեցաւ: Անմիջապէս Պահ դրան ներսը կ’արգիլէ Հայոց, Վրաց, Աղուանից, եւ Քրիստոսի Սուրբ Աւետարանին հաւատացող ամենուն հեծելազօրքերուն բազմութիւնը: Եւ սպառնալիքով դռնապաններուն հրաման կու տային թէ ով որ արեւելքէն մեզ գայ՝ ձգեն. իսկ արեւելքէն արեւմուտք երթալու ճամբան անանցանելի ըլլայ:

Եւ իբրեւ արգել եւ փակեաց զնոսա յամուր եւ յանել գառագիղն, յիրաւի ասացի ամուր եւ անել, քանզի չիք անդ տեղի փախստի եւ թաքստի, վասն զի շուրջանակի թշնամիք են բնակեալ, յայնմ ժամանակի ձեռն արկանէր ի նոսա, եւ մեծաւ չարչարանաւք եւ պէսպէս տանջանաւք վատթարէր զբազումս ի նոցանէ, եւ ստիպէր ուրանալ զճշմարիտն աստուած, եւ խոստովանել զերեւելի տարերս։

When they were thus hemmed into that strong and inescapable prison—and truly strong and inescapable, for there was nowhere to run or hide, as the enemy dwelt all around—that’s when he threw his hands on them and inflicted great pains and various tortures, that they might be forced to deny the true God and confess the visible elements.

Եւ երբ կ’արգիլէ եւ կը փակէ զանոնք ամուր եւ անել արգելանոցներու մէջ,—եւ իրաւ ամուր անել ըսի, որովհետեւ շուրջը թշնամիներ բնակած ըլլալուն համար հոն փախուստի եւ թագուստի տեղ չկար—այն ատեն անոնց ձեռք կը ձգէ եւ անոնցմէ չատերը կը տկարացնէ եւ մեծ չարչարանքներով ու պէսպէս տանջանքներով, կը ստիպէ ուրանալ ճչմարիտ Աստուածն ու պաչտել տեսանելի տարրերը:

Իսկ զաւրականքն առհասարակ գեղեցիկ խորհրդով, քաջապէս զաւրութեամբ միաբան աղաղակէին եւ ասէին. «Վկայ են մեզ երկինք եւ երկիր, որ ոչ երբէք հեղգացեալ եմք յարքունի վաստակս, եւ ոչ խառնեալ վատութիւն ընդ արութիւն քաջութեան. ի զուր եւ անողորմ են հարուածքս ի վերայ մեր»։

But the soldiers cried out together with a beautiful thought and courageously said: “Heaven and earth are our witnesses that we have never been wanting in our duty to the king, nor have we ever confused cowardice with the strength of courage; these blows are vain and cruel.”

Իսկ զօրքերը առհասարակ գեղեցիկ խորհուրդով, քաջապէս զօրացած՝ միաբան կ’աղաղակէին ու կ՚ըսէին. «Մեզ երկինք եւ երկիր վկայ են որ մենք երբեք չենք հեղգացած արքունի աչխատութենէն, եւ չենք խառնած վատութիւն քաջութեան եւ արիութեան մէջ. մեզի համար այս հարուածները զուր տեղ եւ անողորմ են»:

Եւ բազմանայր գոչումն աղաղակի նոցա, մինչեւ ինքնին թագաւորն ականատես լինէր իրացն յանդիմանութեան, եւ անդէն վաղվաղակի երդմամբ հաստատէր եւ ասէր. «Ոչ թողացուցից ձեզ, մինչեւ կատարեսջիք զամենայն կամս հրամանաց իմոց։

This wailing resounded on every side until the king himself witnessed the proceedings with his own eyes, immediately made a vow and said: “I will not set you free until you fulfill my commands to my satisfaction.”

Եւ անոնց աղաղակին գոչումը կը շատնայ եւ մինչեւ իսկ թագաւորը ինքնին ականատես կ’ըլլայ այդ յայտնի բաներուն, եւ հոն անմիջապէս երդումնով կը հաստատէ ու կ’ըսէ. «Ձեզի թոյլտուութիւն չպիտի ընեմ, մինչեւ որ իմ ուզած բոլոր հրամաններս կատարէք»։

Եւ ահա իշխանութիւն առեալ չարասէր սպասաւորացն, զի զչորս զինուորսն ի բուն աւագացն մատուսցեն ի փորձութիւն տանջանացն։ Եւ զառաջեաւ դատեալ բազում հարուածովք, նովին կապանաւք անցուցին ի տեղիս արգելանին։ Իսկ այլոցն խաբէութեամբ առ ժամանակ մի թողութիւն արարեալ, եւ զամենայն վնասուն պատճառս արկանէր զկապելովքն. եւ զայս առնէր սատանայական խրատուն։

And then his malicious servants received authority to subject four soldiers from among the natural avags to tribulations and tortures. He started by condemning them with many beatings then threw them into prison bound in chains. He deceitfully remitted others for a time, putting all the blame of harm on the prisoners. He did this with Satanic direction.

Եւ ահա չարչարանքի սպասաւորները հրամաններ առնելով բուն աւագանիներէն չորս զինուորները մօտեցուցին տանջանքի փորձութեան: Եւ ամենուն առջեւ շատ մը հարուածներով տանջելով նոյն կապանքով արգելանին անցուցին: Իսկ թագաւորը խաբէութեամբ ուրիշներուն ժամանակ մը թոյլտուութիւն տալով յանցանքին բոլոր պատճառները կապեալներուն վրայ ձգեց. այս ալ սատանայական թելադրութեամբ կ՚ընէր:

Եւ յետ երկոտասան աւուրս հրաման տայր ընթրիս գործել առատութեամբ եւ աւելի քան զաւուրց սովորութիւն, եւ կոչէր զբազումս ի զինուորական քրիստոնէիցն։ Եւ ի ժամ գահուն պատրաստութեան զիւրաքանչիւր տեղի շնորհէր նոցա զբազմականին. եւ սիրով խոնարհութեամբ խաւսէր ընդ նոսա ըստ առաջնում կարգին, զի թերեւս հաւանեսցին ուտել զմիս զոհեալ, զոր ոչ էր երբէք աւրէն ուտել քրիստոնէից։ Իբրեւ ոչ կալան յանձին ամենեքին, ոչ ինչ կարի ստիպեաց, այլ հրամայեաց մատուցանել նոցա զսովորական կերակուրն, եւ առաւել գինեաւքն յաւելոյր ի տաճարին զխրախութիւն։

After twelve days [of imprisonment] he gave orders for the preparation of an evening banquet, more sumptuous than ordinary, and invited many of the Christian soldiers. While the seating was being prepared, he graced each one with his own place at the table. He spoke with them with kind humility in accordance with their former rank, that he might prevail on them to eat sacrificial meat, of which the Christians were never permitted to eat. When they all declined this, he did not force them, but ordered that their customary food be prepared for them, and increased the wine and feasting in the temple.

Իսկ տասնըերկու օր վերջը հրաման կու տայ սովորական օրերէն աւելի առատութեամբ ընթրիք մը պատրաստել. եւ կը կոչէ քրիստոնեայ զինուորներէն շատերը: Եւ աթոռներու պատրաստութեան ատեն անոնց կը շնորհէր իրենց նստելու պատշաճ տեղը. եւ սիրով եւ խոնարհութեամբ կը խօսէր անոնց հետ առաջուան պէս, որպէսզի թերեւս յանձն առնեն ուտել զոհուած միսը, որ քրիստոնեաներուն երրեք ներելի չէր ուտել: Երբ ամենքն ալ յանձնառսւ չեղան, չափէ աւելի չստիպեց զանոնք, եւ աւելի գինիներով աւելցուց ուրախութիւնը սեղանատան մէջ:

Եւ անտի ի դուրս ելեալ ի սրահն արքունի, արգելին զոմանս ի նոցանէ ձեռս յետս կապելով, եւ զխոնջանունսն կնքելով եւ զգուշութեամբ պահելով՝ էր որ զերկուս աւուրս, եւ էր որ զերիս։ Բազում եւ այլ եւս յանարժան հարուածս չարչարէին, զոր եւ ոչ ընդ գրով իսկ արժանի համարեցաք արկանել։ Եւ զոմանս ի նոցանէ հեռացուցին եւ քարշեցին յազնուական պատուոյն անարգեալ։

But when they were leaving the royal hall, some of the Christians were seized and arrested, and their pants sealed, and they were held in close confinement; some for two days, and some for three. They were also demeaned in many other ways, which we will not deign to speak of here. Then some of them were sent away and deprived of their noble rank.

Եւ երբ անկէ դուրս ելան եւ արքունի սրահը մտան, անոնցմէ ոմանք արգիլեցին ձեռքերնին ետեւնին կապելով եւ խոնջաննին կնքելով, եւ հսկողութեան տակ առին՝ ոմանք երկու եւ ոմանք երեք օր: Ուրիչ շատ մը անարժան հարուածներով ալ չարչարեցին որ արժանի անգամ չհամարեցինք գրի տակ առնել: Եւ անոնցմէ ոմանք իշխանական պատիւէ զրկելով օտար տեղեր քշեցին:

Եւ գունդս դարձեալ գումարէին ի նոցանէ յերկիր հեռաւոր` յամուրս անապատին՝ ի մարտ պատերազմի թշնամեացն արքայի. եւ բազմաց իսկ անդէն հասանէր վախճան մահու սրով։ Եւ զամենեցուն զկարգեալ թոշակն նուազեցուցանէին, քաղցիւ եւ ծարաւով տառապեցուցանէին զնոսա, եւ ձմերոցի տեղիս զդժնեայ վայրսն հրամայէին նոցա. եւ անարգս եւ վատթարս յաչս ամենեցուն զնոսա ցուցանէին։

Then divisions upon divisions of soldiers were assembled from among them [the Christians] to march toward the deep wilderness in a distant land to fight the enemies of the king, where many of them perished by the sword. The wages [of the survivors] were reduced, they were tormented with famine and thirst, ordered to spend the winter in the cruelest of places and dishonored and vilified for all to see.

Եւ դարձեալ անոնցմէ շատ գունդեր կը Ժողվէին եւ հեռաւոր երկիր՝ անապատի բերդերուն մէջ թագաւորին թշնամիներուն դէմ պատերազմի կը ղրկէին, եւ շատերը հոն սրով կը սպաննէին: Եւ ամենուն յատկացուած թոշակները կը զեղչէին, եւ զանոնք անօթի ու ծարաւ կը տառապեցնէին. եւ գէշ տեղեր կը յատկացնէին անոնց իբրեւ ձմեռանոց, ու զանոնք ամենուն աչքին վատթար եւ անարգ կը ցուցնէին:

Իսկ նոքա առ սէրն Քրիստոսի յոյժ խնդութեամբ ընդունէին զամենայն չարչարանսն վասն մեծի յուսոյն, որ առաջի պատրաստեալ կայ պատուիրանապահ համբերողացն։ Որչափ չարութիւն զանարգութիւն բազմացուցանէր, նոքա եւս քան զեւս զաւրանային ի սէրն Քրիստոսի. մանաւանդ զի բազումք ի նոցանէ զգիրս սուրբս ուսեալ էին ի մանկութենէ, զանձինս մխիթարէին եւ զընկերս քաջալերէին, եւ իբրեւ աշտարակ լուսոյ զպաշտաւնն ունէին եւ բազմացուցանէին։

Yet out of their love of Christ, the Christians accepted all the torments with great joy and endured with the great hope of those who uphold the commandments. As much as evil multiplied dishonor, so much more were they strengthened in their love of Christ, especially because many of them had studied Holy Scripture from childhood and thus consoled themselves and encouraged their friends, performing and multiplying their worship like towers of light.

Իսկ անոնք Քրիստոսի սիրոյն՝ բոլոր չարչարանքները խնդութեամբ կ’ընդունէին՝ այն մեծ յոյսին համար, որ պատուիրանապահ վշտակիրներուն առջեւը պատրաստուած է: Չարութիւնը որչափ անարգութիւնը շատցնէր, անոնք ա՛լ աւելի կը զօրանային Քրիստոսի սիրով. մանաւանդ որ անոնցմէ շատերը մանկութենէն սուրբ գիրքը սորված էին, անոր հետ զիրար կը մխիթարէին եւ ընկերնին կը խրախուսէին յայտնապէս պաշտամունքը կը պահէին եւ կը շատցնէին:

Վասն որոյ եւ բազումք ի հեթանոսաց, որոց հեշտ եւ ցանկալի ձայնքն թուէին, քաջալերէին զնոսա, եւ ասէին բանս մխիթարութեան, իբրեւ թէ լաւ իցէ մարդոյ մահու չափ ճգնել՝ քան յայդպիսի աւրինաց ուրանալ։

Thus many of the heathens, to whom the voices [of their songs] seemed pleasurable and desirous, began encouraging them and offering words of comfort, that it is better to bear deathly afflictions than to abjure such a religion.

Ուստի շատ մը հեթանոսներ, որոնց այս ձայները հեշտ եւ ցանկալի կը թուէր, զանոնք կը քաջալերէին եւ սփոփիչ խօսքեր կ’ըսէին, իբրեւ թէ մարդուն լաւ է մահու չափ տառապիլ քան թէ այդպիսի կրօնքէ մը հրաժարիլ:

Բայց սակայն թէպէտ եւ նոքա առ սէրն Քրիստոսի յոյժ զուարթութեամբ խնդային ըստ ներքին մարդոյն, արտաքին տեսիլն կարի ողորմ էր յաւտարութեան։ Այնպիսի պատուական զինուորութիւն հասեալ էր ի չարաշուք անարգութիւն, եւ հայրենի ազատութիւնն չարաչար կայր ի ծառայութեան մարդախոշոշ բռնաւորին, որ եւ ընդ հեթանոսաց աւրէնս անցանէր արիւնհեղութեամբ, եւ ամենեւին չկարծէր՝ թէ գուցէ այսր ամենայն ի վրէժխնդիր յերկինս։

However, although they were joyous in their love of Christ, their outer appearance was very pitiable compared to others. Such honorable soldiers had become objects of vile disrespect, and their ancestral noble rank was pitilessly subjected by their murderous captor, who followed the example of the bloodthirsty heathens who did not at all think that there could be vengeance for all this in heaven.

Բայց եւ այնպէս անոնք Քրիստոսի սիրոյն համար՝ յոյժ զուարթութեամբ կը հրճուէին ըստ ներքին մարդոյն, սակայն անոնց արտաքին տեսքը չափազանց խղճալի էր օտարութեան մէջ: Այնպիսի պատուական զինուորականութիւն մը չարաշուք անարգութեան հասած էր, եւ հայրենի ազատութիւնը չարաչար ենթակայ էր ծառայութեանը այն արիւնարբու բռնաւորին, որ հեթանոսներու օրէնքն ալ ոտնակոխ կ՚ընէր արիւնհեղութեամբ, եւ ամենեւին չէր կարծէր որ այս ամենուն վրէժխնդիր մը կայ երկինքէն։

Նա եւ ոչ զերկրաւոր վաստակս ուրուք յիշէր. եւ որ մեծն քան զամենայն է ըստ մարմնաւոր կարգի, քանզի գոյին ոմանք ի նախարարացն, որոց զեղբարս նորա սնուցեալ էր մայրենի կաթամբն իւրեանց, առաւել եւս քան զամենեսեան զնոսա դատէր։

Also, no one remembered their earthly labor, which is above all else according to the mortal order, for some of the nakharars, whose brothers had been nourished with their mothers’ milk, were tormented [by their brothers] more than anyone else.

Նաեւ մէկու մը երկրաւոր երախտիքը չէր յիչէր, եւ ան որ ըստ մարմնաւոր կարգի ամենէն մեծն է, ամենէն աւելի զանոնք կը դատէր. որովհետեւ հոն կը գտնուէին Հայ նախարարներէն ոմանք, որոնք անոր եղբայրները սնուցած էին իրենց մայրենի կաթովը:

Եւ յայսր ամենայնի վերայ այլ եւս չարութիւն խորամանկեաց։ Զմի ոմն ի հաւատարիմ ծառայից իւրոց ի գործ առաքէր յերկիրն Հայոց՝ որում անուն էր Դենշապուհ. որ եկեալ հասեալ հրամանաւ արքունի, զողջոյն բերեալ զմեծ թագաւորին, եւ խաղաղասէր կեղծաւորութեամբ աշխարհագիր առնել ամենայն երկրին Հայոց ի թողութիւն հարկաց եւ ի թեթեւութիւն ծանրութեան այրուձիոյն։ Թէպէտ եւ ի վերին երեսս կեղծաւորէր, այլ ի ներքոյ խորհուրդք չարագոյն ցուցանէին։

On top of all this, [the king] conspired to enact further wickedness. He sent one of his loyal servants named Denshapur to Armenia on an assignment. Denshapur arrived with a royal decree and the great king’s greetings, and under a peaceful pretext he took a census of all of Armenia [with promises] to exempt them from paying taxes and to reduce burden on the cavalry. Although he concealed his artifice, the malice behind his plans was evident.

Եւ այս ամենէն զատ ուրիշ չարութիւն մըն ալ կը խորամանկէ: Իր հաւատարիմ ծառաներէն մէկը, որուն անունը Դենշապուհ էր, պաշտօնով Հայաստան կը ղրկէ, որ արքունի հրամանով կը հասնի մեծ թագաւորին ողջոյնը բերելով, եւ աչխարհագիր ընելով բոլոր Հայաստանը, տուրքերը ներելու եւ հեծելազօրներու ծանրութիւնը թեթեւցնելու խաղաղասէր կեղծաւորութեամբ: Թէպէտեւ երեսանց կեղծաւորութիւն կ’ընէր, այլ ներսէն չարագոյն խորհուրդներ երեւան կու գային:

Առաջին, զազատութիւն եկեղեցւոյն արկանէր ի ծառայութիւն։

First, he turned the liberty of the church into servitude.

Առաջին. Եկեղեցւոյ ազատութիւնը ծառայութեան կ’ենթարկեր։

Երկրորդ, միայնակեաց քրիստոնեայք որ բնակեալ էին ի վանորայս, ընդ նովին աշխարհագրով էարկ։

Second, he included the Christian monks who were living in monasteries in his census.

Երկրորդ. Վանքերու մէջ բնակող միայնակեաց քրիստոնեաները նոյն աշխարհագրի մէջ կ’առնէր։

Երրորդ, զհարկ աշխարհին առաւել ծանրացոյց։

Third, he increased the taxes in the land.

Երրորդ. Երկրին տուրքը աւելի ծանրացուց։

Չորրորդ, զնախարարեանն բանսարկութեամբ արկ ընդ միմեանս, եւ յամենայն տան արար խռովութիւն։

Fourth, he slanderously pitched the nakharars against each other and established disorder in all their houses.

Չորրորդ. Նախարարները բանսարկութիւնով իրարու դէմ հանեց, եւ ամէն ընտանիքի մէջ խռովութիւն ձգեց:

Եւ զայս ամենայն առնէր՝ թերեւս զմիաբանութիւնն քակեսցէ, եւ զուխտն եկեղեցւոյն ցրուեսցէ, եւ զմիայնակեացսն փախուսցէ, եւ զշինականսն վատնեսցէ. եւ առ յոյժ աղքատութեանն՝ ակամայ դիմեսցեն յաւրէնս մոգուց։

He did all this to try to destroy their unity, to break the brotherhood of the Church’s faithful, and to put the monks to flight and exhaust the peasants, that they might, out of great poverty, turn to the Magian doctrine against their will.

Այս ամենը կ’ընէր, որպէսզի միաբանութիւնը քայքայէ, եկեղեցւոյ ուխտը ցրուէ, միայնակիցները փախցնէ, եւ փճացնէ չինականները, որոնք յոյժ աղքատութեան պատճառաւ մոգական դենին դիմեն:

Եւ ե՛ւս չարագոյն հինգերորդն. քանզի որ հազարապետն էր աշխարհին, իբրեւ զհայր վերակացու համարեալ էր աշխարհականաց քրիստոնէից. գրգռեաց յարոյց զամբաստանութիւն ի վերայ նորա, եւ հանեալ զնա ի գործոյն՝ փոխանակ նորա պարսիկ ած յաշխարհն, եւ մեւս եւս մոգպետ՝ դատաւոր աշխարհին, զի զեկեղեցւոյն փառսն աղաւաղեսցեն։

Yet his fifth act was even more wicked: Given that the hazarbed of the land was considered as a father and overseer by its Christian inhabitants, Denshapur provoked accusations against him and removed him from his position, appointing a Persian to govern the land in his place and a mogbed as judge of the land to corrupt the glory of the church.

Եւ հինգերորդը ամենէն աւելի անտանելի էր. որովհետեւ երկրին հազարապետը իբրեւ հայր վերակացու համարուած էր քրիստոնեայ աշխարհականներու. գրգռեց ու անոր վրայ ամբաստանութիւն հանեց, եւ զայն իր պաշտօնէն ձգելով անոր տեղ Պարսիկ մը բերաւ երկրին մէջ. եւ ուրիշ մոգպետ մըն ալ երկրին դատաւոր, որպէսզի եկեղեցւոյ փառքն աղաւաղեն։

Բայց սակայն թէպէտ եւ ամենայն գործքս այս դժնեայ էին, չեւ էր ուրուք ձեռն արկեալ յայտնի յեկեղեցին. վասն այնորիկ եւ ոչ ոք ընդդիմացաւ նմա, թէպէտ եւ էր ծանրութիւն հարկացն։ Քանզի ուստի արժան էր առնուլ հարիւր դահեկանաւ չափ, կրկին առնուին. նոյնպէս եւ եպիսկոպոսաց եւ երիցանց դնէին, ոչ միայն շինաց, այլ եւ աւերակաց։ Նաեւ բնաւ ո՞վ իսկ կարէ պատմել վասն ծանրութեան մտից եւ սակից, բաժից եւ հասից լերանց եւ դաշտաց եւ մայրեաց։ Ոչ ըստ արքունի արժանաւորութեանն առնուին, այլ հինաբար յափշտակելով, մինչեւ ինքեանք իսկ մեծապէս զարմանային, թէ ուստի այս ամենայն գանձ ելանէ՝ զիա՞րդ շէն կայցէ աշխարհն։

But though all these works were foul, no man had lain a hand on the church openly; therefore, though the blows were heavy, no one opposed him. For when it was lawful to take 100 dahekans, they took double. They also did this with the bishops and priests, not only in populous areas, but also in desolate areas. Also, who could relate all the heavy taxes and levies, tolls and duties [imposed on the inhabitants of] the mountains, plains and forests? They did not take these according to the royal dignity; rather, they plundered like brigands until they themselves were astonished as to how the land could remain prosperous after they had taken all these treasures.

Բայց թէեւ բոլոր այս գործերը անտանելի էին, սակայն մէկը յայտնի կերպով եկեղեցւոյն ձեռք չէր երկնցուցած, ուստի ոչ ոք ընդիմացաւ անոր, թէպէտեւ հարկերը ծանր էին: Որովհետեւ երբ հարիւր դահեկան առնել պէտք էր, այնչափ ալ կը կրկնէին եւ կ’առնէին, այսպէս եպիսկոպոսներուն եւ երեցներուն վրան ալ կը դնէին. ոչ միայն շէն եղողներուն, այլեւ աւերակներուն: Նաեւ ո՛վ կրնայ պատմել իսկ լեռներուն, դաշտերուն եւ անտառներուն մուտքերուն ու սակերուն, բաժերուն ու մաքսերուն ծանրութիւնը: Ոչ թէ արքունական արժանաւորութեամբ կ’առնէին, այլ աւազակաբար յափշտակելով. մինչեւ անգամ իրենք ալ մեծապէս կը զարմանային թէ ուսկի՞ց են այս բոլոր գանձերը, եւ ինչէ՞ն շէն կը մնայ [Հայաստան] աշխարհը:

Եւ իբրեւ տեսին՝ թէ այսու ամենայնիւ չկարացաք ձանձրացուցանել, յայնժամ յայտնապէս հրաման ետուն մոգաց եւ մոգպետաց նամակ մի գրել ըստ ձախողակի դենին իւրեանց։

When they saw that even with all this, they could not trouble the Armenians, they openly ordered the magi and mogbeds to write a letter according to their sinister religion.

Եւ երբ տեսան որ այս ամէն բաներով չկրցան ձանձրացնել, այն ատեն յայտնապէս հրաման տուին մոգերու եւ մոգպետներու իրենց ձախող դենին համեմատ նամակ մը գրել:

Եւ է պատճէն նամակին այս.

The following is a copy of this letter:

Եւ նամակին պատճէնը այս է.

«Միհրներսեհ Վզուրկ հրամատար Երան եւ Աներան, Հայոց մեծաց ողջոյն շատ։

“From Mihr Narseh, Grand Vizier of Eran and Aneran, abundant greetings to Greater Armenia.

«Վզուրկ Միհրներսէհ, Երան եւ աներան հրամանատար Հայոց Մեծաց շատ ողջոյն».

«Դուք գիտասջիք, ամենայն մարդ՝ որ բնակեալ է ի ներքոյ երկնի, եւ ոչ ունի զաւրէնս դենի մազդեզն, նա խուլ է եւ կոյր, եւ ի դիւաց Հարամանոյ խաբեալ։ Քանզի մինչ չեւ էին երկինք եւ երկիր, Զրուան մեծն աստուած յաշտ առնէր զհազար ամ եւ ասէր. «Թերեւս լիցի իմ որդի Որմիզդ անուն, արասցէ զերկին եւ զերկիր»։

“Know that all men who dwell beneath heaven and hold not the customs of the Mazdaean religion, are deaf and blind, and deceived by the demons of Ahriman. For before heaven and earth existed, the great god Zurvan made sacrifices for a thousand years and said: ‘Perhaps I will have a son named Ormizd, who shall create heaven and earth.

«Դուք գիտցէք որ երկնի տակ բնակող ամէն մարդ, որ պարսկական դենի օրէնքը չունի, այն կոյր է եւ խուլ, եւ Հարամանի դեւերէն խաբուած։ Որովհետեւ դեռ երկինքն ու երկիրը չգոյացած՝ մեծ աստուածը Զրուան հազար տարի զոհ կը մատուցանէր եւ կ’ըսէր. «Թերեւս ունենամ Որմիզդ անուն որդի մը, որ երկինքն ու երկիրը ստեղծէ:

«Եւ յղացաւ երկուս յորովայնի. մի վասն յաշտ առնելոյ՝ եւ զմեւսն եւս ի թերեւսն ասելոյ։ Իբրեւ գիտաց, եթէ երկու են յորովայնի, «Որ վաղ եկեսցէ, ասէ, նմա տաց զթագաւորութիւնս»։ Իսկ որ էր ի թերահաւատութենէն յղացեալ՝ պատառեաց զորովայնն եւ ել ի դուրս։ Ասէ ցնա Զրուան. «Ո՞վ ես ես դու»։ Ասէ. «Որդին քո եմ Որմիզդ»։ Ասէ ցնա Զրուան. «Իմ որդին լուսաւոր է եւ անուշահոտ, դու խաւարային ես եւ չարասէր»։ Եւ իբրեւ կարի դառնապէս ելաց, ետ ցնա զթագաւորութիւնն հազար ամ։

“Then he conceived two in his womb; one because of his sacrifice, and the other because he said ‘perhaps’. When he learned that there were two in his womb, ‘To whomever comes first,’ he said, ‘I shall bestow my kingdom.’ Then the one who had been conceived of this doubt ripped his belly open and came out. Zurvan said to him: ‘Who are you?’ He said: ‘I am your son Ormizd.’ Zurvan said: ‘My son is luminous and sweet-smelling; you are dark and malevolent.’ Then, having wept very bitterly, Zurvan granted him sovereignty for a thousand years.

«Եւ որովայնին մէջ երկու հատ յղացաւ. մէկը զոհելուն համար, միւսն ալ թերահաւատելուն համար: Երբ գիտցաւ թէ որովայնին մէջ երկու հատ են, ըսաւ. «Ով որ առաջ ելլէ թագաւորութիննը անոր պիտի տամ: Իսկ թերահաւատութենէն յղացողը պատռեց որովայնը եւ դուրս ելաւ։ Զրուան անոր ըսաւ. «Իմ որդին լուսաւոր ու անուշահոտ է, դուն խաւարային ու չարասէր ես:» Եւ երբ չատ մը դառնապէս լացաւ, թագաւորութիւնը տուաւ անոր հազար տարի:

«Իբրեւ ծնաւ զմեւս եւս որդի, անուանեաց զնա Որմիզդ. Եհան զթագաւորութիւն յԱրհմնէ, եւ ետ ցՈրմիզդն եւ ասէ ցնա. «Ցայժմ ես քեզ յաշտ արարի, արդ դու ինձ արա». Եւ Որմիզդ արար զերկինս եւ զերկիր, իսկ Արհմն ընդդէմ չար գործեաց։

“When his other son was born, he called him Ormizd; [Zurvan] then took sovereignty from Ahriman, gave it to Ormizd, and said to him: ‘Until now I sacrificed to you; now, you must do the same to me.’ Then Ormizd made heaven and earth while Ahriman wrought evil against him.

«Երբ միւս որդին ալ ծնաւ, զայն Որմիզդ անուանեց. եւ թագաւորութիւնը Արհմնէն առնելով Որմիզդին տուաւ եւ անոր ըսաւ, «Մինչեւ հիմա ես քեզի համար զոհեր մատուցի, այսուհետեւ դուն ալ ինծի համար պիտի ընես: Որմիզդ երկինքն ու երկիրը ստեղծեց. իսկ Արհմն ընդհակառակը ՝ չար գործեց:

«Եւ այսպէս բաժանին արարածքս. հրեշտակք Որմզդի են, իսկ դեւքն Արհմնոյն, եւ ամենայն բարիք, որ յերկնից եւ այսր լինին՝ Որմզդի են, եւ ամենայն վնասք, որ անտի եւ այսր գործին՝ զայն Արհմն արար։ Սոյնպէս յերկրիս որ ինչ բարի է՝ զայն Որմիզդն արար, եւ որ ոչն է բարի՝ զայն Արհմն արար. որպէս զմարդ Որմիզդ արար, եւ զախտս եւ զհիւանդութիւնս եւ զմահ Արհմն արար։ Եւ ամենայն թշուառութիւնք եւ պատահարք որ լինին, եւ պատերազմունք դառնութեան, չարին մասին արարածք են. իսկ յաջողութիւն եւ տէրութիւնք եւ փառք եւ պատիւք եւ առողջութիւնք մարմնոց, գեղեցկութիւնք դիմաց եւ ճարտարութիւնք բանից եւ երկայնակեցութիւնք ամաց, այդ ի բարւոյն առնուն զգոյացութիւն. եւ ամենայն որ ոչ այդպէս է, ի նա չարին արարած խառնեալ է։

“Thus, all creatures were divided: angels are of Ormizd and demons of Ahriman; all acts of good here and in heaven are Ormizd’s, and all harms here and there are inflicted by Ahriman. And thus, whatever is good on this earth, Ormizd has made; and whatever is not good, Ahriman has made; just as Ormizd made man, so Ahriman made disease, illness and death. And all misfortunes, accidents, and bitter wars are the work of the evil side, just as prosperity, dominion, glory, honor, health of body, beauty of countenance, eloquence and longevity receive their existence from the good twin. All that is not so is mixed with the creation of the evil twin.

«Եւ արարածները այսպէս կը բաժնուին. հրեշտակները Որմիզդին են, իսկ դեւերը Արհմնի եւ ամէն բարիքները, որ երկինքէն մինչեւ այստեղ կ՚ըլլան Որմիզդին են. ու ամէն չարիքները՝ անկէ մինչեւ այստեղ՝ Արհմնը ստեղծեց: Սոյնպէս երկնի մէջ ինչ որ բարի է Որմիզդ ստեղծեց, եւ ինչ որ բարի չէ՝ Արհմնի արարչութիւնն եղաւ. օրինակի համար, Որմիզդ ստեղծեց մարդը, Արհն ստեղծեց ցաւերը, հիւանդութիւնները եւ մահը: Եւ պատահող բոլոր թ,ուառութիւններն ու տեղի ունեցած աղէտները եւ մահառիթ պատերազմները չարին արարչութիւններն են: Իսկ յաջողութիւնները, տէրութիւնները, փառքը, պատիւը, մարմնոյ առողջութիւնները, դէմքերուն գեղեցկութիւնները, խօսքերու ճարտասանութիւնները եւ տարիքներու երկարակեցութիւնը բարիէն կ’առնեն իրենց գոյութիւնը. եւ այն ամէնը ինչ որ այդպէս չէ՝ անոր մէջ չարին մասնակցութիւնը կայ։

«Եւ ամենայն մարդիկ մոլորեալ են, որ ասեն` եթէ «Զմահ Աստուած արար, եւ չար եւ բարի ի նմանէ լինին»։ Մանաւանդ որպէս քրիստոնեայք ասեն՝ թէ Աստուած նախանձոտ է. վասն թզոյ միոյ ուտելոյ ի ծառոյն՝ Աստուած զմահ արար, եւ զմարդն էարկ ընդ այնու պատուհասիւ։ Զայդպիսի նախանձ եւ ոչ մարդ առ մարդ ունի, թո՛ղ թէ Աստուած առ մարդիկ. զի որ զայս ասէ՝ նա խուլ է եւ կոյր, եւ ի դիւաց Հարամանոյ խաբեալ։

“And all men err who say that ‘God made death, and both evil and good are from Him.’ Especially as the Christians hold that God is envious because man ate one fig from a particular tree, on account of which God made death and subjected man to the punishment of death. Not even man envies man in such a way, let alone God. So whoever says this is deaf and blind, and deceived by the demons of Ahriman.

«Եւ մոլորած են բոլոր այն մարդիկ, որոնք կ’ըսեն՝ թէ Աստուած ստեղծեց մահը, եւ չարն ու բարին անկէ կ՚ըլլան: Մանաւանդ քրիստոնեաներուն ըսածին պէս, թէ Աստուած նախանձոտ է, եւ ծառէն կերուած թուզի մը համար մահը ստեղծեց, եւ այն պատիժին ենթարկեց մարդը» Այսպիսի նախանձ մարդը մարդուն համար չունենար, ուր կը մնայ Աստուած ՝ մարդոց համար. ուրեմն այս բանն ըսողը խուլ ու կոյր է, եւ Հարամանի դեւերէն խաբուած:

«Դարձեալ մեւս եւս այլ մոլորութիւն. Աստուած որ զերկինս եւ զերկիր արար՝ եկն, ասեն, եւ ի կնոջէ ումեմնէ ծնաւ՝ որում անուն էր Մարիամ, եւ առն նորա Յովսէփ։ Այլ ճշմարտութեամբ՝ Բանթուրակայ ուրումն եղեալ նա որդի յանկարգ խառնակութենէ։ Եւ զհետ այսպիսի մարդոյ մոլորեալ են բազումք։

“And another error: They say that God, who made heaven and earth, came and was born of a woman whose name was Mary and whose husband was Joseph. The truth is that he was born of a man named Pantera, the son of an illegitimate intercourse. Afterwards, many people were led astray by this man.

«Դարձեալ ուրիչ մոլութիւն մըն ալ. կ’ըսեն որ Երկինքն ու երկիրը ստեղծող Աստուած եկաւ ու ծնաւ կնոջէ մը, որուն անունը Մարիամ էր, ու էրկան անունը Յովսէփ. բայց ճշմարիտը սա է որ, ան Բանթորակ անուն մէկու մը զաւակն է՝ անկարգ խառնակութենէ մը ծնած: Եւ այսպիսի մարդու մը երեսէն շատեր մոլորած են:

«Եթէ աշխարհն Հոռոմոց առ յոյժ յիմարութեան տգիտաբար մոլորեալ են եւ զրկեալ ի կատարեալ դենէս մերմէ, յանձանց պարմայեն զվնասն իւրեանց. դուք եւս ընդէ՞ր զհետ նոցա մոլորութեանն ցնորիք։ Այլ զոր աւրէնս տէրս ձեր ունի, զնոյն եւ դո՛ւք կալարուք. մանաւանդ զի եւ առաջի Աստուծոյ վասն ձեր համարս ունիմք տալ։

“If all of Rome has errantly deprived themselves of our perfect religion, they have brought it upon themselves out of their folly and ignorance. Why are you also deluded by their error? Whatever religion your sovereign holds, the same you must also take, especially because we have to account for you before God.

«Եթէ Հոռոմները իրենց սաստիկ յիմարութեան համար տգիտաբար մոլորած ու զրկուած են մեր կատարեալ դենէն, յանցանքն իրենց է. դուք ալ ինչո՞ւ անոնց մոլորութեան ետեւէն կը ցնորիք: Այլ ես, ձեր տէրը, ինչ կրօնք որ ունիմ, դուք ալ նոյնն ընդունեցէք. մանաւանդ աստուծոյ առջեւ ձեզի համար հաշիւ պիտի տանք:

«Մի՛ հաւատայք առաջնորդացն ձերոց, զոր նածրացիսդ անուանէք. քանզի յոյժ են խաբեբայք. զոր բանիւք ուսուցանեն, գործովք ոչ առնուն յանձն։ «Միս ուտել, ասեն, ոչ են մեղք», եւ ինքեանք ուտել ոչ կամին. «Կին առնել արժան է», բայց ինքեանք եւ հայել ի նա ոչ կամին. «Կարասի որ ժողովէ, ասեն, մեղք են յոյժ», բայց զաղքատութիւն առաւել քան զյոյժ գովեն։ Յարգեն զթշուառութիւն, եւ պարսաւեն զյաջողուածս. ծաղր առնեն զանուն բախտի, եւ զփառաւորութիւն յոյժ այպանեն. սիրեն զանշքութիւն հանդերձից, եւ յարգեն զանարգս քան զպատուականս. գովեն զմահ եւ պարսաւեն զկեանս. անարգեն զծնունդս մարդոյ եւ գովեն զանորդութիւն։ Եւ եթէ լսէ ոք դոցա եւ ի կանայս ոչ մերձենան, աշխարհի վախճան վաղվաղակի հասանէ։

“Do not believe your leaders whom you call Nazarenes, for they are very deceitful. What they teach in words, they do not perform in deeds. ‘To eat meat,’ say they, ‘is not sin,’ yet they do not wish to eat it; ‘It is right to take a wife,’ yet they do not wish to even look at women. ‘Accumulating goods,’ they say, ‘is a great sin,’ yet they praise poverty all the more. They honor misfortune and criticize success; they reproach fortune and mock glory; they love plainness of apparel and respect worthless things more than valuables; they praise death and condemn life; they degrade human births and praise childlessness. And if anyone should heed them and not approach women, the end of the world would shortly follow.

«Մի՛ հաւատաք ձեր առաջնորդներուն, որ Նածարացիներ կ’անուանէք, որովհետեւ չափազանց խաբեբաներ են. եւ ինչ որ խօսքով կը սորվեցնեն, գործով յանձն չեն առներ։ Միս ուտել մեղք չէ կ’ըսէն, եւ իրենք ուտել չեն ուզեր. կին առնել արժան է կ’ըսէն, բայց իրենք անոր նայիլ անգամ չեն ուզեր. ստացուածք ժողվելը մեծ մեղք է կ’ըսէն, բայց աղքատութիւնը շա՛տ շատ աւելի կը գովեն։ Թշուառութիւնը կը յարգեն եւ յաջողութիւնները կը պարսաւեն. բաղդին անունը կը ծաղրեն եւ փառաւորութիւնը շատ կայպանեն. հանդերձներու անշքութիւնը կը սիրեն, եւ անարգը պատուականէն աւելի կը յարգեն. մահը կը գովեն ու կեանքը կը պարսաւեն. մարդու ծնունդները կ’անարգեն եւ անզաւակութիւնը կը գովեն։ Եւ եթէ անոնց անսաք, կիներուն ալ չեք մօտենար, ու ձեր երկրին վախճանը շուտ կը հասնի։

«Այլ ես ոչ կամեցայ զամենայն ըստ մասանց ընդ գրով արկանել առ ձեզ. զի բազում այլ ինչ է, զոր խաւսին դոքա։ Որ չարագոյն եւս է քան զոր գրեցաքդ, զԱստուած ի խաչ ելեալ ի մարդկանէ քարոզեն, եւ զնոյն մեռեալ եւ թաղեալ, եւ ապա յարուցեալ եւ վերացեալ յերկինս։ Ո՞չ ահա ձեզէն իսկ արժան էր անդէն դատաստան առնել վասն այդպիսի անարժան ուսմանց։ Դեւք որ չարք են, ոչ ըմբռնին եւ տանջին ի մարդկանէ, թո՛ղ թէ Աստուած արարիչ ամենայն արարածոց. զոր ձեզ ամաւթ է ասել, եւ մեզ կարի անհաւատալի բանք։

“But I did not resolve to expound all this detail to you in writing, for there is much else that they say. Worse still than what we have related, they preach that God was crucified by man, and likewise that he died and was buried, and then rose and ascended to heaven. “Was it not suitable for you to pronounce a judgment about such unworthy teachings? Evil demons cannot be seized and tortured by men, let alone by God, the maker of all creatures. It is shameful of you to say this, and exceedingly unbelievable to us.

«Այլ ես չուզեցի բոլորը մանրամասն կերպով գրել ձեզի, որովհետեւ կան ուրիշ շատ բաներ, որ անոնք կը խօսին։ Եւ ինչ որ մեր այդ գրածներէն աւելի ծանր է, Աստուած մարդոց ձեռքով խաչուած կը քարոզեն, եւ նոյնը մեռած ու թաղուած, եւ վերջը յարութիւն առած ու երկինք ելած: Պէտք չէ՞ր որ դուք ինքնին դատաստան ընէիք այդպիսի անարժան վարդապետութիւններուն համար: Դեւերը, որ չար են, մարդոցմէ չեն բռնուիր ու չեն տանջուիր, ո՛ւր կը մնայ Աստուած, բոլոր արարածներուն արարիչը. այս ըսելը ձեզի համար ամօթ է, եւ մեզի համար ալ բոլորովին անհաւատալի:

«Արդ երկու իրք կան առաջի ձեր. կամ արարէք բան առ բան նամակիդ պատասխանի, եւ կամ արիք ի Դուռն եկայք, եւ յանդիման լերուք մեծի հրապարակին»։

“Now, there are two options before you; either respond to each point in this letter in writing, or come to the royal court and appear before the great assembly.

«Արդ ձեր առջեւը երկու բան կայ, կամ նամակիս կէտ առ կէտ պատասխանեցէք, եւ կամ ելէք Դուռը եկէք, եւ մեծ դատարանին ներկայացէք»։

ԱՆՈՒԱՆՔ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍԱՑՆ, որք ժողովեցան յԱյրարատեան գաւառն եւ արարին նամակին պատասխանի.

These are the names of the bishops who gathered in the province of Ayrarat and responded to the letter:

Ահա անունները այն եպիսկոպոսներուն որոնք ժողվեցան Այրարատ գաւառին մէջ եւ նամակին պատասխանեցին.

Hovsep, Bishop of Ayrarat. Sahak, Bishop of Taron. Meghet, Bishop of Manazkert. Yeznik, Bishop of Bagrevand. Surmak, Bishop of Bznunik. Tachat, Bishop of Tayk. Tatik, Bishop of Basen. Kasu, Bishop of Turuberan. Yeremia, Bishop of Mardastan. Yevghagh, Bishop of Mardoyagh. Anania, Bishop of Syunik. Mushe, Bishop of the Artsrunik. Sahak, Bishop of the Reshtunik. Basil, Bishop of Mokk. Gad, Bishop of Vanand. Yeghisha, Bishop of Amatunik. Yeghbayr, Bishop of Andzawatsik. Yeremia, Bishop of Apahunik.

Յովսէփ՝ եպիսկոպոս Այրարատի. Սահակ՝ եպիսկոպոս Տարօնի. Մելիտէ՝ եպիսկոպոս Մանազկերտի. Եզնիկ՝ եպիսկոպոս Բագրեւանդի. Սուրմակ՝ եպիսկոպոս Բզնունիքի. Տաճատ՝ եպիսկոպոս Տայքի. Թաթիկ՝ եպիսկոպոս Բասենի. Քասուն՝ եպիսկոպոս Տարուբերանի. Երեմիա՝ եպիսկոպոս Մարդաստանի. Եւլալի՝ եպիսկոպոս Մարդաղիի. Անանիա՝ եպիսկոպոս Սիւնիքի. Մուշէ՝ եպիսկոպոս Արծրունիքի. Սահակ՝ եպիսկոպոս Ռշտունիքի. Բասիլ՝ եպիսկոպոս Մոկի. Գադ՝ եպիսկոպոս Վանանդի. Եղիշէ՝ եպիսկոպոս Ամատունիքի. Եղբայր՝ եպիսկոպոս Անձեւացիքի. Երեմիա՝ եպիսկոպոս Ապահունիքի։

Այս ամենայն եպիսկոպոսք եւ բազում քորեպիսկոպոսք եւ պատուական երիցունք ի տեղեաց հանդերձ սուրբ ուխտիւ եկեղեցւոյ՝ միաբանք եւ միահաւանք, միահամուռ ժողովեալք ի թագաւորանիստ տեղին յԱրտաշատ, հաւանութեամբ մեծամեծ նախարարացն եւ ամենայն բազմութեամբ աշխարհին արարին նամակին պատասխանի։

All these bishops, many chorbishops, venerable priests from various places and the holy clergy of the church collectively assembled at the royal residence in the city of Artashat, unanimously and of one accord, and at the desire of the most distinguished nakharars and of the whole multitude of the country, responded to the letter.

Այս բոլոր եպիսկոպոսները, ու շատ մը քոռեպիսկոպոսներ եւ պատուական երեցներ՝ եկեղեցւոյ սուրբ միաբանութիւնով հանդերձ, շատ տեղերէն միաբան միահաւան եւ միահամուռ Արտաշատ թագաւորանիստ քաղաքը ժողված՝ մեծամեծ նախարարներու հաւանութեամբ եւ երկրին բոլոր բազմութիւնով նամակին պատասխան տուին:

«ՅՈՎՍԷՓ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ, հանդերձ ամենայն միաբանելովքս ի մեծամեծաց մինչեւ ցփոքունս, Միհրներսեհի մեծի հազարապետի Արեաց եւ Անարեաց՝ բազում խաղաղասէր մտաւք բազմասցի ողջոյն առ քեզ եւ ամենայն մեծի սպահիդ Արեաց.

“Bishop Hovsep, in unison with all those who are in consent with us, both great and small, to Mihr Narseh, great hazarbed of the Aryans and non-Aryans. Abundant greetings in peace to you and the entire great army of the Aryans.

«ՅՈՎՍԷՓ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ, Մեծամեծներէն մինչեւ փոքրերը բոլոր միաբանողներուս հետ միասին, Արեաց եւ Անարեաց Միհրներսեհ մեծ հազարապետիդ շատ մը խաղաղասէր մտքով ողջոյն, Ձեզի եւ բոլոր Արեաց մեծ սպահներուդ։

«Ի նախնեաց ունիմք սովորութիւն աստուածատուր պատուիրանաւ՝ աղաւթս առնել ի վերայ կենաց թագաւորի, եւ անձանձրոյթ խնդրել յԱստուծոյ վասն երկայն ժամանակաց դորա, զի խաղաղութեամբ վարեսցէ զտիեզերական իշխանութիւնդ, զոր աւանդեալ է դմա յԱստուծոյ. զի ի դորա յերկար խաղաղութեանն եւ մեք առողջութեամբ եւ աստուածպաշտութեամբ կատարեսցուք զկեանս մեր։

“From our forefathers we have a custom, given by divine command, to pray for the life of the king, and to ceaselessly ask God to give him longevity that he may peacefully govern his universal dominion conferred upon him by God, and so that in his long peace, we may fulfill our lives in health and in the worship of God.

«Աստուածատուր պատուիրանքով մեր նախնիքներէն սովորութիւն ունինք թագաւորին կենացը աղօթել, եւ անոր արեւշատութեան համար Աստուծմէ անձանձրոյթ խնդրել որ խաղաղութեամբ վարէ Աստուծմէ իրեն աւանդուած տիեզերական իշխանութիւնը, որպէսզի անոր երկար խաղաղութեանը մէջ մենք ալ առողջութեամբ եւ աստուածպաշտութեամբ անցնենք մեր կեանքը:

«Վասն նամակին որ քո ի մեր աշխարհս տուեալ էր՝ առաջ ժամանակաւ մի ոմն ի մոգպետաց, որ կատարելագոյն էր ի դենիդ ձերում, եւ դուք առաւել քան զբնութիւն մարդկան ի վեր համարէիք զնա, հաւատաց նա յԱստուած կենդանի՝ յարարիչն երկնի եւ երկրի, եւ բան առ բան ելոյծ եւ իմացոյց ձեզ զաւրէնս ձեր։ Եւ իբրեւ ոչ կարացին բանիւ զդէմ ունել նորա, քարկոծեալ մեռաւ յՈրմզդէ արքայէ։ Եւ եթէ հաւատարիմ համարիցիս զմեր բանս լսել, ի բազում տեղիս այդր աշխարհիդ ձերոյ գտանին գիրք նորա. ընթերցիր, այտի տեղեկանաս։

“Regarding the letter you sent to our country, in former times one of your mogbeds, who was perfect in your religion, and whom you held to be above a mortal nature, believed in the living God, Creator of heaven and earth, and word by word he explained and informed you of your doctrine. But since they could not refute him, he was stoned to death by Hormizd the king. And if you should be so faithful as to hear our words, his books are to be found in many places in that country of yours: read, and you will be informed.

«Մեր երկրին ղրկած ձեր նամակին համար կը պատասխանենք թէ ժամանակով մոգպետ մը, որ ձեր դէնին մէջ աւելի ներհուն էր, եւ դուք զայն մարդկային բնութենէ վեր կը համարէիք, հաւատաց նա երկնի եւ երկրի արարչին՝ կենդանի Աստուծոյն, եւ կէտ առ կէտ լուծեց ձեր օրէնքը, եւ ձեզի հասկցուց անոր ոչինչ ըլլալը: Եւ երբ խօսքով անոր չկրցան դիմադրել, Որմիզդ թագաւորին հրամանով քարկոծուած մեռաւ: Եւ եթէ մեր խօսքերուն հաւատ կ՚ընծայես, ձեր երկրին մէջ շատ տեղեր կը գտնուի անոր գիրքը, կարդա՛ եւ կը տեղեկանաս:

«Այլ վասն աւրինացս մերոց, մերոց, ոչ ինչ աներեւոյթ են, եւ ոչ յանկեան ուրեք աշխարհի քարոզի, այլ համատարած ընդ ամենայն երկիր, ընդ ծով եւ ընդ ցամաք եւ ընդ կղզիս. ոչ միայն ընդ արեւմուտս, այլ եւ ընդ արեւելս, այլ եւ ընդ հիւսիս եւ ընդ հարաւ եւ ի միջոցս լի է հոծութեամբ։ Ոչ ի մարդ ապաստան՝ եթէ վերակացուաւ տարածեսցի ընդ աշխարհս. այլ ինքն յինքենէ ունի զհաստատութիւն։ Ոչ առ այլովք վատթարաւքն վեհ երեւի, այլ ի վերուստ յերկնուստ ունի զանսուտ աւրէնսդրութիւնն. ոչ միջնորդաւ, զի մի է Աստուած, եւ չիք այլ ոք բաց ի նմանէ, ոչ երիցագոյն եւ ոչ կրսերագոյն։

“As for our religion, however, nothing is unclear, nor is it preached in some obscure corner of the land, but is spread over the whole earth, throughout the sea, the land, and even the islands; not only in the West, but also in the East, the North and the South, and densely in between. Not through the refuge of man did a protector spread Christianity through the land, but its firmness is in itself. It does not appear good by comparison with base things, but from the heavens above it has its unerring legislation, and not through any mediator, for God is one, and there is none other than Him, neither senior nor junior.

«Այլ գալով մեր կրօնքին, աներեւոյթ բան մը չէ, ոչ ալ աչխարհի մէկ անկիւնը կը քարոզուի, այլ համատարած բոլոր աչխարհի մէջ, ծովերու, ցամաքներու եւ կղզիներու վրայ. ոչ թէ միայն Արեւմուտք, այլ եւ Արեւելք. նոյնպէս հիւսիս, Հարաւ եւ ասոնց միջոցը գրաւած է հոծութեամբ: Մարդէ կախում չունի որ վերակացուի միջոցաւ տարածուի աշխարհի մէջ, այլ ինքնիրմէ ունի հաստատութիւն: Ոչ թէ ուրիչ անարգ վարդապետութիւններու հետ համեմատելով գերեզանց կ’երեւայ, այլ վերէն՝ երկինքէն կ’առնէ իր անսխալ օրէնսդրութիւնը առանց միջնորդի, որովհետեւ Աստուած մէկ է, եւ անկէ զատ ուրիշ մը չկայ, ոչ երեցագոյն եւ ոչ կրտսերագոյն։

«Ոչ սկիզբն առեալ յումեքէ լինել Աստուած, այլ ինքն ինքեամբ մշտնջենաւոր. ոչ ի տեղւոջ ուրեք, այլ ինքն ինքեան տեղի. ոչ ի ժամանակի իմիք, այլ ժամանակք ի նմանէ գոյացան. եւ ոչ միայն քան զերկինս երիցագոյն, այլ եւ քան զկարծիս մտաց մարդկան եւ հրեշտակաց։ Ոչ ձեւանայ ի տեսիլ տարրեղէն, եւ ոչ անկանի ընդ տեսլեամբ ական. եւ ոչ միայն ձեռին չզննի, այլեւ ոչ ընդ միտս ուրուք հարկանի, ոչ միայն ընդ մարմնականացս, այլ եւ ընդ անմարմին հրեշտակացն. բայց եթէ ինքն կամի, իւրոց արժանաւորացն մտաց իմանի, այլ ոչ աչաց տեսանի. եւ մտաց՝ ոչ երկրաւորացս, այլ որ յԱստուած են հաւատացեալ ճշմարտիւ։

“God did not receive beginning from anyone, but He is of Himself eternal; not in some place, but in His own place; not from any time, but all time comes from Him; and He is not only older than the heavens, but older also than the thoughts in the minds of men and angels. He does not take the form of the visible elements and is not perceptible to the eye; and not only can He not be felt by hand, but He also cannot be comprehended by the mind of any man—not only among corporeal [beings] but even among the bodiless angels; but if He wills, He will be known to the minds of the deserving, albeit not visibly to their eyes, and not to secular minds, but to those who truly believe in God.

«Մէկէ մը սկիզբ առած չէ Աստուած ըլլալու, այլ ինքնիրմով մշտնջենաւոր է. ոչ թէ տեղի մը մէջ, այլ ինքն իր տեղը. ոչ թէ ժամանակի մը մէջ, այլ ժամանակները անկէ գոյացան. ոչ միայն երկինքէն աւելի երիցագոյն, այլ մարդոց եւ հրեչտակներու մտքի իմացողութենէ աւելի: Նիւթական ձեւով չտարրանար, ոչ ալ աչքին տեսողութեան տակ կ’իյնայ. եւ ոչ միայն ձեռքով չզննուիր, այլ եւ մէկու մը մտքին մէջն ալ չամփոփուիր,ոչ միայն մարմնականներուն, այլեւ անմարմին հրեշտակներուն. բայց եթէ ինք ուզէ, իր արժանաւորներուն մտքին կը յայտնուի, բայց` աչքին չտեսնուիր, ոչ ալ երկրաւոր միտքերուն, այլ ճշմարտիւ Աստուծոյ հաւատացողներուն:

«Եւ անուն նորա Արարիչ երկնի եւ երկրի. իսկ յառաջ քան զերկին եւ զերկիր, որպէս ինքնագոյ՝ ինքնանուն է։ Ինքն անժամանակ է, իսկ արարածոցս յորժամ կամեցաւ՝ սկիզբն արար լինելոյ, ոչ յընչէ այլ յոչընչէ. Զի ինչ՝ նա միայն է, եւ այլս ամենայն ի նմանէ ընչացաւ։ Ոչ եթէ իբրեւ յետոյ իմացաւ եւ արար, այլ մինչ չեւ արարեալ էր նորա՝ ի կանուխ գիտութեանն իւրում տեսանէր զարարածս. որպէս եւ այժմ մինչ չեւ է գործեալ մարդոյ բարի ինչ կամ չար, Աստուծոյ յայտնի են գործք մարդկան։ Սոյնպէս եւ յայնժամ մինչ չեւ էր արարեալ ոչ խառն ի խուռն ինչ ճանաչէր զանեղսն, այլ կարգեալ եւ յարմարեալ կային առաջի նորա իւրաքանչիւր մասանցն տեսակքն. Իսկ մարդկան եւ հրեշտակաց՝ եւ տեսակքն եւ որ ի տեսակին լինելոց էին։

“His name is Creator of heaven and earth, and He was before heaven and earth, for He came into existence of Himself and is self-named. He is timeless, and gave beginning to existence when He willed it; not from something, but from nothing—for He alone is Being, and everything else came into being from Him. It was not after He came to know and created them, but before creating them that He in his foreknowledge had beheld His creatures. Just as now, before something good or evil is undertaken by man, the works of men are already known to God. So he also knew then, before He had created the uncreated beings—and not as some mishmash, but—by arranging and conforming before him each type of body part, both of men and angels, and of everything that would have a form.

«Եւ անոր անունը երկնի եւ երկրի Արարիչ է. իսկ երկինքն ու երկիրը ստեղծելէն առաջ ինչպէս ինքնագոյ, նոյնպէս ինքնանուն է: Ինքն անժամանակ է, իսկ երբ ուղեց արարածներու գոյութեան սկիզբ դրաւ, ոչ թէ ինչէն, այլ ոչինչէն. որովհտեւ միայն նա ինչ է. եւ այս ամէնը անկէ ընչացաւ: Ոչ թէ յետոյ միտքն եկաւ եւ ստեղծեց, այլ դեռ չստեղծած՝ իր կանխագիտութեանը մէջ կը տեսնէր արարածները. ինչպէս որ հիմա ալ մարդ մը դեռ բարի կամ չար բան մը չգործած՝ Աստուծոյ յայտնի է մարդուն չգործածը: Նոյնպէս ալ երբ բան մը գոյութիւն չունէր, ոչ թէ խառնիխուռն կը ճանչնար անեղները, այլ իւրաքանչիւր սեռին տեսակները կարգով եւ չարքով իր առջեւը կը կենային, մարդոց եւ հրեչտակներու տեսակներն անգամ, եւ անոնք ալ որ իրենց տեսակին մէջ պիտի ըլլային:

«Եւ քանզի արարող զաւրութիւն է, ոչ կարէր խափանել զնորա բարերարութիւնն մեր չարութիւնս. որպէս եւ եղեւ իսկ, եւ ունիմք դատաւոր զաջն արարիչ։ Ձեռք որ զերկինս եւ զերկիր հաստատեցին, նոյն եւ տախտակս քարեղէնս փորագրեցին եւ ետուն մեզ դպրութիւն, որ ունի զաւրէնս խաղաղականս եւ փրկականս. զի գիտասցուք զմի Աստուած արարիչ երեւելեաց եւ աներեւութից. ոչ այլ եւ այլ, իբր թէ ոմն բարի եւ ոմն չար, այլ մի եւ նոյն համակ բարի։

“And because He is a creative force, His beneficence could not obstruct our [acts of] evil; but as it turns out, we have a Judge on the right side of the Creator. The hands that established heaven and earth are the same ones that inscribed the stone tablets and brought us books containing the laws of peace and redemption, that we may know the one God, Creator of things visible and invisible; not disparately, as though one were good and another evil, but one and the same, and entirely good.

«Եւ որովհետեւ ստեղծող զօրութիւն է, մեր չարութիւնը չէր կրնար խափանել անոր բարերարութիւնը, ինչպէս որ եղաւ ալ. եւ ստեղծող աջը դատաւոր ունինք: Այն ձեռքը որ երկինքն ու երկիրը հաստատեց, նոյնպէս քարեղէն տախտակներ ալ փորագրեց եւ մեզի տուաւ պատուիրանք, որ ունի խաղաղական եւ փրկական օրէնքներ, որպէսզի երեւելի եւ աներեւոյթներուն արարիչը միակ Աստուածը ճանչնանք. ոչ թէ այլ եւ այլ, իբր թէ մէկը բարի մէկը չար, այլ միեւնոյն է, համակ բարի:

«Բայց եթէ թուիցի քեզ չար ինչ գոլ յարարածս Աստուծոյ, ասա համարձակ, զի թերեւս ուսցիս զճշմարիտն բարի։ Զդեւս չար ասացեր. գոն եւ դեւք բարի, զոր եւ դուք եւ մեք հրեշտակս անուանեմք. եթէ կամին՝ եւ դեւք բարի լինին, եւ եթէ կամին՝ եւ հրեշտակք չար լինին։ Այդ եւ ի մարդիկ երեւի, եւ առաւել ի միոյ հաւր որդիս. է որ հնազանդ եւ հպատակ է հաւրն, եւ է որ չարագոյն քան զսատանայ։ Նա եւ ինքն իսկ մարդն առանձին յերկուս բաժանեալ տեսանի, երբեմն չար եւ երբեմն բարի. եւ որ բարին էր՝ նոյն եւ չարացաւ, դէպ եղեւ, զի դարձեալ անդրէն ի բարին շրջեցաւ, եւ բնութիւն մի է։

“But if it seems to you that there exists any evil within God’s creatures, say it boldly, for you may come to learn of the true good. You called the devs evil, but there are also good devs, which you and we call angels—if they so resolve, demons can be good, and if they so resolve, angels can be evil. This appears also among people, and even among sons from the same father, as when one is obedient and acquiescent to him and the other more wicked than Satan. Also, each man himself appears to be divided in two, sometimes evil and sometimes good—he who is good turns evil, and when that happens, he returns again to good, yet his nature is one and the same.

«Բայց եթէ քեզի կը թուի թէ Աստուծոյ արարածներուն մէջ չար բան կայ, ըսէ յայտնապէս, որպէսզի թերեւս ճչմարիտ բարին սորվիս: Դեւերը չար են ըսիր. բարի դեւեր ալ կան, զոր դուք եւ մենք հրեշտակներ կ’անուանենք. եթէ ուզեն դեւերն ալ բարի կ’ըլլան, եւ եթէ ուզեն հրեշտակներն ալ չար կ՚ըլլան: Այդ բանը մարդոց մէջն ալ կ’երեւի, եւ աւելի մէկ հօր որդիներուն մէջ. կայ մէկը որ հնազանդ է իր հօրը, եւ կայ՝ որ սատանայէն աւելի չար է: Նաեւ ինքն իսկ մարդն առանձին երկուքի բաժնուած կը տեսնուի, երբեմն չար, եւ երբեմն բարի, եւ ան որ բարի էր, նոյնը չարացաւ, եւ եղաւ որ դարձեալ բարիին դարձաւ. եւ բնութիւնը նոյն է:

«Բայց այն որ ասեսն, եթէ վասն թզոյ միոյ մահ արար Աստուած, վատթարագոյն է պատառ մի մագաղաթ քան զթուզ. ապա եթէ բան թագաւորին նկարի ի նմա, ո պատառէ զնա, մահու ընդունի զպատուհաս։ Իսկ արդ չար արժա՞ն է ասել թագաւորին. քաւ, ես ոչ ասեմ, այլ խրատ ի գործ արկեալ զայլս ուսուցանեմ։ Յա՛յնժամ էր Աստուած նախանձոտ, թէ չէր պատուիրեալ չուտել ի ծառոյ անտի. ապա եթէ յառաջագոյն զգուշացաւ, զգութ բնական սիրոյն իւրոյ յայտնեաց ի նմա։ Իսկ արհամարհելով մարդ՝ ընկալաւ զպատիժ մահուան։

“But as for what you say about God having made death because of one fig, a piece of one parchment is even more worthless than a fig, yet if the words of the king are written on it, then the one who rips it is sentenced to death. Now, is it right to speak ill of the king? No, I say not; I only adduce this as an example with which to teach others. God would have only become jealous if He had not commanded them not to eat from that tree; in forewarning them, He showed His natural love and sympathy toward them. It is by scorning that, that man received the punishment of death.

«Բայց սա որ կ’ըսես թէ Աստուած մահը ստեղծեց թուզի մը համար, կը պատասխանենք. Մէկ կտոր մագաղաթը թուզէն աւելի անարժէք է, բայց եթէ թագաւորին խօսքը գրուի անոր վրայ, զայն պատռողը մահուան պատիժ կը կրէ։ Իսկ թագաւորին չար ըսել արժա՞ն է, քա՛ւ լիցի, ես չեմ ըսեր, այլ եւ խրատելով ուրիշներն ալ կը յորդորեմ։ Աստուած այն նախանձոտ պիտի ըլլար, եթէ այն ծառին պտուղէն չարգիլէր ուտել, իսկ եթէ առաջուց հոգածու եղաւ, իր բնական սիրոյն գութը յայտնեց անոր: Իսկ մարդ զայն արհամարհելով մահուան պատիժը ընդունեց:

«Բայց այն զոր ասացեր՝ եթէ Աստուած ի կնոջէ ծնաւ, յայդմ չէր արժան քեզ խորշել եւ փախչել. զի ահաւասիկ Արհմն եւ Որմիզդ ի հաւրէ ծնան եւ ոչ ի մաւրէ. որում եթէ քաջ միտ դնես, եւ ոչ դու յանձն առնուս։ Եւ մեւս եւս այլ ծաղրագոյն քան զայդ, Միհր աստուած ի կնոջէ ծնանի, եթէ ոք ընդ իւրում ծնողին անկցի։

“But regarding what you said, that God was born of a woman, it was not fitting for you to turn away from that point; for behold, Ahriman and Ormizd were born of a father and not of a mother, to which, if you apply all your reasoning, you would still not be able to grasp. And even more risible than that, the god Mihr was born of a woman, as though someone would lie with his own parent.

«Բայց գալով անոր, կ’ըսես թէ Աստուած կնոջէ մը ծնաւ, կը պատասխանենք. Այդ մասին պէտք չէր որ խորշէիր-փախչէիր. զի ահա Արհմն եւ Որմիզդ հօրմէ ծնան, ոչ թէ մօրմէ. այս բանին եթէ լաւ ուշադիր ըլլաս, դուն ալ չես հաւանիր: Եւ անկէց աւելի ծանրագոյն մը, թէ Միհր աստուած կնոջմէ մը ծնաւ, իբր թէ մէկը իր ծնողքին հետ պառկէր:

«Այլ սակաւիկ մի եթէ ի բաց թողացուցանէիր զփքումն տէրութեանդ, եւ ընկերաբար գայիր ի պայքար, գիտեմ զի իբրեւ այլովդ ամենայնիւ յոյժ իմաստուն ես, ես, եւ վասն ծննդեան Տեառն մերոյ ի սուրբ Կուսէն՝ ոչ աւելաբանութիւն համարէիր, այլ առաւել քան զարարչութիւնն յոչընչէ զաշխարհս մեծագոյն զվերջին փրկութիւնն իմանայիր, ազատութեան մարդոյն զյանցաւորութիւնն դնէիր, եւ բարերարութեանն Աստուծոյ՝ զազատութիւնն ի ծառայութենէ։

“But if you would set aside the pride of your authority for a little while and engage in amicable debate, I know that you are very wise in other matters and did not consider the birth of our Lord from the Holy Virgin as superfluous, and that you understand the Last Judgment to be greater than the creation of the world out of nothing, and that you attribute the transgression to man’s liberty and his freedom from service to God’s beneficence.

«Սակայն եթէ քիչ մը թագաւորական հպարտութիւնդ մէկդի ձգէիր եւ ընկերաբար վիճաբանելու գայիր, գիտեմ որ ուրիշ ամէն բաներովդ իմաստուն ես, եւ մեր տիրոջ սուրբ կուսէն ծնանիլը տարօրինակ չէիր համարեր, այլ աշխարհը ոչինչէ ստեղծուելէն աւելի վերջին փրկութիւնը մեծագոյն կը համարէիր. յանցաւորութիւնը մարդուն ազատութեան կը վերագրէիր, եւ ծառայութենէ ազատութիւնը՝ Աստուծոյ բարերարութեան:

«Քանզի յորժամ լսես եթէ յոչընչէ արար Աստուած զամենայն աշխարհս բանիւ ծնունդ իմասջիր զարարածս։ Իսկ քանզի Աստուած, որ զայս մեծ մարմին առանց չարչարանաց ծնաւ, ապաքէն իբրեւ զհայր գութ ունի ընդ սմա։ Զի որ ինքն անապական է, եւ զարարածս առանց ապականութեան ծնաւ. իսկ սա կամաւք գլորեալ ապականեցաւ, եւ անձամբ եւս ոչ կարէր կանգնել կալ ի վերայ ոտից։ Վասն զի էր ի հողոյ, անձամբ անձին արարեալ՝ անդրէն ի նոյն բնութիւն դարձաւ. եւ իբրեւ ոչ եթէ յաւտար զաւրութենէ չարի ինչ ընկալաւ ուրուք զպատիժս պատուհասին, այլ ի յիւրմէ հեղգութենէն չլսել բարերար պատուիրանին, խրատեցաւ ծառայական մասնն մահուամբն, զոր կրեաց յանձն իւր։

“For when you hear that God made this entire world out of nothing, consider that all things in the world were born by His word. And so God, who created this great body without suffering, has compassion for it as a father. And as He is incorruptible, so too His creatures were born without corruption. But the latter fell into corruptibility of its own volition, and could no longer stand on its own feet by itself. And being made of dust, he returned to the same nature—not through some foreign evil power did they fall into the punishment of death, but through their own negligence, by not heeding the good commandment. Thus their servile part was punished with death, which each person bore in himself.

«Ուրեմն երբ կը լսես թէ Աստուած բոլոր աշխարհը ոչինչէ ստեղծեց, արարածները խօսքով ծնած իմացիր: Արդ՝ Աստուած, որ այս մեծ մարմինը առանց չարչարանքի ծնաւ, ուրեմն իրրեւ հայր գութ ունի անոր վրայ: Որովհետեւ ինք որ անապական է, արարածներն ալ անապական ծնաւ. բայց սա՝ կամովին գլորուելով ապականեցաւ, եւ անձամբ ալ ոտքի վրայ չէր կրնար կայնիլ: Որովհետեւ հողէն ստեղծուած էր, ինքն իր կորուստին պատճառ ըլլալով դարձեալ առջի նիւթին դարձաւ. եւ ոչ թէ չարի մը օտար զօրութենէն ընդունեց իր պատիժը, այլ իր անտարբերութենէն՝ չանսալով բարերար պատուիրանին. ստրկական մասը պատժուեցաւ մահով, զոր իր անձին մէջ կրեց:

«Արդ եթէ զմահ չար աստուածն արար, զի՞նչ գոյացութիւն երեւի մահու ի միջի. եւ ո՛չ ինչ։ Բայց զբարի Աստուծոյ զարարածսն խանգարեաց։ Եթէ այդ այդպէս է, նմա եւ բարի իսկ ասել ոչ մարթի, այլ կիսագործ ապականացու։ Եւ որոյ աստուծոյ արարածքն ապականելիք են եւ եղծանելիք՝ նմա անեղծ Աստուած չմարթի ասել։ Տի՛ աւն անդր թողէք զյիմարութեան զբարբանջմունսդ։

“Now if the evil god has created death, then what substance appears from death? None! For death destroys the creatures of the good God. Now if this is so, then these cannot be called good, but imperfect and corruptible, and the god whose creatures are corruptible and destructible cannot be called incorruptible God. Now, then, give up your blathering!

«Արդ եթէ չար աստուած ստեղծեց մահը, մահուան ի՞նչ գոյացութիւն կ’երեւայ մէջտեղը. ոչինչ. բայց միայն բարի Աստուծոյն արարածները ապականեց: Եթէ այդ այդպէս է, անոր բարի ըսելն իսկ կարելի չէ, այլ կիսագործ ապականացաւ: Եւ որ աստուծոյ արարածները ապականելի եւ եղծանելի են, անոր անեղծ Աստուած ըսել կարելի չէ: Օ՛ն, ալ եւս թողուցէ՛ք յիմարութեան այդ բարբաջանքները:

«Միոյ աշխարհի երկու դեհապետք ոչ լինին, եւ ոչ միոյ արարածոյ երկու աստուածք։ Եթէ ժպրհեսցին եւ լինիցին երկու թագաւորք միոյ աշխարհի, աշխարհն եղծանի եւ թագաւորութիւնքն խանգարին։

“One land does not have two rulers, nor does one creature have two gods. If two kings dared to rule over one land, their kingdoms would fall into disorder and the land would be ruined.

«Մէկ երկրին համար երկու վարիչ չկրնար ըլլալ, ոչ ալ երկու աստուած ՝ մէկ արարածին: Եթէ յանդգնին եւ մէկ երկրին երկու թագաւորներ գտնուին, երկիրը կ’աւրուի եւ թագաւորութիւններն ալ կը խանգարուին։

«Աշխարհս նիւթեղէն է, եւ նիւթքս որիշ որիշ են եւ ընդ միմեանս հակառակ. մի է արարիչ հակառակորդացս, որ ածէ զսոսա ի սիրելութիւն հաւանութեամբ. որպէս մալեալ կակղէ զջերմութիւն հրոյն՝ աւդոյս հովութեամբ, եւ զապառումն բրտութիւն աւդոյն՝ հրոյն եռանդմամբ. սոյնպէս եւ զմանրամաղ փոշիացեալ հողս՝ ջրոյն խոնաւութեամբ զանգանէ, իսկ զի վայր ծորելի բնութիւն ջրոյն՝ սալայատակ տրտմացեալ հողոյն կափմամբ։

“The world is material, and the material [elements] are distinct and in opposition to one another. The Creator of these opposing elements is One, who brings them into affection through harmony. As He crushes and softens the heat of the fire through the coolness of air and the harshness of the cold air with the warmth of fire, so too does He pulverize the earth into tiny pieces and cast the moisture of water down, and the nature of water flows downwards to be hardened by the binding of the earth.

«Այս աչխարհը նիւթեղէն է, եւ նիւթերը զատ զատ են ու իրարու հակառակ. այս հակառակորդներուն արարիչը մէկ է, որ զանոնք իրարու հետ հաշտ կը պահէ. ինչպէս որ կրակին ջերմութիւնը կը բարեխառնէ օդին զովութիւնով, եւ օդին բիրտ դաժանութիւնը կրակին ջերմութիւնով, սոյնպէս մանրամազ փոշիացած հողը, ջուրին խոնաւութիւնով կը զանգէ. իսկ ջուրին դէպի վար հոսելու յատկութիւնը հողին խառնուրդով սալայատակի պէս կ’ամրացնէ:

«Զի եթէ միաբանէին տարերքս, գուցէ ոք ի կարճամտաց եւ Աստուած անապական զսոսա կարծէր, եւ թողեալ զարարիչն՝ արարածոցս զերկրպագութիւն մատուցանէր. վասն այնորիկ որ արար զսա՝ զգուշացաւ յառաջագոյն, զի հայեցեալ մարդիկ ի յանդիմանութիւն ապականացու տարերցս՝ անապական միայն զկառավար սորա իմասցին, զմի եւ ոչ զերկուս. զնոյն արարիչ չորեքկին նիւթոցս, յորմէ ամենայնքս ծննդագործին հրամանաւ արարողին իւրեանց։

“For if these elements became united, perhaps some short-witted individual would think these formed an incorruptible god, and abandoning the Creator, would offer worship to His creatures instead. Hence, He who made all this observed in advance, that when man would see the opposition of these corruptible elements, he would only understand the Driver as incorruptible, and that He is one and not two—the same Creator of these four elements, from whom all works of creation are made.

«Որովհետեւ եթէ տարրերը միաբանէին, կարելի էր որ տգէտ մը զանոնք անապական աստուած կարծէր, եւ արարիչը թողլով՝ արարածին երկրպագութիւն մատուցանէր. ուստի այս ստեղծողը առաջուց հոգածու եղաւ որ մարդիկ ապականացու տարրերուս հակառակութեան նայելով միայն ասոր կառավարը անապական ըմբռնեն. մէկ, ոչ թէ երկու, եւ նոյնը՝ արարիչ չորս նիւթերու, որոնցմէ այս ամէնը կը ծննդագործուին իրենց ստեղծողին հրամանովը։

«Եւ շրջագայութեամբք չորիւք յեղանակաւք կատարեալ գործեն զտարեւոր սպասաւորութիւնն. եւ չորեքեան հային կամաց ակնարկելոյ արարչին իւրեանց, եւ անզգայութեամբ լծեալ են ի գործ հարկաւորութեան, չյափշտակելով զկարգ պատուոյն ի միմեանց։

“The four seasons in their cycle fulfill their annual service, and all four look to the will and glance of the Creator, and are insentiently yoked to their indispensable work without seizing the established order from each other.

«Եւ չորս եղանակները դառնալով տարեկան ծառայութիւնը կը կատարեն. եւ չորսն ալ իրենց արարչին կամքին ակնարկութեանը կը հնազանդին, եւ անզգայօրէն լծուած են ծառայական հարկաւոր գործին՝ իրարմէ չյափչտակելով պատւոյն կարգը:

«Եւ ահա պարզաբար ասացեալ դիւրատար լուսաւորութիւն յականջս ամենեցուն։

“Now for a simple explanation that is easily comprehensible to the ears of all!

«Եւ ահա պարզ լուսաբանութիւն մը, ամենուն ականջին դիւրատար:

«Զի այն որ հուրն է, գոյացութեամբ եւ զաւրութեամբ խառնեալ է յերիս եւս մասունս. իբրեւ գտանի ջերմութիւնն յոլովագոյն ի քարինս եւ յերկաթս, եւ սակաւագոյն ի յաւդ եւ ի ջուր, եւ ինքն առանձին ուրեք ոչ երեւի։ Իսկ ջրոյ բնութիւն գոյ առանձինն, գոյ եւ ի խառնուածսն երից եւս մասանց, յոլովագոյն ի հողաբոյսս եւ սակաւագոյն ի յաւդ եւ ի հուր։ Իսկ աւդն թափանցանց է ընդ հուրն եւ ընդ ջուրն, եւ ի ձեռն ջրոյն ընդ կերակուրս աճեցականս։

“For that which is fire is, in substance and power, mixed with three other parts; as heat is found abundantly in stone and iron, less so in air and water, and never by itself. And the nature of water is such that it exists of itself, and in mixture with three other parts—more so in plants, and less so in air and in fire. But air penetrates fire and water, and through water, vegetal foods.

«Զի ան որ կրակ է, գոյացութեամբ եւ զօրութեամբ երեք մասերուն մէջ ալ խառնուած է. այնպէս որ ջերմութիւնը քարերու եւ երկաթներու մէջ շատ՝ օդին ու ջուրին մէջ քիչ կ’երեւնայ, եւ ինքն առանձին տեղ մը չերեւար: Իսկ ջուրը առանձին բնութիւն է եւ կը գտնուի երեք տարրերու խառնուածքին մէջ ալ, հողաբոյսերու մէջ շատ, օդին եւ կրակին մէջ քիչ: Իսկ օդը կրակին եւ ջուրին մէջ թափանցող է, եւ ջուրի միջոցաւ ալ աճեցական, կերակուրներու մէջ:

«Եւ այսպէս խառնեալ են տարերքս այս, եւ գոյացեալ իբրեւ զմի մարմին, եւ ոչ կորուսեալ զիւրաքանչիւր բնութիւնս, եւ ոչ երբէք զկայան առեալ հակառակութեամբ, հայելով ի մի իշխանն յանխառնն, որ զխառնուածսն յարմարեալ կազմէ առ ի բնակութիւն կենդանեաց ամենեցուն, եւ տեւողութիւն յարակայութեան բոլոր աշխարհիս։

“And thus the elements are mixed and combined as one body; neither do these lose their natures, nor do they ever take rest from opposing each other, looking to the one, pure Lord, who adjusts and forms their mixtures according to the nature of all living things, and to the perpetuity of the whole world.

«Եւ այս տարրերը այսպէս խառնուած եւ գոյացած են իբրեւ մի մարմին, իրենց բնութիւնը չկորսնցուցած, ոչ ալ հակառակութեամբ կանգ առած, նայելով այն միակ անխառն իչխանին, որ խառնուածները յարմարօրէն կը պատրաստէ բոլոր կենդանիներուն բնակութեան եւ բովանդակ աչխարհիս յարակայ տեւողութեանը համար:

«Իսկ եթէ առ անբան աշխարհս այսպէս հոգ տանի Աստուած, ո՛րչափ եւս առաւել առ բանաւոր աշխարհս՝ մարդս։

“Now if God takes such care of this irrational world, how much more so of the mortals of the rational world!

«Իսկ եթէ Աստուած այս անբան աչխարհիս այս չափ հոգ կը տանի, որչափ ալ աւելի բանաւոր աչխարհ եղող մարդուն:

«Զոր եւ ձեր ոմն քաջ յիմաստնոցն ասաց, եթէ Միհրն աստուած մայրածին էր ի մարդկանէ, եւ թագաւոր աստուածազաւակ է, եւ համհարզ քաջ եւթներորդաց աստուածոց։ Եւ եթէ հաւատալ արժան է առասպելաբանութեանդ, զոր դուք եւ գործովք իսկ կատարեալ ցուցանէք ի դենիդ ձերում, մեք ոչ եւս առասպելացն հաւատամք, այլ աշակերտք եմք մեծին Մովսիսի մարգարէին, ընդ որում Աստուած խաւսեցաւ ի մորենւոջն ի Սինէ, եւ դէմ յանդիման աւրէնս գրեաց եւ ետ ցնա. եւ ծանոյց զնիւթեղէն աշխարհս իբրեւ զարարածս, եւ զիւր աննիւթ էութիւնն՝ արարիչ նիւթոցս յոչընչէ. եւ զերկիրս երկրաւորաւքս եւ զերկինս երկնաւորաւք ծանոյց նմա, զի գործք ձեռաց նորա են։ Բնակիչք երկնի՝ հրեշտակք, եւ բնակիչք երկրի՝ մարդիկ. բանաւոր՝ մարդ եւ հրեշտակ միայն, եւ Աստուած ի վեր քան զերկինս եւ զերկիր։

“As for what one of your wisest men said, namely that the god Mihr was born of a mortal mother, a king born of god, and a brave adjutant of the seven gods. Now if it is right to believe this fable—which you set forth in your religion as flawless—well, we do not believe in fables, but are disciples of the great prophet Moses, with whom God conversed at the bush on Sinai, and to whom He wrote and delivered His laws to face to face. He taught him about the material world as creation and about his immaterial existence as the Creator of matter from nothing, and that the earth with its earthly creatures and the heavens with its heavenly beings are works of His hands. The inhabitants of heaven are angels, and the inhabitants of earth are men; men and angels alone are rational, with God above heaven and earth.

«Ինչպէս որ ձեր ներհուն իմաստուններէն մէկն ալ ըսաւ, թէ Միհր աստուածը մարդոցմէ մայրածին, եւ աստուածազաւակ թագաւոր է, ու եօթներորդ աստուածներու քաջ թիկնապահ: Եթէ հաւատալ արժան է առասպելաբանութեանդ, զոր դուք ձեր դենին մէջ գործով իսկ կատարեալ կը ցուցնէք—մենք առասպելներուն չենք հաւատար, այլ աչակերտն ենք Մովսէս մեծ մարգարէին, որուն հետ Աստուած խօսեցաւ մորենիին մէջ,Սինայի վրայ, եւ դէմ յանդիման օրէնք գրեց ու տուաւ անոր, եւ ճանչցուց նիւթեղէն աշխարհին արարած ըլլալը եւ իր աննիւթական էութիւնը նիւթերու ոչինչէ արարիչն ըլլալը. եւ երկիրը երկրաւորներով ու երկինքն երկնաւորներով անոր ցցուց որ իր ձեռքին գործերն են։ Երկնի բնակիչները՝ հրեշտակներ, եւ երկրի բնակիչները՝ մարդիկ. բանաւոր են մարդն ու հրեշտակը միայն, եւ Աստուած երկինքէն ու երկիրէն վեր։

«Եւ ամենայն արարածք անբանութեամբ կատարեն զհրամանս պատուիրանի նորա, եւ ոչ երբէք անցանեն ըստ եդեալ սահմանն իւրեանց. Բայց մարդ եւ հրեշտակ ազատ թողեալ ի կամս անձին, քանզի մտաւորք են, եթէ կայցեն ի հրամանի նորա, անմահք են եւ որդիք Աստուծոյ։ Զբոլոր արարածս տուեալ է ի ծառայութիւն, զերկիրս՝ մարդկան, եւ զերկինս՝ հրեշտակաց. ապա եթէ ստունգանիցեն եւ անցանիցեն զպատուիրանաւ, զընդդէմսն գործեսցեն Աստուծոյ, յիւրաքանչիւր պատուոցն զանարգանս ընկալցին. զի երեւեսցի տէրութիւնն անբամբաս, եւ յանցաւորք յանցանացն ամաւթալից։

“All creatures obey His command without reason and never do they overstep the limits prescribed to them. Only men and angels were given free will, for they possess reason, and if they live according to His command then they are immortal, and sons of God. But all creatures are given for servitude; earth to men, and heaven to angels, and if they do not heed and keep the commandment, they work against God and shall be deprived of all honor. For His dominion shall appear irreproachable and transgressors shall be shamed for their transgressions.

«Եւ բոլոր արարածները անոր օրէնքին հրամանները անբանօրէն կը կատարեն, եւ իրենց դրուած սահմանէն դուրս բնաւ չեն անցնիր. բայց մարդ եւ հրեշտակ մտաւոր ըլլալնուն համար իրենց կամքին ազատ թողուած են,եթէ անոր հրամանը պահեն,անմահ են, ու Աստուծոյ որդիներ: Բոլոր տիեզերքը ծառայութեան համար ստեղծուած է, երկիրը մարդոց եւ երկինքը հրեշտակներուն. բայց եթէ ըմբոստանան եւ պատուիրանքը դրժեն, Աստուծոյ դէմ կը գործեն եւ իրենց պատիւներէն անարգանք կ՚ընդունին, որպէսզի տէրութիւնը անբասիր երեւնայ, եւ յանցաւորները ամօթապարտ մնան:

«Իսկ եթէ դու ի տգիտութեան վրիպեալ ես, ես որ հաստատունս գիտեմ, ոչ կարեմ գալ զկնի քո մոլորութեանդ։ Եթէ աշակերտիմ անուսումնութեանդ, երկոքինս յանգիւտ կորուստն մատնիմք, թերեւս ես ես չարագոյն քան զքեզ, քանզի վկայ ունիմ ինձ զինքնասաց ձայնն Աստուծոյ. «Ծառայ, ասէ, որ ոչ գիտէ զկամս տեառն իւրոյ, եւ արժանի գանի ինչ գործ գործէ, ըմպել ըմպէ գան, այլ սակաւագոյն» իսկ որ տեղեկագոյն է կամաց թագաւորին, եւ յանցանէ ինչ առաջի նորա, առանց բարեխաւսի բազմապատիկ տանջի։

“Now if you have been misled out of ignorance, I, being firm in my knowledge, cannot follow your error. For if I became a student of your ignorance, we should both be delivered into irredeemable destruction, and perhaps I worse than you, for I have as witness God’s own voice: ‘A servant,’ He says, ‘who does not know his master’s will and is worthy of a beating, will be beaten less’ and he who is well-informed of the king’s will and does wrong before him is severely punished without intercession.’

«Իսկ եթէ դուն վրիպած ես տգիտութեան մէջ, ես որ հաստատ գիտեմ չեմ կրնար հետեւող ըլլալ քու մոլորութեանդ։ Եթէ տգիտութեանդ աշակերտիմ, երկուքս ալ անդարձ կորուստին կը դատապարտուինք, եւ գուցէ ես քեզմէ աւելի չարագոյն, որովհետեւ ինծի վկայ ունիմ Աստուծոյ ինքնասաց ձայնը, որ կ’ըսէ. «Իր տիրոջը կամքը չգիտցող ծառան եթէ պատժոյ արժանի գործ մը գործէ, թէեւ կը քանակոծուի, բայց քիչ. իսկ այն որ թագաւորին կամքին տեղեակ է, եւ անոր առջեւը յանցանք կը գործէ, առանց բարեխօսի, բազմապատիկ կը տանջուի։

«Արդ աղաչեմ զքեզ եւ զամենեսեան, զամենեսեան, որ ընդ քոյով իշխանութեամբ են. մի՛ դու ընդ իս բազմապատիկ տանջիր, եւ ոչ ես ընդ քեզ սակաւագոյն. այլ ես եւ դու եւ ամենայն բազմութիւնդ հանդերձ արի թագաւորաւդ այնպէս աշակերտեսցուք աստուածային գրոց, զի ի տանջանացն ապրեսցուք, եւ զդժոխս արհամարհեսցուք, եւ յանշէջ հրոյն զերծանիցիմք, եւ զարքայութիւնն ժառանգիցեմք, եւ անցաւոր կենաւքս զանանց մեծութիւնն անվախճան ունիցիմք։ Բայց յորմէ դուդ զարհուրեալ ես՝ դիւրահաւան լեր, եւ վաղվաղակի աշակերտիս ճշմարտութեանն։

“Thus, I pray to you and to all who are under your rule: do not be greatly tormented with me, nor I less so with you; but that you and I and all the people in your valiant kingdom become disciples of the Divine Scripture, that we may escape torments, scorn hell, deliver ourselves from the unquenchable fire, inherit the kingdom, and attain eternal greatness in this transitory life. But as for that which troubles you, be willing to yield, and you will learn the truth quickly.

«Արդ կ’աղաչեմ քեզի եւ իշխանութեանդ տակ եղող ամենուն. դուն իմ հետս բազմապատիկ մի՛ տանջուիր, ոչ ալ ես քու հետդ սակաւագոյն, այլ ես եւ դուն եւ արի թագաւորիդ հետ բոլոր բազմութիւնը աստուածային գրքերուն այնպէս աշակերտինք որ տանջանքէն զերծ մնանք, դժոխքն ոտնակոխ ընենք, անշէջ կրակէն զատ մնանք, արքայութիւնը ժառանգենք եւ անցաւոր կեանքով անանցանելի հարստութիւնն ունենանք յաւիտենապէս: Բայց ուրկէ դուն կը զարհուրիս, համոզուէ այդ բանին, եւ շուտ մը ճշմարտութեան կ’աշակերտիս։

«Ոմն ի հրեշտակաց յանմահիցն գնդէն ստամբակեալ եւ ի բաց գնացեալ յերկնից, եւ ի մեր աշխարհս եկեալ՝ պատիր բանիւք եւ սուտ խոստմամբ զանլինելի յոյսն առաջի դնէր՝ իբրեւ տղայ մանկան՝ անփորձ եւ անկիրթ նորաթեք մարդոյն, ի վեր հայեցուցանելով զմիտս նորա, ուտելով ի պտղոյ ծառոյն, յոր հուպն չհրամայեաց երթալ, զի լիցի աստուած։ Իսկ նորա մոռացեալ զպատուիրանն Աստուծոյ, խաբեցաւ զկնի մոլար խաբէութեանն, կորոյս զոր ունէր զփառս անմահութեանն, եւ չեհաս երազայոյս կարծեացն։ Վասն որոյ եւ մերժեալ ի կենաց տեղւոյն, ընկեցաւ յապականելի աշխարհս, յորում եւ դուք էք բնակեալ այժմ, եւ ցնորեալ մոլորիք զկնի նորին խրատտուի. ոչ եւս ուտելով ի պատուիրեալ ծառոյն, այլ զարարածս աստուած ասելով, եւ անխաւս տարերցս երկիր պագանելով, եւ անորովայն դիւաց կերակուր մատուցանելով, եւ յարարչէն բոլորեցունց ի բաց լինելով։

“One from the legion of immortal angels left heaven in rebellion and came to our earth, and with enticing words and false promises put forth impracticable hope to an inexperienced, uneducated and newly created man, as though to a boy, turning his attention upwards in rebellion, so that, by eating the fruit of the tree—which he was forbidden to approach—he would become god. Now having forgotten the command of God, he was deceived by that errant fraud, and lost the glory of immortality which he had possessed so that he did not attain the hope of his dreams. Therefore, driven out of the place of life, he fell into this corruptible world, which you also now inhabit, and in which you now senselessly err following the same counselor: Not by eating of the forbidden tree, but by calling creatures god, worshipping voiceless elements, offering food to the demons without bellies, and renouncing the Creator of everything.

«Անմահ հրեչտակներու գունդէն մէկը ապստամբելով երկինքէն հեռացաւ, եւ մեր այս աշխարհը գալով պատիր խօսքերով եւ սուտ խոստումներով մանկան պէս անփորձ, անկիրթ ու դիւրախաբ մարդուն առջեւը կը դնէ անիրականալի յոյսը, ծառին պտուղէն ուտելու,—որուն մօտենալ արգիլեց—, անոր միտքը չլացնելով կը յորդորէ, որպէսզի աստուածանար: Իսկ նաեւ Աստուծոյ պատուիրանքը մոռնալով մոլար խաբէութեան ետեւէն հրապուրուեցաւ. իր ունեցած անմահութեան փառքը կորսնցուց եւ չհասաւ երազայոյս նպատակին: Անոր համար երանութեան վայրէն վտարուելով ապականելի աշխարհին մէջ ձգուեցաւ, ուր դուք ալ կը բնակիք հիմա, եւ ցնորելով նոյն թելադրիչին ետեւէն կը մոլորիք, ոչ թէ արգիլուած ծառէն ուտելով, այլ արարածները աստուած անուանելով, անշունչ տարրերուն երկրպագելով, անորովայն դեւերուն կերակուր մատուցանելով, եւ բոլորին Արարիչէն հեռանալով:

«Ոչ յագի չար խրատտուն, այլ կամի, զի քան զինքն չարագոյնս արասցէ։ Քանզի դեւքն ոչ եթէ բռնաբար զոք վարեն ի կորուստ, այլ զմեղս քաղցրացուցանեն ի կամս մարդոյն, եւ ողոքանաւք որսան զանուսմունս ի խաբէութիւն, որպէս բազում մարդիկ զընկերս իւրեանց ի գողութիւն եւ յաւազակութիւն. իբր ոչ եթէ բռնի ինչ վարելով, այլ պատիր խաբէութեամբ տան գործել բազում չարիս, զոմանս ի կախարդութիւն, եւ զոմանս ի պոռնկութիւն, եւ զոմանս յանթիւ ի բազում յայլ իրս աղտեղութեան։ Եւ արդար դատաւորաւք վրէժ առնուն մահու չափ. իբր ոչ եթէ բարի Աստուծոյ դատաւորք իցեն բարեգործ, եւ չարին չարագործ. զի բազում անգամ է՝ զի ի բարի մարդկանէ չարք լինին, եւ յետոյ ի չարագունից անտի կատարելագոյն բարիք։

“The wicked counselor was not satisfied but resolved to do worse, for the demons cannot forcefully take anyone into destruction. So they sweeten sin to the will of man and capture the unlearned with flattery and artifice, in the same way that many people exhort their friends into theft and robbery: Not capturing them by force, but instead delivering them into working many kinds of evil by enticing trickery—some to sorcery, some to prostitution, and others into diverse impurities. Through just judges they receive death as revenge, and not because the judges of the good God are good and those of the evil [god] are evil; for very frequently evil comes from good men, and then the greatest good from the most evil men.

«Չար թելադրիչը չկշտանար, այլ կ’ուզէ որ իրմէ աւելի չարագոյն ընէ: Որովհետեւ դեւերը ոչ թէ մէկը բռնաբար դէպի կորուստ կը մղեն, այլ մեղքը մարդուն ախորժելի կ’ընեն, եւ տգէտները հրապուրելով դէպի խաբէութիւն կ’որսան, ինչպէս որ շատ մարդեր իրենց ընկերները դէպի գողութիւն եւ աւազակութիւն: Ոչ թէ բռնարար, այլ պատիր խաբէութիւնով շատ չարիքներ գործել կու տան, մղելով ոմանք կախարդութեան, ոմանք պոռնկութեան, եւ ոմանք շատ մը գարշելի բաներու: Եւ արդար դատաւորները մահու չափ պատիժ կը սահմանեն. ոչ թէ բարի աստուած մը բարի դատաւորներ ունի ու չար աստուած մը չարագործ դատաւորներ. որովհետեւ շատ անգամ բարի մարդերէն չարիքներ տեղի կ’ունենան, եւ ետքը այն չարագոյններէն՝ կատարելագոյն բարիքներ:

«Եւ դատաւորք ստոյգ, որք դատին զչարագործս, ոչ եթէ չարք անուանին եւ չարչարիչք, այլ յոյժ բարիք եւ բարեգործք. եւ բնութիւն մի է, եւ ոչ երկու. իսկ ի միոջէ անտի գործք երկուութեան երեւին, ոմանց սատակիչք, եւ ոմանց պարգեւատուք։ Եւ եթէ առ մարդիկ այս պաշտի ի ձեռն թագաւորական վիճակին խրատուն խնամ տանել իւրում իշխանութեանն, ո՞րչափ եւս առաւել Աստուծոյ բոլոր աշխարհս, որ ընդ ամենեցուն կեանս կամի եւ ոչ զմահ։ Եւ ահա ուր բազմացաւ յանցաւորութիւն, տանջեաց զամենեսեան մահուամբ. իսկ ուր եղեւ ունկնդրութիւն հնազանդութեան, շնորհեաց զպարգեւս անմահութեան։

“True judges who judge malefactors are not called evil or tormentors, but are called good and benefactors. Their nature is one, and not two-fold, yet from that one nature appear two types of deeds: for some, destructive, and for others, beneficial. And if mortal judges protect the kingdom by punishment through royal authority, how much more does God—who wills that all have life and not death—protect the whole world? Thus wherever transgressions multiplied, He tormented with death; and where there was earnest obedience, He granted the reward of immortality.

«Եւ ստոյգ դատաւորներ, որոնք չարագործները կը դատեն, ոչ թէ չար ու չարչարիչ կը կոչուին, այլ շատ բարի եւ բարեգործ. եւ բնութիւնը մէկ է, ոչ թէ երկու. իսկ այն մէկէն երկուութեան գործեր կ’երեւին, ոմանց՝ սատակիչ եւ ոմանց՝ պարգեւատու: Եթէ մարդոց մէջ այս բանը տեղի կ’ունենայ, տրուած թագաւորական պաշտօնով հոգածու ըլլալ իր իշխանութեանը, որչափ առաւելութիւն ունի այս աշխարհը Աստուծոյ, որ ամենուն ապրիլը կ’ուզէ, ոչ թէ մահը: Եւ ահա ո՛ւր որ յանցաւորութիւնը շատցաւ, ամենքն ալ մահով պատժեց. իսկ ուր որ հնազանդութիւն եղաւ, անմահութեան պարգեւներ շնորհեց:

«Այն է ճշմարիտ Աստուած՝ բոլորեցունց մեր արարիչ, զոր դու աներասանակ արձակ բերանով անահ աներկիւղ համարձակութեամբ հայհոյես։ Թողեալ զՅիսուս Քրիստոս զփրկական անունն՝ Փանդուրակայ որդի անուանես, եւ մարդ մոլորեցուցիչ կարծես. եւ զերկնաւոր փրկութիւնն աղաւաղես եւ անարգես ի կորուստ անձին եւ բոլոր աշխարհիս։ Զոր տալոց եւ հատուցանելոց ես զանանցական վրէժ տանջանացն յանշէջ հուրն սպառնացեալ գեհենին, հանդերձ ամենայն գործակցաւք քովք, առաջնովք եւ միջնովք եւ վերջնովք։

“That is the true God, Creator of us all, Whom you, with unrestrained and loose mouth, undauntedly and fearlessly revile. Abandoning the name of the Savior Jesus Christ, you call Him the son of Pantera, and a deceiver of men; and you corrupt and dishonor heavenly redemption, destroying yourself and all the land, for which you will suffer endless revenge in the inextinguishable fire of hell with all your accomplices—the first, the middle and the last.

«Այն է ճշմարիտ Աստուածը եւ մեր տիեզերքին Արարիչը, զոր դուն ապերասանօրէն արձակ բերանով` անվախ աներկիւղ՝ համարձակ կը հայհոյես: Յիսուս Քրիստոս՝ փրկական անուն թողլով Բանթորակի որդի կ’անուանես զայն, եւ մոլորեցուցիչ մարդ կը կարծես. եւ երկնաւոր փրկութիւնը կ’եղծանես ու կ’անարգես՝ անձիդ եւ բոլոր երկրիդ կորուստին համար: Հետեւապէս տանջանքի անանց պատիժը պիտի կրես գեհենին սպառնապած անշէջ կրակին մէջ, եւ պիտի հատուցանես քու բոլոր առաջին, միջին եւ վերջին գործակիցներովդ:

«Այլ մեք այսպէս գիտեմք զԱստուած, եւ ի սոյն հաւատամք յաներկբայս։

“But this is how we know God, and in the same we believe without question:

«Այլ մենք այսպէս կը ճանչնանք Աստուած, եւ աներկբայօրէն կը հաւատանք անոր։

«Աստուած, որ արար զաշխարհս, նոյն եկն եւ ծնաւ ի սուրբ կուսէն Մարիամայ, յառաջագոյն նկատելով մարգարէիցն, առանց իրիք պատճառանաց մարմնաւոր կարգի։ Որպէս յոչընչէ արար զայս մեծ մարմին աշխարհս, սոյնպէս առանց իրիք մարմնական միջնորդի առ զմարմինն յանփորձ կուսէն ճշմարտիւ, եւ ոչ ստուերագիր երեւմամբ։ Էր Աստուած ճշմարտիւ, եւ եղեւ մարդ ճշմարտիւ. ոչ ի լինելն մարդ՝ կորոյս զաստուածութիւնն, եւ ոչ ի կալ մնալն Աստուած՝ աղաւաղեաց զմարդկութիւնն, այլ նոյն եւ մի։

“God, who created the world, himself came and was born of the Holy Virgin Mary, as previously indicated by the prophets and without cause of mortal order. Just as He created this great body of the world out of nothing, so without any physical mediator He became truly embodied from the chaste Virgin. Not as a shadowy appearance, for He was truly God and truly became man. Not by becoming man did He lose godliness, nor by becoming and remaining God did He corrupt His manhood; but He was the same, and one.

«Ան՝ որ այս աշխարհը ստեղծեց, եկաւ ու ծնաւ սուրբ կոյս Մարիամն. ինչպէս մարգարէները առաջ գուշակեցին, առանց մարմնական հաղորդակցութեան: Ինչպէս որ այս ահագին աչխարհը ոչինչէ ստեղծեց, նոյնպէս ալ առանց մարմնաւոր միջնորդի անփորձ կուսէն մարմին առաւ ճշմարտապէս, ոչ թէ ստուերագիր երեւոյթով: Աստուած էր ճշմարտապէս, եւ մարդ եղաւ ճշմարտապէս. ոչ մարդացած ատենը կորսնցուց աստուածութիւնը, ոչ ալ Աստուած մնացած ատեն եղծեց մարդկութիւնը, այլ յաւիտեան մի եւ Նոյն է:

«Այլ քանզի ոչ կարէաք տեսանել զանտեսանելին եւ մերձենալ յանմերձենալին, եկն եմուտ ընդ մերով մարդկութեամբս, զի եւ մեք մտցուք ընդ նորա աստուածութեամբն։ Ոչ անարգանս ինչ համարեցաւ զգենուլ զիւր ստեղծուած մարմինս, այլ մեծարեաց իբրեւ զաստուածաստեղծ զիւր գործ։ Ոչ առ սակաւ սակաւ շնորհեաց ինչ սմա զանմահութեան պատիւն՝ իբրեւ զանմարմին հրեշտակաց, այլ միանգամայն զբոլոր բնութիւնն մարմնով, շնչով եւ հոգւով զգեցաւ, եւ միաբանեաց ընդ աստուածութեանն. միութիւն, եւ ոչ երկուութիւն. եւ այսուհետեւ մի գիտեմք զաստուածութիւնն, որ յառաջ էր քան զաշխարհս, նոյն եւ այսաւր։

“But because we could not see the invisible and approach the unapproachable, He entered our humanity, that we may enter His divinity. He did not consider it as shameful to don this created body, but glorified His creation as divine. Nor did He little by little bestow the honor of His immortality, as the bodiless angels, but He put on all nature at once with body, breath and spirit, and united it with His divinity—as One, and not two. Thus have we come to know the One divinity, Who preceded the world and is the same today.

«Բայց որովհետեւ չէինք կրնար տեսնել անտեսանելին, եւ մօտենալ անմերձենալիին, եկաւ ենթարկուեցաւ մեր մարդկութեան, որպէսզի մենք ալ ենթարկուինք անոր Աստուածութեան: Իր ստեղծած մարմինը հագնիլը անարգութիւն չհամարեց, այլ իբր իր աստուածաստեղծ գործը, մեծարեց զայն: Ոչ թէ անմարմին հրեշտակներու պէս ասոր քիչ քիչ չնորհեց անմահութեան պատիւը, այլ բոլոր բնութիւնը մարմնով, շնջով եւ հոգւով զգեցաւ միանգամայն, եւ Հետ աստուածութեան միացուց. միութիւն է, ոչ թէ երկուութիւն. եւ այսուհետեւ Աստուածութիւնը մէկ գիտենք. այն որ աշխարհէս առաջ էր, նոյն է նաեւ այսօր եւ յաւիտեան:

«Այս Յիսուս Քրիստոս, որ յիւր մարմինն փրկեաց զբոլոր աշխարհս, սա եկն կամաւ ի մահ. եւ որպէս ինքն աստուածութիւնն գիտէ՝ թանձրացաւ յանարատ կուսէն, եւ ծնաւ եւ պատեցաւ ի խանձարուրս եւ եդաւ ի մսուր, եւ շարժեաց էած զմոգսն յարեւելից յերկրպագութիւն. սնաւ իբրեւ զտղայ կաթամբ, աճեաց եւ մեծացաւ ամս երեսուն մկրտեցաւ ի Յովհաննէ ի յամլորդւոյն ի Յորդանան գետ։ Արար նշանս մեծամեծս եւ արուեստս ի մէջ Հրէիցն. մատնեցաւ ի քահանայից, դատապարտեցաւ ի Պիղատոսէ Պոնտացւոյ։ Խաչեցաւ, մեռաւ, թաղեցաւ, յարեաւ յաւուր երրորդի. երեւեցաւ երկոտասան աշակերտացն եւ այլոց բազմաց աւելի քան զհինգ հարիւրոցն։ Եւ շրջելով ընդ նոսա զաւուրս քառասուն՝ վերացաւ ի լեռնէն Ձիթենեաց յերկինս յանդիման իւրոց աշակերտացն, ել եւ նստաւ ի հայրենի աթոռն։

“This Jesus Christ, who from His embodiment redeemed the whole world, came by His own will to die. Knowing divinity, He was formed from the unspotted virgin, was born, wrapped in swaddling clothes, laid in a manger, and drew the magi from the East to worship Him. He was nourished with milk as a boy, grew and came to age for thirty years and was baptized by John, the son of a barren woman, in the river Jordan. He performed great signs and miracles among the Jews, was betrayed by the priests, and was condemned by Pontius Pilate. He was crucified, dead, buried, and arose on the third day; He appeared to the twelve disciples and to many others—more than five hundred. He spent among them forty days, and then ascended from the Mount of Olives to heaven in the presence of His disciples, and rose and sat upon the throne of His Father.

«Այս Յիսուս Քրիստոսը, որ իր մարմնովը բովանդակ աչխարհը փրկեց, կամաւ մահը յանձն առաւ. եւ ինչպէս որ ինքն աստուածութիւնը գիտէ, մարմնացաւ անարատ կուսէն եւ ծնաւ ու փաթթուեցաւ խանձարուրի մէջ, եւ մսուրի մէջ դրուեցաւ, եւ դրդեց մոգերը ու երկրպագութեան բերաւ Արեւելքի կողմէն. տղու պէս սնունդ առաւ կաթով. մեծցաւ եւ ապրեցաւ երեսուն տարի. մկրտուեցաւ ամլորդի Յովհաննէսէն Յորդանան գետին մէջ: Մեծ հրաշքներ եւ սքանչելիքներ ըրաւ հրեաներու մէջ, մատնուեցաւ քահանաներէն, դատապարտեցաւ Պոնտացի Պիղատոսէն: Խաչուեցաւ, մեռաւ, թաղուեցաւ, յարութիւն առաւ երրորդ օրը եւ երեւեցաւ տասնըերկու աշակերտներուն եւ հինգհարիւրէ աւելի ուրիշ շատերուն: Եւ անոնց հետ քառասուն օր պտտելով երկինք համբարձաւ Ձիթենեաց լեռնէն, իր աշակերտներուն դիմացը. ելաւ ու իր հայրենի աթոռը նստաւ: Խոստացաւ գալ երկրորդ անգամ ահաւոր զօրութեամբ, մեռելները յարուցանելու, բոլոր աշխարհս նորոգելու, արդարներու եւ մեղաւորներու մէջ ուղիղ դատաստան ընելու, արժանաւորներուն պարգեւներ տալու, եւ պատիժներ հատուցանելու չարագործներուն, որ այս բոլոր բարերարութիւններուն չեն հաւատար։

«Խոստացաւ երկրորդ անգամ գալ ահաւոր զաւրութեամբ յարուցանել զմեռեալս, նորոգել զբոլոր աշխարհս, առնել դատաստան արդար ի մէջ արդարոց եւ մեղաւորաց, տալ պարգեւս արժանաւորաց, եւ հատուցանել պատիժս չարագործաց, որ այսմ ամենայնի բարերարութեանց ոչ հաւատան։

“He promised to appear a second time with fearsome power and raise the dead, renew the world, execute true judgment among the righteous and sinful, to reward the worthy and punish the malefactors who believe not in all these benefactions.

«Ոչ ոք կրնայ խախտել մեզ այս հաւատքէն, ոչ հրեշտակները եւ ոչ մարդիկ, ոչ սուրը եւ ոչ հուրը, ոչ ջուրը եւ ոչ ալ բոլոր դառն չարչարանքները։

«Յայսմ հաւատոց զմեզ ոչ ոք կարէ խախտել, ոչ հրեշտակք եւ ոչ մարդիկ, ոչ սուր եւ ոչ հուր, ոչ ջուր, ոչ ամենայն զինչ եւ են դառն հարուածք։

“No one can remove us from this faith, neither angels nor men, neither sword nor fire, nor water, nor any cruel beatings.

«Ոչ ոք կրնայ խախտել մեզ այս հաւատքէն, ոչ հրեշտակները եւ ոչ մարդիկ, ոչ սուրը եւ ոչ հուրը, ոչ ջուրը եւ ոչ ալ բոլոր դառն հարուածները։

«Ամենայն ինչք եւ ստացուածք մեր ի ձեռս քո, եւ մարմինք մեր առաջի քո կան. ըստ կամաց քոց արա զինչ եւ կամիս։ Եթէ սովին հաւատովք թողուս, ոչ յերկրի այլ տէր փոխանակեմք ընդ քեզ, եւ ոչ յերկինս այլ Աստուած փոխանակեմք ընդ Յիսուսի Քրիստոսի, որ չիք այլ Աստուած բաց ի նմանէ։

“All our goods and possessions are in your hands, and our bodies are before you. Do what you will. If you allow us our own faith, we shall not trade you for any other lord on earth, nor in heaven shall we exchange for another god Jesus Christ, for there is no other God except Him.

«Մեր բոլոր գոյքերն ու ստացուածները քու ձեռքդ, եւ մեր մարմիններն ալ քու առջեւդ կան, ուզածիդ պէս ըրէ մեզի: Եթէ այս հաւատքով թողուս մեզ, ոչ երկրի վրայ քեզ ուրիշ տիրոջ մը հետ կը փոխենք՚, ոչ ալ երկինքի մէջ ուրիշ աստուած մը՝ Յիսուս Քրիստոսի հետ, որ անկէց զատ ուրիշ Աստուած չկայ։

«Ապա եթէ յետ այսր մեծի վկայութեան այլ ինչ հարցանես, աւասիկ կամք զբոլոր մարմինս տուեալ ի ձեռս քո. վաղվաղակի արա զինչ եւ կամիս։ Ի քէն տանջանք եւ ի մէնջ յանձնառութիւնք. սուր քո՝ եւ պարանոցք մեր։ Չեմք ինչ լաւ մեք քան զառաջինսն, որ յայսր վկայութեան վերայ եդին զինչս եւ զստացուածս եւ զմարմինս իւրեանց։

“Now if you should have any questions following this great testimony, see here that we resolve to put our bodies in your hands, so do with them what you will: Torture by you, acceptance from us. The sword is yours, the neck is ours. We are nothing better than our forefathers, who upon this testimony surrendered their goods and possessions and bodies.

«Բայց եթէ այս մեծ վկայութենէն ետքը ուրիշ բան մը հարցնես, ահաւասիկ պատրաստ ենք մեր ամբողջ մարմինը քեզի յանձնելով. ինչ որ կ՚ուզես շո՛ւտ ըրէ: Քեզմէ տանջանք, եւ մեզմէ յանձնառութիւն. քու սուրդ՝ եւ մեր վիզը: Մենք աւելի լաւ չենք այն նախնիքներէն, որոնք այս վկայութեան վրայ զոհեցին իրենց ունեցածները, ստացուածներն ու մարմինը։

«Զի եթէ անմահք իսկ էաք, եւ մարթ էր մեզ մեռանել վասն սիրոյն Քրիստոսի, արժան էր. քանզի եւ նա անմահ էր, եւ ա՛յնչափ սիրեաց զմեզ, մինչեւ մահ ի յանձն էառ, զի եւ մեք նորա մահուամբն յաւիտենական մահուանէն ապրեսցուք։ Եւ եթէ նա յիւր անմահութիւնն ոչ խնայեաց, մեք զի կամաւք եղաք մահկանացուք, կամաւք մեռցուք վասն սիրոյ նորա, զի կամաւք յանձն առցէ զմեզ յիւր յանմահութիւնն. մեռցուք իբրեւ զմահկանացուս. զի ընկալցի զմեր մահն իբրեւ զանմահից։

“For even if we were immortal, it would be worthy to die for the love of Christ. For He Himself was immortal, and so loved us, that He took death upon Himself, that by His death we might be saved from eternal death. And since He did not spare His immortality, we too will willfully subject ourselves to death, for love of Him, so that He may willingly receive us in His immortality. We die as mortals, that He may accept our death as that of immortals.

«Սակայն եթէ անմահ ալ ըլլայինք, եւ մեզի կարելի ըլլար մեռնիլ Քրիստոսի սիրոյն համար, կ’արժէր. որովհետեւ ինքն ալ անմահ էր, եւ մեզ այնչափ սիրեց որ մինչեւ մահը յանձն առաւ, որպէս զի մենք ալ անոր մահովը յաւիտենական մահէն զերծ մնանք: Եւ եթէ ան իր անմահութեան չխնայեց, մենք որ կամաւ մահկանացու եղանք, կամովին մեռնինք անոր սիրոյն համար, որպէս զի յօժարութեամբ յանձնէ մեզ իր անմահութեանը. մահկանացուներու պէս մեռնինք որ մեր մահը անմահներուն պէս ընդունի:

«Այլ դու յետ այսր ամենայնի այլ զմեզ մի՛ հարցաներ. զի ոչ եթէ ընդ մարդոյ է ուխտ հաւատոց մերոց, եթէ պատրիցիմք իբրեւ զտղայս. Այլ անլուծութեամբ ընդ Աստուծոյ, որում չիք հնար քակտել եւ ի բաց ելանել, ոչ այժմ եւ ոչ յապա, եւ ոչ յաւիտեանս, եւ ոչ յաւիտենից յաւիտեանս»։

“But ask us no more of this, for the covenant of our faith is not with man so that we may stumble like children, but indivisibly with God, from whom we can be neither dissolved nor sundered, not now nor later, nor forever, nor forever and ever.”

«Ալ եւս դուն այս ամենուն համար մեզի ուրիշ բան մի հարցներ. որովհետեւ մեր հաւատքին ուխտը մարդու մը հետ չէ որ տղոց պէս խաբուինք, այլ Աստուծոյ հետ՝ անքակտելի կերպով. այդ ուխտը չքակտուիր, եւ հնար չէ որ հրաժարինք, ոչ հիմա, ոչ ապագային մէջ, ոչ յաւիտեանս, ոչ ալ յաւիտենից յաւիտեանս:»

«Ի սմին մեծի հաւանութեան ամենայն բազմութիւնն միաբանեաց ի մեծամեծաց մինչեւ ցփոքունս. անսուտ երդմամբ եդին վկայութիւն՝ կենաւք եւ մահու ի նմին կալ հաստատուն։

To this great testament of faith the whole multitude agreed, both great and small; with an honest vow, they swore to remain true to it in life and death.

Բոլոր բազմութիւնը, մեծամեծներէն մինչեւ փոքրերը, սոյն մեծ յայտարարութեան մէջ միաբանեցաւ, եւ անդրժելի երդումով վկայութիւն տուաւ կեանքով ու մահով անոր մէջ հաստատ կենալու:

«Եւ իբրեւ եհաս նամակն յարքունիս, յարքունիս, եւ ընթերցան ի մեծի խոնաստանի յանդիման ամենայն բազմութեան կարաւանին, բազումք այնոքիկ էին, որ իբրեւ լսէին՝ գովէին զպատասխանիսն։ Թէպէտ եւ երկնչէին յահէ տէրութեանն, սակայն ի ծածուկ առ միմեանս զնոյն վկայութիւնս գովութեանց տային. առաւել քան ընդ ճարտարաբանութիւնն՝ ընդ համարձակութիւն աներկիւղութեանն զարմանային։ Եւ բազումք ահաբեկեալք սկսան զրահել պնդապէս, եւ զնոյն շշնջիւն լսէին յամենայն շրթանց։

When this letter arrived at the royal court and was read in the great hall before the whole multitude of the caravan, there were many who rejoiced at the response. Although they cowered in fear from the king, they secretly attested their praise to each other; more so than at its eloquence, they were astonished at its fearlessness. Many of those who were awe-struck began to regain their strength and the same murmurings were heard from all lips.

Ու երբ նամակն արքունիք հասաւ, եւ մեծ պալատին մէջ բոլոր բազմութեան առջեւ կարդացուեցաւ, լսողներէն շատերը կը գովէին պատասխանը: Թէեւ տէրութենէն կը վախնային, սակայն նոյն հաւանութեան վկայութիւնը ծածուկ կերպով իրարու կու տային. եւ ճշմարտախօսութենէն աւելի՝ անվախ համարձակութեան վրայ կը զարմանային: Եւ վախցողներէն շատերը սկսան արիանալ,եւ նոյն շշնջիւնը կը լսուէր ամէն շրթունքներէն:

«Իսկ չարասէր մոգպետն հանդերձ մեծ հազարապետաւն շնչեաց չարախաւսութիւն, եւ բորբոքեաց զթագաւորն իբրեւ զհուր անշիջանելի։ Եւ սկսաւ կրճտել զատամունսն իբրեւ զաւրհասական վիրաւոր. եւ յայտ յանդիման ձայն արձակեաց առ մեծ հրապարակն եւ ասէ.

The malevolent mogbed and the great hazarbed [Mihr Narseh] breathed calumny, inflaming the king like an unquenchable fire. Then the king started gnashing his teeth as though mortally wounded and said with a loud voice before the great assembly:

Իսկ չարասէր մոգպետը մեծ հազարապետին հետ միասին չարախօսութիւն ներշնչեց, եւ թագաւորը անշիջանելի կրակի պէս բորբոքեց: Եւ սկսաւ օրհասական վիրաւորի պէս ակռաները կրճտել. եւ մեծ ժողովին մէջ յայտ յանդիման ձայն տալով կ’ըսէ.

«Գիտեմ ես զչարութիւն բազմութեան մարդկանս, որ թերահաւատ են ի մերոց աւրինացս, եւ զկնի կախարդութեան մոլորեալ են անդարձութեամբ։ Եւ իմ եդեալ է ի մտի, թէ ոչ ումեք թողացուցից ի մեծամեծ հարուածոցն, մինչեւ ակամայ ի բաց կացցեն յայնպիսի վրիպական աւրինաց. եթէ ոք կարի ի մերձաւորաց իցէ, զնոյն անցս եւ ընդ նա անցուցից»։

“I know the wickedness of all those men who do not believe in our religion, and who irredeemably err in sorcery. I have determined to spare no one from a great thrashing—not even my friends—until they reluctantly surrender their erroneous religion!”

«Ես տեղեակ եմ չարութեանը այս մարդոց, որոնք թերահաւատ են մեր օրենքին, եւ անդարձօրէն մոլորած են կախարդութեան ետեւէն: Եւ ես որոշած եմ որ մեծամեծ չարչարանքներէն ոչ մէկը զանց պիտի ընեմ, մինչեւ որ այնպիսի վրիպական աղանդէն ակամայ հրաժարին. եթէ անոնց մէջ գտնուին իմ շատ մերձաւորներս ալ, նոյն տանջանքները անոնց գլխուն ալ պիտի բերեմ»։

Յայնժամ ծերն դառնացեալ բանս ի ներքս ընկէց, եւ ասէ ցթագաւորն. «Առ ի՞նչ է քո այդ մեծ տրտմութիւնդ. զի եթէ կայսր չելանէ ըստ քո հրաման, եւ Հոնք կան քեզ ի ծառայութեան, ո՞ր մարդ է յերկրի, եթէ կարող է ընդդէմ դառնալ քում հրամանիդ։ Տիրաբար հրաման տուր ի ներքս, եւ ամենայն որ ինչ եւ ասես՝ վաղվաղակի կատարի»։

Then the embittered old man [Mihr Narseh] interposed, and said to the King: “What is your great vexation for? For if the caesar does not abjure your command and the Huns are subject to your dominion, what man on earth can possibly turn against your command? Issue a royal decree, and whatever you say will be accomplished at once.”

Այն ատեն դառնացած ծերը խօսք առաւ եւ ըսաւ թագաւորին. «Ի՞նչ բանի համար է այդ մեծ տրտմութիւնդ, եթէ Կայսրը քու հրամանիդ չանսաստեր, Հոներն ալ քու իշխանութեանդ տակ կը մնան. երկրի վրայ ո՞ր մարդը կայ որ կարենայ քու հրամանիդ դէմ կենալ։ Տիրապէս հրաման տուր, եւ ինչ որ կ’ըսես, շուտ մը կը կատարուի։»

Եւ անդէն թագաւորն ի ներքս կոչեցեալ զդպրապետն, հրամայէր գրել հրովարտակ. եւ ոչ եւս ըստ սովորութեանն, այլ բանս զայրագինս իբր առ ատելիս եւ անպիտանս, չյիշելով ամենեւին զմեծամեծ վաստակս տիրասէր մարդկանն. այլ միայն կոչոյ հրաման տուեալ յականէ յանուանէ զարս, զոր ինքն ճանաչէր, որոց անուանքն են այս։

The king then called in his scribe and commanded him to write an edict; not in the customary style, but with furious words, as though it were addressed to detestable and useless people, without remembering at all the great profits of these men who had been faithful to their master, but summoning name by name those whom he recognized, who were:

Եւ իսկոյն թագաւորը ներս կոչելով դպրապետը կը հրամայէ հրովարտակ գրել, ոչ ըստ սովորութեան, այլ ատելիներու եւ անպիտաններու ուղղուածին պէս զայրագին խօսքեր, բնաւ չյիշելով տիրասէր մարդոց մեծամեծ երախտիքը, այլ միայն յականէ յանուանէ կոչել տալով այն մարդիկը, որոնք կը ճանչնար: Եւ նախարարներուն անունները հետեւեալներն են։

Of the house of Syunik, Vasak; Of the house of Artsrunik, Nershapuh; Of the house of Rshtunik, Artak; Of the house of Khorkhorunik, Gadesho; Of the house of the Mamikonians, Vartan; Of the house of Mokk, Artak; Of the house of Apahunik, Manech; Of the house of Amatunik, Vahan; Of the house of Vahunik, Giwt; Of the house of Antsevatsik, Shmavon.

Սիւնեաց տոհմէն Վասակ, Արծրունեաց տոհմէն Ներշապուհ, Ռշտունեաց տոհմէն Արտակ, Խորխոռունեաց տոհմէն Գադիշոյ, Մամիկոնէից տոհմէն Վարդան, Մոկաց տոհմէն Արտակ, Ապահունեաց տոհմէն Մանէճ, Ամատունեաց տոհմէն Վահան, Վահեւունեաց տոհմէն Գիւտ, Անձեւացեաց տոհմէն Շմաւոն։

Զայս նախարարքս յականէ յանուանէ կոչեցին ի դուռն արքունի, եւ կէսքն առ նմա իսկ էին ի կարաւանին, եւ այլքն ի կողմանց հիւսիսոյ ի Հոնաց պահակին. թողեալ էր զոմանս ի նախարարացն անդէն յաշխարհին Հայոց։

These nakharars were summoned name by name to the royal court; half of them were already near the king in the caravan while others were in the northern regions in the pass of the Huns. But he had not summoned some of the nakharars in Armenia.

Այս նախարարները յականէ յանուանէ կոչեցին արքունի դուռը, եւ կէսը արդէն անոր հետ բանակին մէջն էր, եւ ուրիշները հիւսիսային կողմէն Հոնաց պահակին մէջ. նախարարներէն ոմանք ալ Հայաստանի մէջ թո-ղուցեր էր:

Արդ թէպէտ եւ ոչ համագունդ ի միոջ վայրի դիպեցան ամենեքեան, սակայն յառաջագոյն գիտացեալ զխորհուրդս չարաբարոյ բռնաւորին, եւ զհեռաւորսն եւս իբրեւ զմերձաւորս ի միոջ վայրի առ միմեանս համարէին։

Now, although they were not all together in one place, they nevertheless recognized in advance the design of the evil despot, and those near and far alike considered themselves to be together in the same place.

Արդ թէեւ այնպէս եղաւ որ ամենքն համագունդ չէին միեւնոյն վայրին մէջ, սակայն չարաբարոյ բռնաւորին խորհուրդն առաջուընէ գիտնալով հեռաւորներն ալ մերձաւորներուն պէս մէկ տեղի մէջ իրարու քով կը համարէին:

Եւ ի ձեռն սրբոյն Յովսեփու եպիսկոպոսի նովին ուխտիւ հաստատեալ՝ խաղացին գնացին յիւրաքանչիւր տեղեաց ի դուռն արքունի։ Եւ յոյժ փութային վասն եղբարց եւ որդեաց եւ սիրելի դայեկասնունդ բնակացն, որ չարաչար կային ի մեծի նեղութեանն։ Վասն որոյ եւ նոքա զանձինս ի մահ մատնեցին՝ ոչ ինչ զանգիտելով իբրեւ զանարի վատասիրտս. այլ յոյժ քաջութեամբ պնդեցին զանձինս, զի թերեւս կարասցեն փրկել զնոսա ի մեծամեծ հարուածոցն։

Being established in the same covenant under the holy bishop, Hovsep, they went forth, each from his place to the royal court. They made great haste for the sakes of their brothers, sons and dear foster brothers, who were in great trouble. They thus prepared to deliver themselves to death, not as cowards who were faint of heart, but with great virtue they asserted themselves, that they might succeed in rescuing their loved ones from great afflictions.

Եւ Յովսէփ մեծ եպիսկոպոսի միջոցաւ նոյն ուխտով հաստատուած՝ իրենց տեղերէն ելան ու գացին արքունի դուռը: Եւ աւելի կ’աճապարէին իրենց եղբայրներուն, որդիներուն եւ սիրելի դայակասնունդ բարեկամներուն համար, որոնք մեծ նեղութեան մէջ էին չարաչար կերպով։ Անոր համար ասոնք իրենց անձը մահուան մատնեցին, ոչ թէ անարի վատասիրտներու պէս վախնալով, այլ շատ քաջութիւնով զիրար կը խրախուսէին, թերեւս կարենային փրկել զանոնք մեծամեծ տանջանքներէն:

Եւ իբրեւ հասին ի դուռն արքունի, ի մեծի շաբաթու զատկին յանդիման լինէին թագաւորին։ Բայց թէպէտ եւ տեսանէին զեղբարս իւրեանց ի մեծամեծ վիշտս տառապանաց, որ վասն անուանն Քրիստոսի ճգնեալք էին պնդապէս, ոչ ինչ տրտում եւ տխուր զերեսս ցուցանէին հրապարակին։ Եւ որչափ նոքա զուարթագին երեւէին ամենեցուն, առաւել զարմանային չարասէրքն։

It was on the Great Sabbath before Easter that they arrived at the royal court and appeared before the king. Though they saw their brothers, who for the sake of Christ’s name were in great danger and misery, they showed neither downcast nor sorrowful faces before the assembly. The more joyous they appeared to everyone, the more the malevolent ones were surprised.

Ու երբ արքունի դուռը հասան, Զատկուան աւագ շաբաթ օրը թագաւորին ներկայացան: Բայց թէեւ մեծ տառապանքի մէջ կը տեսնէին իրենց եղբայրները, որոնք Քրիստոսի անուան համար արիաբար ճգնած էին, սակայն տրտում ու տխուր երես չէին ցոյց տար բազմութեան: Եւ անոնք որքան զուարթագին կ’երեւային ամենուն, չարասէրները այնքան աւելի կը զարմանային:

Եւ զի աւրէնք էին յառաջ ժամանակաւ, յորժամ ի Հայոց այրուձի ի դուռն երթայր ի ձեռն պատուաւորի զաւրագլխի ուրուք, այր ընդ առաջ յղէր, եւ հարցանէր զողջոյն եւ զխաղաղութիւն Հայոց աշխարհին, եւ երկիցս եւ երիցս անգամ զնոյն առնէր, եւ զհանդէս գնդին ինքնին տեսանէր եւ յառաջ քան ի գործ պատերազմին հասանել զգալն իսկ առ նա՝ մեծ շնորհակալութիւն համարէր, եւ առաջի աթոռակցացն իւրոց եւ ամենայն մեծամեծացն՝ գովութիւն մատուցանէր ամենեցուն, եւ յիշէր զնախնեացն զվաստակս, եւ զառն առն քաջութիւն պատմէր նոցա։

In former times it was customary that when the Armenian cavalry went to the royal court headed by a distinguished general, the king would send a man to greet them, and ask how things fared and about the peace of Armenia, twice and three times, and would inspect the troops himself. He would express great appreciation for their arrival before war and praise them all before his colleagues and all the grandees, recalling the service of their ancestors and relating the valiance of each man.

Եւ առաջ սովորութիւն կար որ երբ Հայոց հեծելազօրքը դուռն երթար առաջնորդութեամբ պատուաւոր զօրագլուխի մը, անոնց դէմ մարդ կը ղրկէր, Հայաստանի որպիսութիւնը կը հարցնէր, եւ նոյնը երկու-երեք անգամ կ’ընէր: Եւ թագաւորը անձամբ կը տեսնէր գունդը, եւ պատերազմին սկսելէն առաջ անոնց հասնիլ-գալը մեծ շնորհակալութեան արժանի կը համարէր՝ եւ իր աթոռակիցներուն եւ բոլոր մեծամեծներուն առջեւ գովեստներ կու տար ասոնց ամենուն. եւ կը յիշէր անոնց պապերուն ծառայութիւնները, եւ կը պատմէր անոնց իւրաքանչիւրին քաջութիւնը:

Իսկ այն աւր եւ ոչ մի ինչ յայսցանէ ամենեւին ինչ ոչ յիշեաց. այլ իբրեւ զչարադեւ մի՝ ոչ դադարէր յուզել եւ շարժել զբուք ձմերայնւոյ։ Որպէս եւ նմանեալ իսկ էր ծովածուփ ալէկոծ խռովութեան, ոչ դուզնաքեայ վեր ի վերոյ, այլ անդստին յանդնդոց բարձրանայր փրփրեալ կուտակեալ, վիշապաձայն որոտալով, գազանաբար գոչելով առհասարակ դողացուցանէր զտիեզերական զիւր իշխանութիւնն, որպէս զի փլեալ տարածանից համատարած ամենայն ի վերայ լերանց, խորոց, ձորոց՝ ապականել միանգամայն զլայնութիւն դաշտացն վայելչութեան։

But on that day, no one remembered this at all; rather, [the king] did not hesitate to unleash a blizzard like an evil demon. He resembled the uproar of a stormy and tempestuous sea that, not merely on the surface, but rising from its depths, foamed, crashed and thundered like the sound of a dragon, shouted like a beast, and filled his entire kingdom with general alarm, as though it would collapse upon all the mountains and valleys, and destroy at once the expanse of the beautiful plains.

Իսկ այն օր այդ բաներէն եւ ոչ մէկը յիչատակեց, այլ չար դեւի մը պէս չէր դադրեր ձմեռուան բուքը յուզելէ ու շարժելէ: Այսպէս կը նմանէր ծովածուփ ալեկոծ խռովութեան մը, ոչ թէ քիչ մը երեսէն, այլ անդունդներէն կը բարձրանար փրփրած եւ կուտակուած, եւ վիշապաձայն որոտալով եւ գազանաբար գոչելով իր ընդարձակ իշխանութիւնը առ հասարակ կը դողացնէր որպէս թէ փլելով բոլոր լեռներու, ձորերու եւ խոր տեղերու վրայ տարածուի համասփիւռ՝ աւերելու մէկ անգամէն բոլոր գեղեցիկ դաշտերը:

Մռնչելով բարբառ արձակեալ եւ ասէ. «Երդուեալ իմ յարեգակն, ի մեծն աստուած, որ ճառագայթիւքն իւրովք լուսաւորէ զամենայն տիեզերս, եւ ջերմութեամբն կենդանածնէ զամենայն գոյացեալսն, եթէ ոչ վաղիւ ընդ առաւաւտն, ընդ երեւումն սքանչելւոյն, ընդ իս իւրաքանչիւր ծունր նմա ոչ կրկնեսջիք՝ խոստովանելով զնա աստուած, ոչ ինչ թողացուցից ձեզ` զամենայն նեղութիւնս չարչարանացն ի վերայ ածելով, մինչեւ ակամայ կատարիցէք զկամս հրամանաց իմոց»։

With a roar he called out and said, “I have sworn by the Sun, the great god, who with its rays shines upon the entire world and by its warmth animates all existence; that if tomorrow morning every knee does not bow before its marvelous appearance and confess it as god, I shall not cease to bring upon you all manner of troubles and suffering, until you conform yourselves, willingly or unwillingly, to the desire of my command.”

Կը մռնչէր գազանաբար, ու կ’ըսէր. «Կ’երդնում արեգակին՝ այն մեծ աստուծոյն վրայ, որ իր ճառագայթներովը բոլոր տիեզերքը կը լուսաւորէ, եւ ջերմութիւնովը բոլոր գոյացածները կը կենդանածնէ, եթէ վաղը առաւօտուն այս սքանչելիքին երեւնալուն՝ իմ հետս միասին դուք ամենքդ ալ չծնկադրէք զայն աստուած խոստովանելով, ոչ մէկ բան զանց պիտի ընեմ ամէն նեղութիւններ թափելով ձեր վրայ, մինչեւ որ ակամայ կատարէք իմ ուզած հրամաններս:»

Իսկ հաւատացեալքն հաստատեալք ի Քրիստոս՝ ոչ ի սառնամանեաց ձմերայնւոյն հովանային, եւ ոչ ի տապոյ խորշակին ջեռնուին, եւ ոչ յահագին ձայնէն սարսէին, եւ ոչ ի սպառնալեաց տանջանացն զանգիտէին. այլ ի վեր հայեցեալք՝ զզաւրութիւնն Քրիստոսի յաւգնութիւն եկեալ տեսանէին, եւ զուարթագին դիմաւք եւ համեստ բանիւք յառաջ մատուցեալ՝ տային պատասխանի թագաւորին.

But the faithful of Christ were not cooled by the icy windstorm, nor scorched by these hot winds, nor shaken by his formidable voice, nor did they turn away from the threat of torture; instead, they looked up and saw that the strength of Christ had come to their help, and with joyful faces and modest words, they answered the king:

Իսկ հաւատացեալները Քրիստոսի վրայ հաստատուած՝ ոչ ձմռան սառնամանիքէն կը մսէին, ոչ ալ խորշակին տաքութենէն կ՚այրէին. ոչ ահագին ձայնէն կը սարսէին, ոչ ալ տանջանքի սպառնալիքէն կը վախնային. այլ վեր նայելով Քրիստոսի զօրութիւնը օգնութեան եկած կը տեսնէին, եւ զուարթագին դէմքով համեստ խօսքերով առաջ մօտեցած՝ թագաւորին պատասխան կու տային:

«Խնդրեմք ի քէն, արքայ քաջ, ունկն դիր սակաւ բանից մերոց, եւ քաղցրութեամբ լուր զոր ասելոցս եմք։

“Pray, excellent King, listen to our few words, listen sweetly to what we have to say.

«Քեզմէ կը խնդրենք, տէր թագաւոր, քիչ մը մեր խօսքին ականջ դիր ու մեր ըսելիքները քաղցրութեամբ լսես։

«Քանզի յիշեցուցանեմք քեզ զժամանակն Շապհոյ արքայից արքայի, որ էր հայր հաւուն քո Յազկերտի, եւ ետ նմա Աստուած զերկիրն Հայոց ի ծառայութիւն սովին աւրինաւք, որով եւ մեք իսկ վարիմք այժմ. եւ հարքն մեր եւ հաւք հարցն մերոց կացին նմա ի ծառայութեան վաստակս, եւ սիրով կատարէին զամենայն հրաման բանի նորա, եւ բազում անգամ ի նմանէ մեծապարգեւք լինէին։ Եւ յայնց ժամանակաց մինչեւ ի քո հայրենի աթոռդ՝ եւ մեք զնոյն ծառայութիւն ծառայեցաք. բայց թերեւս քեզ լաւագոյն քան զառաջնոցն»։

“We remind you of the time of Shapur, king of kings, who was the father of your grandfather Yazdegerd, and to whom God gave Armenia in servitude with the same religion by which we now yet live. Our fathers and great grandfathers obediently served him, and courteously fulfilled all his commands, and were frequently much distinguished by him. And from that time until your accession to the throne of your fathers, we have performed the same service, and perhaps better for you than for your predecessors.”

«Կը յիշեցնենք քեզի ժամանակը արքայից արքայ Շապուհի, որ քու պապիդ՝ Յազկերտին հայրն էր, եւ Աստուած Հայաստանը անոր ժառանգութիւն տուաւ այն կրօնքով, որուն մէջ մենք հիմա ալ կ’ապրինք. եւ մեր հայրերն ու մեր պապերը անոր ծառայեցին բոլոր հրամանները սիրով կը կատարէին, եւ շատ անգամ ալ անկէ մեծ պարգեւներ կը ստանային: Եւ այն ժամանակէն մինչեւ քու հայրենի աթոռդ մենք ալ նոյն ծառայութիւնը մատուցինք, բայց թերեւս քեզի առաջիններէն աւելի հաւատարիմ։»

Զայս ասելով ցուցանէին զքաջութիւն արութեանցն լաւագոյն քան զառաջնոցն ըստ զինուորութեան կարգի։ Իսկ զմտից եւ զսակից, եւ որ այլեւս էին հարկ աշխարհին, բազմագոյն քան առ հարբն նորա երթայր յարքունիս։ «Նա եւ ի սուրբ եկեղեցւոյն, որ էր ազատ ի Քրիստոս ըստ կարգի նախնեացն մերոց ի սկզբանէ, եւ դու ընդ հարկաւ եդիր. եւ մեք առ սէր քոյոյ տէրութեանդ ոչ ինչ ընդդիմացաք քեզ։ Արդ վասն է՞ր յուզեալ իցէ ցասումնս այս ի վերայ մեր. ասա դու մեզ զպատճառս վնասուն. եթէ աւրէ՞նքն մեր պատճառք իցեն անվաստակ լինելոյ առաջի քո»։

In saying this, they showed their courage and valor in military rank to be greater than that of their ancestors, and their tributes and dues, combined with all other taxes on the country that flowed into the court, was now greater than in the days of his father. “And you levied taxes upon the holy church, which had liberty in Christ from the beginning according to the arrangement of our ancestors—and we, out of love for your lordship, did not resist you at all. Now, why has this anger been provoked against us? Tell us why we have been accused. Does our religion make us appear unprofitable to you?”

Այս ըսելով կը յիշեցնէին անոր իրենց զինուորական կարգի քաջութիւնները՝ առաջիններէն աւելի լաւագոյն: Գալով մաքսին, սակին եւ երկրին ուրիշ այլ եւ այլ տուրքերուն՝ անոնք արքունիք կը ղրկուէին աւելի քան թէ իր հօրը ատենը: «Նոյն է սուրբ եկեղեցւոյն համար ալ, որ սկիզբէն ազատ էր Քրիստոսով մեր նախնեաց սովորութեանը համեմատ, եւ դուն տուրքի տակ դրիր, եւ մենք քու թագաւորութեանդ սիրոյն համար չդիմադրեցինք քեզ: Արդ այս բարկութիւնը ինչո՞ւ յուզուած է մեր վրայ. ըսէ՛ մեզի մեր յանցանքին պատճառը, մեր կրօ՞նքն է արդեօք պատճառը քու առջեւդ մեր աներախտիք երեւնալուն:»

Իսկ չարադեւն լի ամենայն նենգութեամբ՝ զերեսս ի մի կոյս դարձուցեալ եւ ասէ.

Then that evil demon, full of every guile, turned his face to one side and said:

Իսկ չար դեւը բոլոր նենգութեամբ՝ երեսը մէկ կողմ դարձնելով կ’ըսէ.

«Վնաս համարիմ ընդունել ի գանձ արքունի զհարկս աշխարհին ձերոյ, եւ անաւգուտ զքաջութիւն արութեան ձերոյ. քանզի տգիտաբար մոլորեալ էք ի ճշմարիտ աւրինացս մերոց, եւ զաստուածս անարգէք եւ զկրակ սպանանէք եւ զջուրս պղծէք, եւ զմեռեալս ի հող թաղելով զերկիր ապականէք, եւ քրպիկար չառնելով ոյժ տայք Հարամանոյ. եւ որ մեծ քան զամենայն, զի հանապազ ի կանայս ոչ մերձենայք. եւ մեծապէս լինի դիւաց խնդութիւն, չխրատելով ձեր եւ չպահելով զամենայն կարգս մոգաց։ Տեսանեմ զձեզ իբրեւ զխաշինս ցրուեալս եւ վայրատեալս յանապատի, եւ յոյժ զեղջ է մտաց իմոց, թէ գուցէ աստուածքն բարկացեալ վասն ձեր՝ ի մէնջ վրէժս առնուցուն։ Այլ դուք եթէ կամիք կեալ եւ կեցուցանել զանձինս ձեր եւ մեծարանաւք անդրէն յուղարկիլ, զոր ասացի՝ վաղիւ վաղվաղակի կատարեցէք»։

“I consider it a detriment to accept the tributes of your land into the royal treasury, and your valor of no benefit; for you ignorantly err from the truth of our religion and dishonor our god and kill the fire and defile the water, and by burying your dead you corrupt the earth, and by not fulfilling good works, you render assistance to Ahriman. Above all, you do not always approach women, and great is the joy of the demons when you fail to correct your ways and follow all the institutions of the magi. I view you as a flock that is scattered and forsaken in the wilderness and I fear greatly that the gods may become angry because of you and take their revenge upon us. But if you wish to live and save yourselves and be respected again, then do as I said right away.

«Վնաս կը սեպեմ ձեր երկրին տուրքերը արքունի գանձին մէջ ընդունելը, եւ անօգուտ՝ ձեր քաջութիւնները, որովհետեւ մեր ուղղափառ կրօնքէն տգիտաբար մոլորած էք, եւ աստուածները կ’անարգէք, կրակները կը սպաննէք, ջուրերը կը պղծէք, մեռելները հողին մէջ թաղելով երկիրը կ’ապականէք, եւ քրպիկար չառնելով Հարամանին ոյժ կու տաք: Եւ աւելի ծանրը սա է որ միչտ կիներուն չեք մօտենար, եւ դեւերուն խնդութիւնը մեծ կ’ըլլայ ձեր չխրատուելովը եւ մոգերուն բոլոր կարգերը չպահելովը: Ձեզի անապատի մէջ ցրուած ու վայրատուած ոչխարներու պէս կը տեսնեմ, եւ սա կասկածն ունիմ որ գուցէ աստուածները ձեզի համար բարկացած՝ մեզմէ վրէժ լուծեն: Սակայն եթէ դուք ապրիլ ու ինքզինքնիդ ապրեցնել եւ մեծարանքով ճամբու դրուիլ կ’ուզէք, ի՛նչ որ ըսի՝ զայն վաղը անմիջապէս կատարեցէք։»

Յայնժամ երանելի նախարարքն առ հասարակ զձայնս իւրեանց բարձին եւ ասեն յանդիման ամենեցուն. «Մի՛ դու, արքայ, եւ մի՛ զայդ այլ առ մեզ ասեր. քանզի ոչ է եկեղեցի շինուած մարդոյ, եւ ոչ տուրք արեգական, որպէս դուդ այլ ընդ այլոյ կարծես՝ թէ աստուած իցէ. ոչ միայն զի աստուած չէ, այլ եւ կենդանի չէ։ Այլ եկեղեցիք ոչ են պարգեւք թագաւորաց, եւ ոչ արուեստ ճարտարութեանց, եւ ոչ գիւտք իմաստնոց, եւ ոչ աւար քաջութեան զինուորաց, եւ ոչ պատիր խաբէութիւնք դիւաց. նա եւ բնաւ իսկ ամենեւին զինչ եւ ասասցես յերկրաւորացս, կամ ի վեհից կամ ի վատթարաց, բնաւ ուրեք եկեղեցի ի նոցանէ ոչ գտցի։ Այլ շնորհք են մեծին Աստուծոյ, ոչ միում ումեք ի մարդկանէ տուեալ, այլ ամենայն բանաւոր ազգաց, որք վիճակեալք են ի բնակութիւն ի ներքոյ արեգականս։ Հիմունք նորա եդեալ են ի վերայ հաստատուն վիմի. ոչ ներքինք շարժել կարեն. եւ ոչ վերինք դրդուեցուցանել։ Եւ զոր երկինք եւ երկիր ոչ դողացուցանէ, մի՛ ոք ի մարդկանէ խրոխտասցի յաղթել նմա։ Հա՛պա, որով աւրինակաւ զինչ կամիս առնել, կատարեա. պատրաստ եմք ամենեքեան առ ամենայն մեքենայս հարուածոցն տանջանաց, զոր սպառնացար. ոչ միայն ի չարչարել, այլ եւ ի մեռանել։ Եւ եթէ դարձեալ եւս զնոյն բանս հարցանես, ի միոջէ միոջէ լուիցես առաւել քան զդոյն պատասխանի»։

Then the venerable nakharars raised their voices in one accord and said before everyone: “Speak no more, king! For the church is not made by men, nor given by the sun, which you and others take for a god. Not only is the sun not a god, it is not even animate. And churches are not gifts of kings, nor are they constructed by skill, nor are they discoveries of wise men, nor the spoil of valiant armies, nor the deception of demons. Whatever you have to say of us worldly beings, whether grand or ill, none of us have ever founded a church. Churches are a blessing from the great God, which He has not granted to one man, but to all rational nations who were made to live under the sun. Its foundation is established on firm stone, which neither those above nor those below can move. And that which heaven and earth cannot shake, let no man boast of conquering. Do therefore as you wish; we are prepared for all machinations of torments and sufferings with which you threaten us—and not only torture, but also death. Now should you repeat the same question, so often will you hear more of the same from each of us.”

Այն ատեն երանելի նախարարները առ հասարակ իրենց ձայնը բարձրացուցին եւ ամենուն դիմաց ըսին, «Ո՛չ թագաւոր, ո՛չ, այդ բանը մի՛ ըսեր այլեւս մեզի, որովհետեւ եկեղեցին մարդկային շինուած մը չէ, ոչ ալ տուրքն է արեգակին, որ ինչպէս դուն սխալմամբ կը կարծես թէ աստուած ըլլայ. ոչ թէ միայն աստուած չէ, այլ կենդանի ալ չէ: Բայց եկեղեցիները թագաւորներու պարգեւներ չեն, ոչ ալ ճարտարարուեստի հեղինակութիւն, ոչ իմաստուններու գիւտ եւ ոչ զինուորներու քաջութեան աւար, ոչ ալ դեւերու պատիր խաբէութիւն. նաեւ երկրաւորներէն ինչ որ կ’ըսես՝ թէ՛ վեհ եւ թէ վատթար, բնաւ անոնցմէ չէ եկեղեցիին գոյութիւնը: Այլ մեծ Աստուծոյն չնորհքն է, ոչ թէ ո՛եւէ մարդու մը տրուած, այլ բոլոր բանաւոր ազգերու, որոնք արեգակին տակ բնակելու սահմանուած են: Անոր հիմքերը դրուած են հաստատուն վէմին վրայ, ոչ վարինները կրնան շարժել, ոչ ալ վերինները կրնան դրդեցնել: Եւ զայն որ երկինք ու երկիր չկրնար դողացնել, nեւիցէ մարդ թող չխրոխտանայ անոր յաղթելու: Ուրեմն ի՛նչ ձեւով որ բան մը ընել կ’ուզես, ըրէ՛. մենք ամենքնիս պատրաստ ենք քու մեքենական տանջանքներուդ, որ կը սպառնաս մեզի. ոչ թէ միայն չարչարուելու, այլ եւ մեռնելու: Ու եթէ դարձեալ նոյն բանը կը հարցնես, մեզմէ զատ այդ պատասխանէն աւելին կը լսես։»

Յայնժամ դառնացեալ քան զլեղի թագաւորն՝ փլուզանէր անդէն ի փորին զծով կամաւոր մաղձոյն իւրոյ. եւ ընդ քիթսն եւ ընդ բերանն առ հասարակ գոլոշի ջերմախառն ելանէր, իբրեւ ի սաստիկ հնոցէ ծուխ թանձրացեալ։ Եւ առ չհանդուրժել սրտին իւրոյ՝ կոտորէր զզաւրութիւն մարմնոյն, եւ ծակոտէր զբազմամթեր աման խորհրդոցն, ցրուէր եւ վատնէր զամենայն խորհումն նենգութեան։ Եւ զոր ոչ երբէք կամէր իւրոց սիրելեացն յայտնել, ակամայ առաջի ծառայիցն Քրիստոսի մերկանայր եւ դնէր զամենայն կարգաւ։

Then the king, turning more bitter than gall, poured forth the sea of bile from his stomach and warm vapor emanated from his nose and mouth, like thick smoke from a furnace. His heart could not bear it and the strength of his body was zapped, piercing the brimming vessel of his deceitful plans, scattering and dissipating them all. And that which he did not resolve to reveal even to his friends, he involuntarily revealed in detail before the servants of Christ.

Այն ատեն թագաւորը լեղիէն աւելի դառնացած՝ ծովու պէս կը յուզուէր փորին մէջ իր կամաւոր մաղձովը, եւ քիթէն ու բերնէն առ հասարակ ջերմախառն գոլորշի կ’ելլեր, իբրեւ սաստիկ հնոցէ թանձրացած ծուխ: Եւ սրտին չդիմանալէն մարմնոյն զօրութիւնը կը կոտրէր, եւ խորհուրդներու բազմամթեր ամանը կը ծակոտէր, եւ բոլոր նենգութեան խոկումը կը ցրուէր ու մէջտեղ կը հանէր: Եւ ինչ որ իր սիրելիներուն յայտնել չէր ուզեր, ակամայ Քրիստոսի ծառաներուն առջեւ կը պարզէր եւ ամենը կարգաւ կը դնէր:

Երեքկնէր եւ չորեքկնէր զանսուտ երդումն յարեգակն, եւ ասէր այսպէս.

Three or four times he swore an undisguised oath to the sun, and said [to the Christians]:

Արեգակին վրայ անդրժելի երդումը կ’երրորդէր եւ կը չորրորդէր, ու այսպէս կ’ըսէր.

«Ոչ կարէք աւերել զանխաբ ամուրս իմ. եւ ոչ որում ցանկացեալդ էք՝ վաղվաղակի տամ գտանել ձեզ. այլ զամենեսեան զձեզ եւ որ ի գնդիս են՝ չարաչար կապանաւք ի Սագաստան տամ անցուցանել ընդ անճանապարհ տեղիս, որ եւ բազումք ի ձէնջ ի խորշակէ յերթալն սատակիցին, եւ մնացեալքն անկցին ի բերդս ամուրս եւ ի բանդս անելս։ Եւ ի ձեր աշխարհն առաքեցից զաւրս անթիւս հանդերձ փղաւք, եւ զկին եւ զորդիս ի Խուժաստան տամ խաղացուցանել. եւ զեկեղեցիս եւ զոր անուանէք վկայարանս՝ քակեցից, քանդեցից եւ յապականութիւն դարձուցից. եւ եթէ ոք ընդդէմ դարձեալ գտցի, կոխան եղեալ գազանաց՝ անողորմ մեռանիցի։ Եւ զամենայն ասացեալս արարից եւ կատարեցից առ մնացորդս աշխարհին»։

“You cannot ruin my inviolable fortresses, nor will I allow you to acquire that which you desire so easily. But I will take all of you together with those who are in my army with crushing chains to Sagastan through impassable places, where the greater part of you will die on the way from the heat, and the remainder will be thrown into a strong fortress and inescapable prison. I will send into your country an innumerable force with many elephants. Your wives and children will be driven to Khuzestan, and your churches and what you call martyria I shall demolish, destroy and ruin. Should anyone resist, he will be trampled by wild beasts and die a merciless death, and I will gather and effect all this upon those who remain in your land.”

«Չեք կրնար իմ հաստատուն ոյժերուս վնասել, ձեր ցանկացածն ալ ձեզի չուտ մը գտնել չեմ տար. այլ ձեզ ամենքդ, որ այս գնդին մէջն էք, չարաչար կապանքով անանցանելի տեղերէն դէպի Սագաստան կը ղրկեմ, այնպէս որ ձեր շատերը ճամբան խորշակէն կը սատկին, եւ մնացողներն ալ ամուր բերդերու եւ անել բանտերու մէջ կ’իյնան: Եւ ձեր հայրենիքը անթիւ զօրքեր կը ղրկեմ, փիղերով հանդերձ, ու ձեր կիներն եւ որդիները Խուժաստան քշել կու տամ. եւ ձեր եկեղեցիները, որ վկայարան կ’անուանէք, կը քակեմ, կը քանդեմ, եւ աւերակ կը դարձնեմ. եւ եթէ մէկը դիմադրէ, գազաններէն ոտնակոխ եղած կը մեռնի անողորմաբար: Եւ այս բոլոր ըսածներս կ՚ընեմ ու կը կատարեմ երկրին մնացորդներուն համար:»

Եւ վաղվաղակի հրամայէր զպատուական նախարարսն հանել մեծաւ անարգանաւք յերեսաց իւրոց. եւ զգուշութեամբ հրաման տուեալ դահճապետին՝ առանց կապանաց յիւրաքանչիւր վանս պահել, եւ ինքն զառածեալ անդրէն դառնայր անմխիթար տրտմութեամբ զաւթեւանս ագանէր։

Then he immediately ordered the distinguished nakharars to be led away from his sight in shame, and carefully commanded the captain of the guard to lodge each of them separately, unbound, and he himself returned again to inconsolable despair in his quarters.

Եւ շուտ մը կը հրամայէ դուրս հանել իր առջեւէն այն նախարարները մեծ անարգանքով, եւ խստօրէն հրաման տալով դահճապետին առանց չղթայի պահել զանոնք իրենց բնակած տեղերը, ինք յուսահատ, անմխիթար տրտմութեամբ կը դառնայ իր օթեւանը:

Իսկ հաւատացեալքն ճշմարտութեամբ ի Քրիստոս՝ ոչ ինչ երկմտութեամբ թերահաւատէին յառաջին խրատուէ սուրբ վարդապետացն իւրեանց. այլ տակաւին ի խնդիր էին հնարիցն, թէ ո՛րպէս զանձինս եւ զսիրելիս հանցեն ի մեծ նեղութենէն։ Եւ բազում անգամ ջանալով, եւ մեծամեծացն՝ որ աւգնականք էին նոցա ի Դրանն արքունի՝ խոստմունս մեծամեծս առաջի դնէին նոցա առ ի այս կարասւոյ, եւ ոչ սակաւ գանձս առժամայն ծախէին նոցա։

But the true believers in Christ did not at all draw back and doubt the initial advice of their holy vardapets; yet still they were devising means to remove themselves and their friends from this great trouble. And trying many times, the grandees who had helped them in the royal court were enticed with great promises and bought off with no small amount of riches.

Իսկ Քրիստոսի ճշմարիտ հաւատացողները իրենց սուրբ վարդապետներուն առջի խրատէն չէին երկմտութեամբ թերահաւատեր, այլ տակաւին հնարք կը փնտռէին թէ ինչպէ՛ս կարենան այդպիսի մեծ նեղութենէն ազատել ինքզինքնին եւ իրենց սիրելիները: Եւ շատ ջանք ընելով, մեծամեծներուն՝ որ անոնց օգնական էին արքունի դրան մէջ՝ ապրանքներու շատ մեծ խոստումներ կ՚ընէին, եւ անմիջապէս չատ մը գանձեր կը վատնէին անոնց:

Եւ իբրեւ յամենայն կողմանց եկն փակեցաւ անել արգելան նոցա, յայնժամ զխորհուրդն Աբրահամու ի մէջ առեալ՝ աղաղակէին եւ ասէին ի սիրտս իւրեանց. «Ամենեցուն մեր նուիրեալ եւ եդեալ զեղբարս եւ զորդիս եւ զամենայն սիրելիս ընդ կապանաւք իբրեւ զԻսահակ ի վերայ սուրբ սեղանոյն, ընկալ, Տէր, զկամաւոր պատարագս մեր, եւ մի՛ տար զեկեղեցի քո յայպն կատականաց անաւրէն իշխանիս այսորիկ»։

When their ineluctable prison was locked on all sides, the thought of Abraham occurred to them and they cried and said in their hearts: “We have all offered our brothers and sons and all our loved ones, bound like Isaac on the holy altar. Receive, O Lord, our voluntary oblation, and do not deliver your Church to the ridicule and mockery of this depraved ruler.”

Ու երբ ամէն կողմէ անոնց անել արգելանոցը փակուեցաւ, այն ատեն Աբրահամու խորհուրդը խորհելով իրենց սրտէն կ’աղաղակէին ու կ’ըսէին։ «Մենք ամենքնիս քեզի նուիրած՝ եւ այս մեր եղբայրները, որդիները եւ բոլոր սիրելիները Իսահակի պէս կապանքի տակ՝ դրած ենք սուրբ սեղանին վրայ. ընդունէ՛, ով տէր, մեր այս կամաւոր զոհերը, եւ քու եկեղեցիդ ծաղրանքի ու կատակի առարկայ մի ըներ այս անօրէն իշխանհին։»

Մի ոմն ի ներքին խորհրդակցացն արքայի ի ծածուկ ունէր զանքակ սէրն ի Քրիստոս, քանզի մկրտեալ իսկ էր յաւազանն կենդանի, եւ մեծապէս հոգ տանէր հնարից կենաց վշտացելոցն։ Եւ իբրեւ ստուգեաց ճշմարտիւ, եթէ զոր սպառնացաւ թագաւորն զամենայն չարիսն՝ կամի անցուցանել ընդ աշխարհն Հայոց, թէպէտ եւ ոչ ամենեցուն՝ այլ սակաւուց ի նոցանէ ուսոյց զխրատ հնարից` զի առ անգամ մի ի նեղութենէ անտի զանձինս ապրեցուսցեն։

One of the king’s advisors secretly had an indestructible love of Christ, for he had been baptized in the font of life, and took great care to save the lives of those who were afflicted. And when he confirmed that the king threatened to take out all his malice upon Armenia, he advised some of them about the means by which to extricate themselves from their trouble for a while.

Թագաւորին խորհրդակիցներէն ներքինի մը Քրիստոսի վրայ գաղտնի կերպով անքակ սէր կը տածէր որովհետեւ կենդանի աւազանին մէջ մկրտուած ալ էր եւ մեծապէս հոգ կը տանէր հնարք մը գտնել տառապեալներու փրկութեան։ Ու երբ ճշմարտապէս ստուգեց որ թագաւորը իր սպառնացած բոլոր չարիքները բերել կ’ուզէ Հայաստանի վրայ, թէեւ անոնցմէ ոչ ամենուն, այլ քիչերուն յորդոր տուաւ ու հնարք սորվեցուց որ այս անգամ նեղութենէն ազատին:

Եւ մինչդեռ գունդ կազմէին, որ զնոսա շկաւթակ արասցեն յանդարձ աւտարութիւն, որպէս զբազում նախարարսն ի Վրաց աշխարհէն արարին, ի նմին ժամանակի գուժկան հասանէր ի կողմանցն Քուշանաց, եթէ գունդ հատաւ ի թշնամեացն, որ ելին աւերեցին զգաւառս բազումս արքունի։ Եւ այս լինէր մեծ աւգնականութիւն նոցա նոցա յերկնից։ Եւ անաւրէնն ճեպեալ տագնապէր զայրուձին յառաջ արձակել, եւ ինքն փութով ստէպ զհետ երթայր. եւ ի խոր խոցեալ զխորհուրդսն` ցրուէր զառաջին հաստատուն երդումն։

And while they were gathering an army to send them into exile without return, as they had done with many nakharars in Iberia, a messenger arrived from the land of the Kushans bearing unhappy news, that a detachment of the enemy had broken loose and destroyed many royal districts. This turned out to be a great boon for the Armenians from heaven, for in a panic the abominable king hastily sent forth his cavalry, and himself diligently followed them. His plans being foiled, he broke his firm oath.

Եւ մինչդեռ գունդ կը կազմէին որ զանոնք անդարձ օտարութեան քշեն ինչպէս որ Վրաստանէն շատ մը նախարարներ ըրին եւ ահա Քուչաստանի կողմերէն գոյժ մը կը հասնի՝ թէ գունդեր ղրկուեցան թչնամիներէն, որոնք յարձակեցան եւ աւերեցին շատ մը արքունի գաւառներ: Եւ այս իրենց մեծ օգնութիւն եղաւ երկինքէն: Եւ անօրէնը կը շտապէ հեծելազօրքը առաջ քշել, եւ ինք աճապարանքով կը փութայ երթալ անոնց ետեւէն. եւ իր խորհուրդին մէջ խորապէս վրդոված՝ առջի հաստատուն երդումը կը ցրուէ:

Իսկ երկիւղածացն Տեառն զայս տեսեալ՝ մեծաւ յուսով աղաւթս առնէին եւ ասէին միաբան.

When those who feared the Lord saw this, they became filled with hope, and said in prayer all together:

Իսկ տիրոջ երկիւղածները այս տեսնելով յուսալից կ’աղօթէին միաբան եւ կ’ըսէին.

«Դու Տէ՜ր ամենայնի, որ գիտես զծածկեալս սրտից մարդկան, եւ յայտնի են առաջի քո ամենայն աներեւոյթք խորհրդոց, եւ ոչ ինչ խնդրես վկայութիւն յերեւելեացս, որպէս զի եւ զանգործս մեր տեսանեն աչք քո, արդ առաջի քո հեղումք զխնդրուածս մեր։ Ընկալ, Տէր, զծածկութիւն աղաւթից մերոց, եւ կատարեա զմեզ ի հաճոյս պատուիրանաց քոց, զի ամաչեսցէ չարն, որ խրոխտացեալ մարտնչի մեզ իշխանութեամբ անաւրինին։ Շարժեա, Տէր, զկամակոր խորհուրդս նենգաւորին, եւ խափանեցո զկամս ամբարշտութեան նորա, եւ դարձո զմեզ խաղաղական խորհրդով անդրէն ի սուրբ եկեղեցին. զի մի՛ յանկարծակի յափշտակեալ աւերեսցի չարաչար ի թշնամեաց»։

“O Lord of all, Who knows what lies hidden in the hearts of men, and before Whom all invisible thoughts are evident, Who demand no testimony to that which is perceptible, for Your eyes see that which is latent, now before you we pour forth our prayers! Receive, Lord, our secret prayers, and make us take favor in your commandments, and humble the evil one, who arrogantly combats us with his depraved rule. Shake, Lord, the crooked plan of the deceiver, encumber his impious will, and lead us with peaceful thoughts back to the holy Church, that it not be suddenly attacked and ruined by the wicked enemy.”

«Ո՛վ դու ամենուն Տէրը, որ մարդոց սրտին գաղտնիքները գիտես, եւ բոլոր աներեւոյթ խորհուրդները քու առջեւդ յայտնի են եւ երեւելիներէն վկայութիւն մը չես խնդրեր, այնպէս որ քու աչքերդ մեր չգործածներն ալ տեսան. արդ մեր խնդիրքը քու առջեւդ կը թափենք: Ո՛վ Տէր, ընդունէ՛ մեր ծածուկ աղօթքները, եւ զօրացո՛ւր մեզ քու պատուիրանքներուդ սիրովը. որպէսզի ամչնայ չարը, որ խրոխտացած՝ կը կռուի մեր հետ անօրէն թագաւորին իշխանութիւնովը: Ո՛վ Տէր, խախտէ նենգաւորին մոլորած խորհուրդը, խափանէ անոր ամբարիշտ կամքը եւ դարձո՛ւր մեզ հանգիստ սրտով սուրբ եկեղեցին. որ թշնամիներէն յանկարծակի յարձակում՝ կրելով չաւրուի չարաչար:»

Եւ անձամբք իւրեանց զայս ուխտ եդեալ անքակութեամբ ընդ Աստուծոյ, զի հաստատուն կացցեն ըստ առաջին խորհրդոցն, պատգամ ի ներքս յղէին զնոյն խրատտուն իւրեանց, իբր թէ կատարեսցին կամք անաւրէնութեան նորա։

Having made this vow of indissolubility with God to remain firm in their former resolve, they sent a message with their same advisor pretending that they would conform to the king’s impious will.

Եւ անձամբ Աստուծոյ հետ անքակտելի կերպով դնելով այս ուխտը որ հաստատուն մնան առաջուան պէս, նոյն խրատտուն իբրեւ պատգամաւորներս կը ղրկէին, իբր թէ իր անօրէն կամքը պիտի կատարուէր։

Զայն իբրեւ լուաւ թագաւորն՝ յոյժ ցնծացեալ բերկրեցաւ, կարծեցեալ զդիսն հասանել նմա յաւգնականութիւն, շրջեալ եւ աւերեալ զհաստատուն խորհուրդս ծառայիցն Աստուծոյ. եւ ահա մատուցանեն երկրպագութիւն արեգական, պատուեալ զնա զոհիւք եւ ամենայն աւրինաւք մոգութեանն։

When the king heard this, he rejoiced exceedingly, supposing that the gods had arrived to assist him, and had overturned and destroyed the firm resolution of the servants of God; and behold, they offered to worship the sun, honoring it with offerings and all the customs of the magi.

Երբ թագաւորը լսեց այս, չափազանց ուրախացաւ, կարծելով թէ չաստուածները իրեն օգնութեան հասած են Աստուծոյ ծառաներուն հաստատուն խորհուրդը շրջելով եւ աւերելով, որովհետեւ ահա արեգակին երկրպագութիւն պիտի ընեն, պատուելով զայն զոհերով եւ բոլոր մոգական օրէնքներով:

Եւ զայն ոչ կարաց իմանալ ցնորեալն, եթէ անստուեր լոյսն արեգականն արդարութեան սպառէր եւ մաշէր զխաւարային խորհուրդս նորա, եւ եղծեալ ապականէին զամենայն խեղաթիւր կամս նորա։ Եւ կուրացեալ ի ճշմարիտ յայտնութենէն՝ ոչ ինչ իմացաւ զպատրանս խաբէութեանն, որով վրիպեացն։ Հեղոյր արկանէր առաջի նոցա զպարգեւս երկրաւորս, եւ վերստին ամենեցուն զպատիւս եւ զգահս նորոգէր, յառաջ մատուցանելով եւ երեւելի առնելով ընդ ամենայն տիեզերական իշխանութիւնն։ Եւ անբաւ առատութեամբ ագարակս եւ աւանս միում նոցա յարքունուստ շնորհէր. սիրելիս եւ բարեկամս կարդայր զնոսա, եւ առ հպարտ յանդգնութեան մտացն կամակորութեան՝ կարծէր եթէ փոխանակիցի ճշմարտութիւնն ընդ ստութեան։

But the deranged one could not understand that the undimmed light of the Sun of Righteousness was consuming his dark intentions and corrupting his depraved will. Blinded by the true revelation, he did not at all understand the deceitful trickery with which they caused him to err. He poured out before them earthly gifts and renewed their honors and distinctions, elevating them and distinguishing them throughout his worldly dominion. And to each of them he bestowed an immense abundance of farms and villages from the royal land; he called them dear friends, and in the rashness of his perverse mind, he thought that truth could be exchanged for a lie.

Եւ ցնորածը չկրցաւ ըմբռնել զայն որ արդարութեան արեգակին անստուէր լոյսը կը ցրուէր իր մթին խորհուրդները, եւ կ’ոչնչանար անոր բոլոր խեղաթիւր կամքը: Եւ յայտնի ճշմարտութենէն կուրանալով չըմբռնեց այն խաբէական պատրանքը, որով վրիպեցաւ: Անոնց առջեւ երկրաւոր պարգեւներ կը թափէր, եւ ամենուն պատիւն ու գահը նորէն կը նորոգէր առաջ տանելով եւ երեւելի ընելով բոլոր ընդարձակ իշխանութեան մէջ: Եւ արքունիքէն անոնց անբաւ առատութեամբ զատ զատ ագարակներ ու աւաններ կը շնորհէր, զանոնք սիրելի եւ բարեկամ կը կոչէր, եւ իր հպարտ յանդգնութեան ու յամառութեան պատճառաւ կը կարծէր թէ ճշմարտութիւնը ստութեան կը փոխանակուի:

Եւ զայս արարեալ, բազում այրուձի գումարէր ընդ նոսա, եւ ի մոգուցն ոչ սակաւս, աւելի քան զեւթն հարիւր վարդապետս յղէր ընդ նոսա, եւ զմեծ ոմն իշխան մոգպետ կացուցանէր ի վերայ նոցա։ Խոնարհէր եւ աղաչէր պատուիրելով, թէ մինչ ես ես ի պատերազմէս դարձեալ գայցեմ խաղաղութեամբ, ձեր արարեալ եւ կատարեալ իցէ զամենայն ըստ կամաց իմոց։ Եւ այսպէս շքով եւ պատուով առաջնորդէր նոցա զերկայնութիւն ճանապարհին անդրէն յերկիրն Հայոց։ Եւ ինքն աւետիս խնդալիս առաքէր յատրուշանս բազումս, գրէր եւ ցուցանէր մոգաց եւ մոգպետաց եւ ամենայն մեծամեծաց կողմանց աշխարհաց՝ ո՛րպէս դիցն աւգնականութեամբ զգործ քաջութեան իմոյ յառաջ մատուցեալ։

Having done this, he assembled a large cavalry unit for them, and many magi, and sent more than 700 teachers with them, and appointed over them a great prince as mogbed. Humbly and pleadingly, he ordered, “You shall have carried out everything according to my will by the time I return in peace from this war.” With honor and esteem he sent them on their journey to Armenia, sent joyful tidings to many fire temples, and wrote and announced to all the magi, mogbeds, and all the magnates in all quarters of the land that he had accomplished his valiant work with the help of the gods.”

Եւ ասիկա ընելով անոնց հետ շատ հեծելազօրք կը գումարէ ու բաւականաթիւ մոգեր. եւ անոնց հետ կը ղրկէ եօթհարիւրէն աւելի կրօնուսոյցներ, ու մեծ իշխան մըն ալ մոգպետ կը կարգէ անոնց վրայ: Կը խոնարհի եւ կ’աղաչէ պատուէր տալով թէ մինչեւ որ ես պատերազմէն դառնամ խաղաղութիւն կնքելով, դուք ամէն բան ուզածիս պէս գործադրած ըլլաք: Եւ այսպէս պատուով եւ շքով կ’առաջնորդէ զանոնք դէպի Հայաստան, երկար ճամբովը: Եւ ինք չատ ատրուշաններու մէջ խնդալից աւետիսներ կը ղրկէ, եւ մոգերուն ու մոգպետներուն եւ երկրին ամէն կողմերը գտնուող մեծամեծներուն կը գրէ եւ կը ցուցնէ թէ ինչպէ՛ս յառաջ գացեր էր իր պատուական գործը:

Իսկ խոհերականքն այնուհետեւ յարուցեալ յիւրաքանչիւր խաւարային դարանաց՝ իղձք լինէին վաղվաղակի զհրամանն կատարել. ձայն արարեալ յաշխարհս հեռաւորս՝ միանգամայն խաղալ գնալ յերկիրն արեւմտից։ Եւ մինչ չեւ հասեալ էին ի մեծ աշխարհն Հայոց, փայտ ընկենուին եւ վիճակս արկանէին, թէ ո՛ր լեզու որո՛ւմ դասու հասցէ յաշակերտութիւն։ Զի առհասարակ հրաման առեալ էր յարքունուստ, որպէս Հայոց աշխարհին, նոյնպէս եւ Վրաց եւ Աղուանից եւ Լփնաց, Աղձնեաց եւ Կորդուաց եւ Ծաւդէից եւ Դասն եւ որ այլ եւս ուրեք ի ծածուկ յիշխանութեանն Պարսից ունէին զքրիստոնէութիւն։

The unclean ones then broke from their dark ambushes, eager to quickly fulfill the king’s command. They called out to distant lands, to go at once into the land of the West, and before they had reached the land of Greater Armenia, they threw wood to cast lots to decide on who would instruct the students. For they had taken general orders from the royal court to instruct not only the land of Armenia, but also Georgia, Aghuank, Lpink, Aghdznik, Korduk, Tsodik, Dasn, and all those who secretly followed Christianity in the dominion of the Persians.

Իսկ այն գարշելիները անկէ ետքը մէկ մէկ խաւարային թագստոցներէն ելլելով կը ցանկային անմիջապէս հրամանը կատարել. եւ ձայնատու կ’ըլլային հեռաւոր երկիրներու՝ ելլել ու երթալ միանգամայն արեւմուտքի նահանգները: Եւ դեռ Մեծ Հայք չհասած, փայտ կը ձգէին եւ վիճակ կը հանէին թէ ո՛ր ցեղը իրենց իւրաքանչիւրին պիտի աշակերտէր: Որովհետեւ արքունիքէն հրաման ստացուած էր առ հասարակ, ինչպէս Հայաստանի, նոյնպէս ալ Վրաստանի, Աղուանքի, Լփնաստանի, Աղձնիքի, Կորդուքի, Ծօդէքի, Դարսանի եւ ուրիշներու, որոնք Պարսից իշխանութեան տակ տեղ տեղ ծածկաբար քրիստոնէութիւնը կը պահէին:

Եւ անզգայ յարձակմամբ յաւարի առնուլ փութային զգանձս սուրբ եկեղեցեացն, եւ իբրեւ զդեւս այնուհետեւ միմեանց պատահէին։ Եւ լինէր գունդ զաւրաց բազմաց, եւ չարասէրն սատանայ իբրեւ զաւրավար ի մէջ նոցա երեւէր, եւ անդադար յորդորելով զամենեսեան ճեպեալ փութացուցանէր։ Կէտ եդեալ զԺամանակն՝ զամիսն վեցերորդ, տագնապէին եւ ստիպէին արքունի հրամանաւ։

And with a senseless attack they hurriedly robbed the treasures of the holy churches and gathered together like demons, forming a great force. The malicious Satan appeared among them like a general, incessantly inciting them all to hurry. They strained and hastened to execute the royal ordinance by the sixth month.

Եւ անակնկալ յարձակումով կը փութային աւարի առնել սուրբ եկեղեցիներու հարստութիւնները. եւ այնուհետեւ դեւերու պէս իրարու կը հասնէին: Եւ բազմաթիւ զօրագունդեր կը կազմէին. ու սատանան անոնց մէջ կ’երեւէր, եւ ամենքն ալ անդադար յորդորելով կը շտապեցնէր: Վեցերորդ ամիսը ժամանակակէտ դրած՝ արքունի հրամանով ստիպողաբար կ’աճապարէին:

«Մինչեւ ի նաւասարդէ ի նաւասարդ, ասէ, յամենայն տեղիս՝ որ իցեն ընդ իշխանութեամբ թագաւորին մեծի, բարձցին կարգք եկեղեցւոյ, փակեսցին եւ կնքեսցին դրունք սուրբ տաճարացն, գրով համարով առցին նուիրեալ սպասքն յարքունիս, լռեսցեն ձայնք սաղմոսացն եւ դադարեսցեն ընթերցուածք անսուտ մարգարէիցն։ Քահանայք մի՛ իշխեսցեն ի տունս իւրեանց ուսուցանել զժողովուրդս, եւ հաւատացեալքն ի Քրիստոս՝ արք եւ կանայք, որ բնակեալ են յիւրաքանչիւր մենանոցս, փոխեսցեն զհանդերձս իւրեանց ըստ աշխարհական կարգաց։

“From Navasard to Navasard”, he said, “in all places that are in the dominion of the great king, the services of the Church shall be stopped, the doors of the holy temples closed and sealed, the holy vessels accounted for and taken to the royal court, the singing of the psalms silenced, and the reading of the true prophets discontinued. The priests shall not be at liberty to teach people in their houses, and the believers of Christ who dwell in their own hermitages shall be forced to exchange their clothing to the worldly type, both men and women alike.

«Նաւասարդէ մինչեւ միւս նաւասարդ, կ՚ըսէ, մեծ թագաւորին իչխանութեան տակ գտնուող ամէն տեղ՝ թող վերցուին եկեղեցական կարգերը, փակուին կնքուին սուրբ տաճարներու դռները, նուիրուած անօթները գրով ու հաշուով արքունիք գրաւուին, լռեն սաղմոսերգութիւնները, եւ դադրին անսուտ մարգարէներու ընթերցումները: Քահանաներ չհամարձակին իրենց տան մէջ ժողովուրդին վարդապետել, եւ Քրիստոսի հաւատացողներ՝ այր ու կին, որոնք կը բնակին իրենց մենաստաններուն մէջ, փոխեն իրենց հանդերձները աշխարականներու պէս հագնելու:

Դարձեալ եւ կանայք նախարարացն կալցին զուսումն վարդապետութեան մոգացն։ Ուստերք եւ դստերք ազատաց եւ շինականաց կրթեսցին ի հրահանգս նոցուն մոգաց։ Կարճեսցին եւ արգելցին աւրէնք սուրբ ամուսնութեան, զոր ունէին ի նախնեաց ըստ կարգի քրիստոնէութեանն. այլ փոխանակ ընդ կնոջ միոյ՝ բազում կանայս արասցեն. զի աճեցեալ բազմասցին ազգք Հայոց։ Դստերք հարանց լինիցին, եւ քորք՝ եղբարց. մարք մի՛ ելցեն յորդւոց, այլ եւ թոռունք ելցեն յանկողինս հաւուց։

“Similarly, the nakharars’ wives must accept the teaching and doctrine of the magi. The sons and daughters of the azats and peasants shall be educated by the instruction of the same magi. They shall cancel and abolish the customs of holy matrimony, which they had from their forefathers according to Christian rites; and instead of one wife they shall take many, to increase and multiply the Armenian people. The daughters shall be wives for their fathers, and the sisters for their brothers; but mothers not for sons, although grandchildren shall ascend the couch with their grandparents.

«Դարձեալ նախարարներու կիներն ալ մոգերու վարդապետութեան դասեր թող առնեն: Ազնուականներու եւ շինականներու տղաներն ու աղջիկները նոյն մոգերու հրապարակին մէջ թող կրթուին: Թող դադրի եւ թող խափանուի ամուսնութեան սուրբ օրէնքը, որ ունէին իրենց նախնիքներէն՝ քրիստոնէական կարգին համեմատ, եւ մէկ կնոջ տէղ մատ կիներ առնեն, որպէսզի Հայ Ազգը աճի ու շատնայ։ Աղջիկները իրենց հայրերուն ըլլան, եւ քոյրերը եղբայրներուն. մայրեր չխորշին իրենց որդիներէն, այլ եւ թոռներն ալ իրենց պապերուն անկողինը մտնեն:

Պատրուճակք մի՛ մեռցին անյազ, եթէ յաւդեաց իցէ եւ եթէ յայծեաց եւ եթէ յարջառոց եւ եթէ ի հաւուց եւ եթէ ի խոզաց։ Հայսք առանց փանդամի մի՛ զանգցին. ծիւք եւ քակորք ի կրակ մի՛ եկեսցեն. ձեռք առանց գումիզոյ մի՛ լուասցին. շնջրիք եւ աղուէսք եւ նապաստակք մի՛ մեռցին։ Աւձք եւ մողէսք, գորտք եւ մրջմունք, եւ որ այլ եւս խառնափնդոր բազմաճճիք են, մի՛ կայցեն, այլ վաղ թուով համարով ի մէջ բերցեն ըստ արքունի չափոյն։ Եւ որ այլ եւս ինչ սպասք իցեն, կամ զոհից կամ սպանդից, ըստ տաւնական կարգին՝ տարեւոր թուականին, եւ ըստ կապճաթիւ մոխրաչափ կարգին։

“Sacrificial animals should not be slaughtered without being offered to the gods, whether they be sheep, goats, cattle, fowl, or pigs. Dough shall not be kneaded without a veil; excrements and dung shall not be thrown into the fire; hands shall not be washed without bull’s urine; beavers, foxes and hares shall not be killed. Snakes, lizards, frogs, ants, and various other kinds of worms shall not be left to stand, but immediately accounted for and collected according to the royal order. And what further services there be, either of sacrificial offerings or slaughters, shall be performed according to the yearly calendar of festivals and measure of ashes due.

«Ուտուելիք կենդանիները առանց զոհ ըլլալու չկտրուին, թէ՛ ոչխար ըլլայ թէ այծ, թէ՛ առջար ըլլայ թէ թռչուն, եւ թէ խոզ: Հայսերը առանց փանամի չթրուին, թռչուններու աղբերն ու անասնական քակորները` կրակի չդրուին. ձեռքերը առանց կովու մէզի չլուացուին. ջրիշուները, աղուէսներն ու նապաստակները չսպաննուին: Օձերն ու մողէսները, գորտերն ու մրջիւններ, եւ ուրիշ խառնափնդոր բազմաճիճիները չմնան, այլ իսկոյն թուով ու հաչուով, արքունի չափին համեմատ մէջտեղ բերուին: Եւ ուրիշ ինչ սպասներ որ կան, զոհի եւ սպանդի սպասներ տօնական կարգին տարեկան թուականին եւ մոխրաչափ ամանին կարգին համեմատ ըլլան:

Զայս ամենայն զոր ասացաք՝ առ ժամանակ մի մինչեւ ի գլուխ տարւոյ կատարեսցեն ամենեքեան. եւ զայլն ամենայն առ յապա պատրաստեսցեն»։

“All this shall be carried out by everyone until the end of the year; and all else they shall prepare later.”

«Մեր այս բոլոր ըսածները մինչեւ տարւոյն գլուխը թող կատարուին. եւ մնացած այլ ամէնը գալիքին մէջ պատրաստեն։»

Իսկ զայս ամենայն հրաման պատուիրանաց առեալ մոգաց եւ մոգպետաց, զտիւ եւ զգիշեր փութային հասանել յաշխարհն Հայոց. եւ առ յոյժ խնդութեանն ոչ երբէք յագէին երկայնութեամբ ճանապարհին։

When the magi and mogbeds received all these orders, day and night they hastened to reach Armenia, and from their great joy, they did not at all tire from the length of their journey.

Իսկ մոգերն ու մոգպետները այս ամէն պատուէրներն ու հրամաններն առնելով գիշեր ու ցորեկ կը շտապէին Հայաստան հասնիլ. եւ իրենց չափազանց ուրախութիւնով ճամբուն երկայնութենէն չէին ձանձրանար:

Chapter 3 #

ՎԱՍՆ ՄԻԱԲԱՆՈՒԹԵԱՆ ՍՈՒՐԲ ՈՒԽՏԻՆ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ։

On the Brotherhood of the Faithful of the Church.

ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ՍՈՒՐԲ ՈՒԽՏԻՆ ՄԻԱԲԱՆՈՒԹԵԱՆ ՀԱՄԱՐ։

Թէպէտ եւ ոչ իցեմք բաւական ասել զամենայն չարիսն, որ անցք անցին անդէն ի կարաւանին ընդ գունդն Հայոց, սակայն եւ ոչ լռել կամիմք՝ ծածկելով զվիշտս նեղութեանն. այլ ասասցուք փոքր ի շատէ, զի ձայնակիցք լիցուք այնոցիկ, որք դառնապէս զմեզ ողբային. զի եւ դու իբրեւ լուիցես՝ ոչ սակաւ արտասուս հեղուցուս ի վերայ ազգիս թշուառութեան։

Although we cannot say enough about all the evils that befell the Armenian regiment there in the caravan, we also do not wish to stay silent and gloss over their great afflictions. Thus, we will narrate what happened in part, that we concord with those who bitterly mourned us and so that when you hear this, you too will shed not a few tears over the misery of our nation.

Թէպէտեւ չենք կրնար պատմել այն ամէն չարիքները, որոնք բանակին մէջ Հայ զօրագունդին պատահեցան, սակայն լռել ալ չենք ուզեր ծածկելով այն դառն նեղութիւնները: Ուստի պատմենք փոքր ի շատէ՝ ձայնակից ըլլալով անոնց, որ մեզ դառնապէս կ’ողբային. եւ դուն ալ լսելով ասոնք՝ ոչ սակաւ արցունք թափես ազգին թշուառութեան վրայ:

Զի ահա անդէն ի մեծ բանակին Պարսից՝ յազգաց ազգաց որք էին հաւատացեալ ի սուրբ աւետարանն Քրիստոսի, իբրեւ տեսին զչար յանձնառութիւնն Հայոց, յոյժ հարան ի միտս իւրեանց, եւ կործանեցան անկան ի վերայ դիմաց իւրեանց։ Բազումք ի նոցանէ թաղծեալ ի սուգ ծանրութեան, հարեալ յոգիս եւ դառնացեալ յարտասուս, եկին եւ յանդիմանեցին զնախարարեանն, եւ յոյժ դսրովեցին զուխտ քահանայութեանն։

For behold, in the great encampment of the Persians, the members of the faithful in the Holy Gospel of Christ were struck with fear and fell on their faces when they saw the evil that was visited upon the Armenians. Many of them, their souls stricken, and heavily grieving with bitter tears, came and censured the nakharars and vituperated the clergy.

Զի ահա պարսից մեծ բանակին մէջ Քրիստոսի աւետարանին հաւատացող բոլոր ազգեր, երբ տեսան Հայոց չար յանձնառութիւնը, ներքնապէս չափազանց վշտացան, եւ իրենց երեսին վրայ գետին ինկան: Անոնցմէ շատեր ծանր սուգով տրտմած, հոգիով վիրաւորուած եւ լեղի արցունքով դառնացած՝ եկան ու նախարարները յանդիմանեցին, եւ քահանայական դասը սաստիկ քամահարեցին:

Զզուէին զամենեսեան զամենեսեան եւ ասէին. «Զի՞ առնիցէք զսուրբ կտակարանսդ, եւ կամ յո՞ տանիցիք զսպաս տէրունեան սեղանոյն. մոռանայցէ՞ք արդեւք զհոգեւոր աւրհնութիւնսդ, եւ կամ լռեալ դադարիցէ՞ք ի մարգարէական ձայնիցդ։ Կափուցէք զաչս յընթերցուածոց, եւ խցէք զականջս ի լսելոյ. միթէ զմտացդ անմոռացութիւն ո՞չ յիշիցէք։ Զի՞նչ առնիցէք զպատուիրեալսն ի Տեառնէ. Որ ուրասցի զիս առաջի մարդկան, յուրաստ եղէց եւ ես զնմանէ առաջի Հաւր իմոյ, որ յերկինս է, եւ հրեշտակաց սրբոց։

Cursing them all, they said: “What will you do with your Holy Testaments, or where will you take the vessels of the Lord’s altar? Will you forget your spiritual blessings? Will you silence and discontinue the voices of the prophets? Shut your eyes to reading and close your ears to hearing if you will, but have you forgotten about the Lord’s command: ‘Whoever denies me before men, I also will deny before my Father who is in heaven, and before the holy angels’?

Անոնց ամենը կը նախատէին եւ կ՚ըսէին. «Սուրբ կտակարանները ի՞նչ պիտի ընէք, եւ կամ տէրունական սեղանին անօթները ո՞ւր պիտի տանիք: Հոգեւոր օրհնութիւնները կը մոռնա՞ք արդեօք, կամ մարգարէական ձայներէն կը դադրի՞ք: Աչքերնիդ ընթերցուածներէն խփեցէք ու ականջնիդ լսելէ գոցեցէք, լաւ, միթէ չէ՞ք յիչեր ինչ որ ձեր մտքին մէջ անմոռանալի է: Ի՞նչ կ’ընէք Տիրոջմէ սա պատուիրուածը, թէ Ո՛վ որ զիս մարդոց առջեւ կ’ուրանայ, ես ալ կ’ուրանամ զայն իմ երկնաւոր Հօրս եւ սուրբ հրեչտակներուն առջեւ:

Վարդապետք էիք առաքելական քարոզութեանն. արդ աշակե՞րտք լինիցիք մոլար խաբէութեանն։ Ուսուցիչք էիք ճշմարտութեանն, արդ ուսուցանիցէ՞ք զպատիր խաբէութիւն մոգաց։ Քարոզք էիք արարչական զաւրութեանն, արդ զտարերս աստուա՞ծս խոստովանիք։ Յանդիմանիչք էիք ստութեան, արդ եւ քան զսուտն ստագո՞յնք լինիցիք։ Ի հուր եւ ի հոգի էիք մկրտեալք, արդ ի մոխիր եւ յաճի՞ւն թաթաւիցիք. կենդանի մարմնով եւ անմահ արեամբ էիք սնեալ, արդ ի ճենճե՞ր զոհից եւ ի շարաւս աղտեղի՞ս մրճոտիցիք։ Տաճար էիք Հոգւոյն Սրբոյ, արդ զոհարան դիւա՞ց լինիցիք. Քրիստոսազգեացք էիք ի մանկութենէ, արդ մերկացեալք ի փառացն՝ դիւաբար արեգակա՞ն կաքաւիցէք։

“You were teachers of the apostolic preaching; will you now be students of errant deception? You were teachers of truth; will you now teach the enticing trickery of the magi? You were preachers of the power of the Creator; do you now attest the elements as gods? You were admonishers of falsehood; will you now become more bogus than lies? You were baptized with fire and spirit; will you now be immersed in ashes and dust? You were nourished with living flesh and immortal blood; will you now be burnt and blackened from the smoke of immolation and impure pus? You were temples of the Holy Spirit; will you now become sacrificial altars for demons? You had put on Christ since youth; will you now strip yourself of that glory and dance like demons before the sun?

«Առաքելական քարոզութեանց վարդապետներ էիք, արդ մոլար խաբէութեան աշակերտնե՞ր պիտի ըլլաք: Ճշմարտութեան ուսուցիչներ էիք, արդ մոգերու պատիր խաբէութիւնը կ’ուսանիք: Արարչական զօրութեան քարոզներ էիք, արդ տարրե՞րը աստուած կը խոստովանիք: Ստութեան յանդիմանիչներ էիք, արդ սուտէն աւելի ստագո՞յն կ’ըլլաք: Կրակով ու հոգիով մկրտուած էիք, հիմա մոխիրի եւ աճիւնի՞ մէջ կը թաթխուիք. կենդանի մարմնով եւ անմահ արիւնով սնած էիք, հիմա զոհերու ճենճերին՝ եւ աղտեղի շարաւներո՞ւն մէջ կը մրոտիք: Սուրբ Հոգիին տաճարն էիք, հիմա դեւերու զոհարա՞ն կ’ըլլաք. մանկութենէ քրիստոսազգեաց էիք, հիմա փառքէն մերկացած՝ արեգակի՞ն կը կաքաւե՞ք դիւաբար։

Ժառանգք էիք արքայութեանն, արդ անձամբ զանձինս արարէք ժառանգ գեհենին։ Նոցա՛ է սպառնացեալ հուրն անշէջ, ընդէ՞ր դուք ընդ նոսա այրեցեալ տոչորեցայք. նոցա՛ պարարի որդն անմահ, իսկ արդ դուք պարարիցէք զմարմինս ձեր նմա ի կերակուր. խաւարն արտաքին նոցա՛ թանձրացեալ պահի, դուք լուսազգեստք՝ ընդէ՞ր յուղարկեցայք ընդ նոսա ի նոյն խաւար։ Նոքա ի վաղնջուց հետէ էին իսկ կուրացեալք, դուք զիա՞րդ զկնի կուրացն կուրացարուք։ էր փորեալ զխորխորատն, դուք ընդէ՞ր լցէք յառաջագոյն։ Ե՞րբ ուսանիցիք զբազմաթիւ անուանս աստուածոցն նոցա, այն որ չիք ուրեք ի միջի եւ ոչ մի։ Թեթեւացեալք ի ծանր բեռանց՝ անձամբ անձին առէք զբեռն ծանրութեան. ազատեալք ի ծառայութենէ՝ չարաչար մտէք յանազատելի ծառայութիւնն։

“You were heirs of the kingdom; you have now become heirs of hell. It is they whom the inextinguishable fire has threatened; why then are you burnt and scorched? It is for them that the immortal worm is fattened, yet it is ye who now fatten your bodies to feed them? It is for them that the darkness outside is impenetrable; you, radiant ones, why do you go forth into the same darkness with them? They have long been blind; why then do you follow the blind into blindness? They dug the ditch; why did you fill it first? When will you come to learn the many names of their gods, not one of whom exists anywhere? Relieved of your heavy burden, you yourselves took on the burden of servitude; then, liberated from servitude, you torturously went back into ineluctable slavery.

«Արքայութեան ժառանգորդներ էիք, հիմա դուք ձեզ գեհենին ժառանգ ըրիք. անո՛նց սպառնացած է անշէջ կրակը, ինչո՞ւ դուք անոնց հետ կ’այրիք, կը մրկիք. անոնց համար կը պարարտանայ անմահ որդը, իսկ դո՞ւք կը պարարտացնէք ձեր մարմինը ասոնց կերակուր ըլլալու. անոնց վերապահուած է արտաքին խաւարը իր թանձրութիւնով, դուք լուսազգեստներ՝ ինչո՞ւ անոնց ընկերացաք դէպի նոյն խաւարը: Անոնք բացած էին խորխորատը, դուք ինչու առաջուց լեցուցիք, անոնք առաջուց ի վեր կուրացած էին, դուք ինչո՞ւ կոյրերուն երեսէն կուրացաք: Ե՞րր պիտի սորվիք անոնց բազմաթիւ աստուածներուն անունը, որոնց ոչ մէկը գոյութիւն ունի: Ծանր բեռներէն թեթեւցած՝ դուք ձեր ձեռքով ծանր բեռը ստանձնեցիք. մանկութենէ ազատուած ըլլալով՝ անազատելի ծառայութեան տակ մտաք չարաչար:

Եթէ գիտէիք եւ երեւէր ձեզ յայտնի, սուգ առին երկինք ի վերայ ձեր, եւ թաղծեցաւ երկիրս ի ներքոյ ոտից ձերոց։ Հրեշտակք ի վերուստ են ձեզ բարկացեալք, եւ ի յերկրէս մարտիրոսքն են ձեզ ցասուցեալք։ Ողորմի՜մ, ողորմիմ սիրելեաց ձերոց, եւ բազում անգամ ողորմիմ անձանց ձերոց։ Զի թէ մարդոյ փրկեալ էր զձեզ ի ծառայութենէ, եւ դուք անձամբ զանձինս այլում ի ծառայութիւն արկանէիք, ի մեծ բարկութիւն բրդէիք զառաջին տէրն ձեր. իսկ արդ զի՞նչ առնիցէք զաստուածասաստ հրամանն. Ես եմ Աստուած, եւ չիք այլ ոք բաց յինէն, եւ ոչ զկնի իմ այլ ոք լիցի Աստուած. նախանձոտ եմ ես, հատուցանեմ զմեղս հարց յորդիս մինչեւ յեւթն դար։ Իսկ եթէ որդիքն արդարք՝ վասն հարցն մեղաց ընդունին զսատակումն, յորժամ ինքեանք որդիքն իսկ մեղիցեն, ո՞չ ահա միանգամայն զանձանց եւ զհարց տայցեն ի միասին։

“If only you knew, if only it was evident to you, that the heavens mourned over you and that the earth sorrowed beneath your feet. The angels above are angry with you, and the earth’s martyrs are furious with you. Pity! I pity your loved ones, and much more, I pity you. For if a man had rescued you from servitude, and then you had enslaved yourselves to another master, you would greatly anger your first master. And now what will you do about the wrathful command of God, ‘I am God, and aside from me there is none other, and apart from me there will be no other; I am a zealous God, and I shall recompense the iniquity of fathers onto their sons for seven ages.’? Now if the righteous sons accept death for the sins of their fathers, then when the sons themselves sin, will they not at once answer for both themselves and their fathers?

«Եթէ գիտնայիք եւ յայտնի երեւեր ձեզի թէ երկինք սուգ ըրաւ ձեր վրայ, եւ երկիր տրտմեցաւ ձեր ոտքին տակ: Հրեշտակները բարկացած են ձեզի վերէն եւ մարտիրոսներ սրդողած են ձեզի երկրէս: Կը ցաւի՛մ, կը ցաւի՛մ ձեր սիրելիներուն վրայ եւ շատ աւելի կը ցաւիմ ձեր վրայ: Զի եթէ զձեզ ծառայութենէ փրկողը մարդ ըլլար, եւ դուք ձեր անձերը ուրիչին ծառայութեան դնէիք, ձեր առջի տէրը կը զայրացնէիք: Արդ ի՞նչ պիտի ընէք աստուածային սպառնալիքը, թէ «Ես եմ Աստուած, եւ ինձմէ զատ ուրիչ մը չկայ, ոչ ալ իմ ետեւէս ուրիշ մը աստուած կ’ըլլայ. ես նախանձոտ Աստուած եմ, հայրերուն մեղքը որդիներուն քաւել կու տամ, մինչեւ եօթը դար: Իսկ եթէ արդար որդիները հօրերնուն մեղքին համար չարաչար մահ կ’ընդունին. երբ որդիները, իրենք մեղանչեն, իրենց ու հայրերնուն մեղքը չե՞ն քաւեր միանգամայն:

Դո՛ւք էիք մեր ամուր պարիսպ ապաստանի. յորժամ աստի վտանգ հասանէր, առ ձեզ յանդորր ելանէաք. արդ մեծ ամուրդ այդ հիմն ի վեր տապալեցաւ։ Դո՛ւք էիք մեր պարծանս առ թշնամիսն ճշմարտութեան, արդ դուք էք մեր նախատինք առ նոյն թշնամիս։ Յայժմ վասն ձերոյ ճշմարիտ հաւատոցն եւ ի մեզ փոքր ի շատէ խնայէին. եւ արդ ի պատճառս ձեր եւ զմեզ անողորմ դատին։ Ոչ միայն զանձանց դատաստան տալոց էք առաջի ահեղ ատենին Աստուծոյ, այլ եւ բազմաց ամենեցուն՝ որ ի ձեր պատճառս եւ զնոսա եւս չարչարեսցեն»։

“You were the strong walls of our refuge: when danger loomed, we came to you for safety; now that great stronghold has been destroyed. You were our boast against the enemies of truth, but now you are a cause of reproach before the same enemies. Until now, for the sake of your true faith they partly spared us, and now because of you they pitilessly judge us. Not only will you answer for yourselves before the fearsome tribunal of God, but also for many others whom they shall afflict because of you.”

«Դուք էիք մեր ապաստանի ամուր պարիսպը. երբ ասկէ վտանգ մը պատահէր ձեզի կ’ապաւինէինք, հիմա այդ մեծ ամրոցը հիմնայատակ կործանեցաւ: Դո՛ւք էիք մեր պարծանքը ճշմարտութեան թշնամիներուն առջեւ: Մինչեւ հիմա մեզի կը խնայէին փոքր ի շատէ ձեր ճշմարիտ հաւատքին համար, հիմա ձեր պատճառաւ մեզ ալ անողորմաբար կը դատապարտեն: Ոչ միայն ձեր անձերուն համար հաշիւ պիտի տաք Աստուծոյ ահեղ ատեանին առջեւ, այլ եւ շատերուն համար ալ, որ ձեր պատճառաւ զանոնք ալ պիտի չարչարեն։»

Զայս եւ առաւել քան զսոյն խաւսեցան ընդ մեծամեծս աւագանւոյն, եւ յաւելին ցաւս ի վերայ ցաւոց։ Յայտնել եւ ցուցանել նոցա զխորհուրդն ոչ կարէին, լռել եւ չառնել պատասխանի անհնար էր. հեղձամղձուկ եղեալ մեծապէս յարտասուս հարկանէին։ Ընդ նոսին դառնացեալ լսողք եւ տեսողք յանմխիթար սուգ լինէին ամենեքեան։

This, and more than this, they spoke against the grandee nobles, and added pain upon pain. [The nobles] could not reveal their intention, but to remain silent and not respond was also impossible. They choked and burst into great tears. Those who heard and saw became embittered with them, and they all wept inconsolably.

Այս եւ ասոնցմէ ա՛լ աւելի խօսեցան աւագանիներուն եւ մեծամեծներուն, եւ ցաւեր աւելցուցին անոնց ցաւերուն վրայ: Ասոնք չէին ուզեր անոնց յայտնել եւ ցուցնել իրենց միտքը. լռել ու չպատասխանել անկարելի էր, հեծկլտալով մեծապէս կ’արտասուէին, եւ լսողներն ու տեսնողները անոնց հետ դառնացած ամենքն ալ կ’ողբային անմխիթար:

Յայնմ ժամանակի քահանայքն որ անդէն ի զաւրուն էին, առ չժուժալ սրտիցն բարկութեան՝ քակեալ որոշեցան ի նախարարացն եւ յամենայն բազմութենէն. եւ զմի ոմն դեսպան ձիով փութապէս առաքեցին յաշխարհն Հայոց։ Գոյժ ի բերան առեալ եւ զաւձիս պատառեալ, հասեալ ի ժողովս եպիսկոպոսացն, մեծապէս յարտասուս հարեալ, կայր եւ պատմէր զամենայն անցս չարչարանացն. այլ ոչ յայտնէր նոցա զծածկութիւն խորհրդոցն։

Then the priests, who were in the army and who could no longer endure their hearts’ anger, decided to separate themselves from the nakharars and the entire multitude and swiftly sent a messenger by horseback to Armenia. Taking the bad news with him, and with his clothes torn, he reached the assembly of the bishops, burst into copious tears, stood before them and recounted all the tortures that had occurred, but did not reveal to them his secret intentions.

Այն ատեն բանակին մէջ գտնուող քահանաները չկրնալով զսպել իրենց սրտին զայրոյթը՝ զատուեցան նախարարներէն եւ բոլոր բազմութենէն, եւ անմիջապէս, մէկը ձիով Հայաստան ղրկեցին իրրեւ դեսպան: Սա հասաւ եպիսկոպոսներուն ժողովը՝ գոյժը րերնին եւ օձիքը պատռած, եւ դառնապէս արտասուելով մի առ մի պատմեց բոլոր չարչարանքները՝ իրենց առանց յայտնելու անոնց գաղտնի ծրագիրը:

Յայնմ ժամանակի սփռեցան եպիսկոպոսքն յիւրաքանչիւր իշխանութիւնս, եւ առաքեցին զքորեպիսկոպոսս ի գեաւղս եւ յագարակս եւ ի բազում ամուրս լեռնային գաւառացն։ Դրդեցին ժողովեցին զբազմութիւն արանց եւ կանանց, շինականաց եւ ազատաց, զքահանայից եւ զմենակեցաց. խրատ եդին, պնդեցին եւ արարին զամենեսեան զինուորս Քրիստոսի։

Then the bishops disbanded each to his own diocese, sent the chorbishops to the villages and estates and to the many strongholds of the mountainous districts. They urged an assembly of all the men and women, peasants and nobles, priests and monks. They advised and strengthened them, and rendered them all soldiers of Christ.

Այն ատեն բոլոր եպիսկոպոսները ցրուեցան իրենց թեմերը, եւ քսու եպիսկոպոսներ ղրկեցին բոլոր գիւղերը, ագարակները եւ լեռնային գաւառներու բոլոր ամրոցները: Գրգռեցին եւ հաւաքեցին այրերու եւ կիներու, շինականներու եւ ազատներու, քահանաներու եւ մենակեցիկներու բոլոր բազմութիւնը, եւ զանոնք խրատեցին խրախուսեցին ու ամենքն ալ Քրիստոսի զինուորներ պատրաստեցին:

Եւ յառաջին բան խորհրդին այս հաստատեցաւ. «Ձեռն եղբաւր հարազատի ի մերձաւոր իւր լիցի, որ անցեալ իցէ ըստ ուխտ պատուիրանին Աստուծոյ. եւ մի՛ խնայեսցէ հայր յորդի, եւ մի՛ ակն առնուցու որդի հաւր պատուոյն։ Կին կռուեսցի ընդ առն ամուսնոյ, եւ ծառայ դարձցի ընդդէմ տեառն իւրոյ։ Աւրէնք աստուածայինք կացցեն թագաւոր ի վերայ ամենայնի, եւ ի նմին աւրինաց ընկալցին յանցաւորք զպատիժս դատապարտութեան»։

The first thing the assembly established was this: “Let the hand of the blood-brother rise against his neighbor who should transgress the covenant of God’s commandment—and let father spare not son, nor let son accept a father’s honor. Let wife fight against husband and servant turn against master. Divine law shall reign over all, and by the same law shall transgressors receive the punishment of condemnation.”

Եւ խորհուրդին առաջին որոշումը սա եղաւ. «Հարազատ եղբօր ձեռքը բարձրանայ իր մերձաւորին վրայ, որ կ’անսաստէ Աստուծոյ պատուիրանքը, եւ չխնայէ հայրը իր որդւոյն, եւ որդին ակնածութիւն չընէ իր հօրը պատիւին: Կինը թող կռուի իր ամուսնոյն հետ, եւ ծառան հակառակ ըլլայ իր տիրոջը. թող աստուածային օրէնքը թագաւորէ ամենուն վրայ, եւ յանցաւորները նոյն օրէնքէն ընդունին իրենց դատապարտութեան պատիժները։»

Եւ իբրեւ այս այսպէս հաստատեցաւ կազմեցաւ, երեւեցան ամենեքեան զինեալք եւ սաղաւարտեալք, սուր ընդ մէջ եւ վահան ի ձեռին՝ ոչ միայն արանց քաջաց, այլ եւ կանանց առնականաց։

When this was thus established, they appeared armed and helmeted, swords at waists and shields in hand—not only valiant men, but manly women also.

Ու երբ աս այսպէս հաստատուեցաւ ու կազմուեցաւ, ամենքը երեւան ելան զինուած ու սաղաւարտուած, սուրը մէջքերնին եւ վահանը ձեռքերնին, ոչ միայն քաջ այրերը, այլ եւ ամուսնացած կիներն ալ:

Իսկ գունդն Հայոց ամենայն աւգնականաւքն հանդերձ եւ մոգացն բազմութեամբ յամսեանն չորրորդի եկին հասին յաշխարհն Հայոց, ի գիւղաքաղաք մի մեծ՝ որում անուն էր Անգղ։ Բանակեցան, բոլորեցան, զետեղեցան, եւ յամենայն կողմանց անդր ժողովեցան, եւ էին անթիւ բազմութիւն։

The army of the Armenians, with all its auxiliary troops and a crowd of magi, came to Armenia in the fourth month, to a large spot called Ang’gh, where they set up camp, settled and gathered from all sides to form a vast force.

Իսկ Հայոց գունդը բոլոր օգնականներով ու բազմաթիւ. մոգերով չորրորդ ամսոյն մէջ եկան հասան Հայաստանի մէջ մեծ գիւղաքաղաք մը, որուն անունն էր Անգղ: Բանակեցան, բոլորուեցան, զետեղուեցան եւ բոլոր կողմերէն հոն ժողուեցան անթիւ բազմութիւնով:

Եւ եղեւ յետ աւուրց քսան եւ հնգից մոգպետն ինքնին մոգաւքն հանդերձ հասանէր մեծաւ զաւրութեամբ՝ քակել զդրունս եկեղեցւոյն յաւուր միաշաբաթուն. զփորձ առնուլ կամէր զառաջարկութեան գործոյն։ Իսկ սուրբն Ղեւոնդ երէց միաբանութեամբ առաջին խորհրդակցաւքն եւ բազում ուխտիւ ի տեղւոջ անդ պատրաստական դիպեցաւ։ Թէպէտ եւ ոչ էր տեղեկագոյն մտաց ամենեցուն նախարարացն, եւ ոչ զաւրութեան ուժոյ մոգպետին, ոչ ինչ եկաց մնաց ամենայն եպիսկոպոսացն, եւ ոչ առ սակաւ մի համբեր անաւրէն իշխանին թողացուցանել. այլ բազում ամբոխ աղաղակի զաւրացն եւ մոգացն հասուցանէր։ Քանզի վիրգս ի ձեռն առեալ՝ զկառափունս մոգացն եւ մոգպետին ջարդեցին. փախստական յիւրաքանչիւր վանս արկանէին, եւ ինքեանք զպաշտաւնն բարձրացուցեալ յեկեղեցւոջն՝ զտէրունական կանոնն կատարէին, մինչեւ ի նոյն միաշաբաթին անդադար լինելով։

And it happened after twenty-five days that the mogbed himself arrived with the magi and a great force to break open the doors of the church one Sunday, resolving to try the proposed deed. But the holy presbyter Ghevond, in brotherhood with his associates and many clergy, was present and ready. Although he was not informed about the intentions of all the nakharars, nor of the power of the mogbed’s forces, he did not wait for all the bishops, nor did he suffer the impious ruler, but brought a huge uproar upon the troops and magi. For with staves in their hands they broke the skulls of the magi and mogbeds, causing everyone to flee their stations, and they resumed the Divine Liturgy at church for the rest of the Sunday.

Եւ քսան ու հինգ օր ետքը մոգպետն ինքը մոգերով հանդերձ եւ շատ զօրքերով եկաւ կիրակի օրը եկեղեցւոյ դուռը քակելու, եւ կ’ուզէր ընել փորձը ծրագրին գործադրութեան: Իսկ սուրբ Ղեւոնդ երեցը առջի խորհրդակիցներու միաբանութեամբ, եւ շատ մը եկեղեցականներով պատրաստ գտնուեցաւ հոն եւ չթողուց: Թէեւ բոլոր նախարարներու մտքին տեղեակ չէր, ոչ ալ մոգպետին ոյժին. բոլոր եպիսկոպոսներու չսպասեց, ոչ ալ քիչ մը համբերեց թոյլտուութիւն ընելու անօրէն իշխանին, այլ մեծ աղմուկի եւ աղաղակի մէջ դրաւ զօրքերն ու մոգերը: Որովհետեւ քարեր եւ բիրեր առնելով ջարդեցին մոգպետին եւ մոգերուն գլուխները. փախցուցին զանոնք իրենց տեղերը, եւ իրենք եկեղեցւոյ մէջ պաշտօնը բարձրացնելով անդադար տէրունական կանոնը կատարեցին Կիրակին մինչեւ իրիկուն:

Եւ յետ այսր տագնապի խռովութեան՝ յամենայն կողմանց յաշխարհէն Հայոց բազմութիւն արանց եւ կանանց ի տեղին հասանէին։ Եւ անդ էր տեսանել զմեծ աղէտ տարակուսին. ոմանք զդերարտաւսր արձակելով իբր յաղբերականց հոսէին յաչաց իւրեանց. այլքն բարձրաճիչ աղաղակաւ՝ իբր այն թէ զերկինս դողացուցանէին, իսկ կէսքն խիզախելով եւ ի զէնս ընթանալով` զմահ քան զկեանս ընտրէին։ Իսկ ոմանք ի սուրբ ուխտէ եկեղեցւոյն՝ զաւետարանն ի ձեռն առեալ, աղաւթիւք առ Աստուած կարդային. եւ այլք ըղձանային զպատառումն երկրին, զի անձանց լիցի գերեզման։ Եւ այսպէս շտապ տագնապի ի վերայ մոգպետին հասուցանէին։ Բազում անգամ աղաչէր զաւգնականսն իւր, զի ի մահուանէ կարասցեն զնա ապրեցուցանել, եւ ողջանդամ անդէն յարքունիս հասուցանել։

After this tumultuous disorder, a multitude of men and women arrived at that place from Armenia. There was seen a great calamity of doubt; some burst into tears that flowed like fountains from their eyes, others cried loudly as though they would shake the heavens, and others braved, bearing arms, seeking death over life. Some among the holy faithful of the church took up the Gospel in their hands and prayed to God, while others wished that the earth would split open to become their grave. All this quickly brought torment upon the mogbed. Many times he begged his auxiliaries to rescue him from death and safely escort him back to the royal court.

Եւ այս տագնապալից խռովութենէն ետքը Հայաստանի ամէն կողմերէն հոն կը հասնէին բազմաթիւ այրեր ու կիներ։ Եւ հոն կը տեսնէին աղէտաւոր շփոթութիւնը. ոմանք իրենց աչքերին յորդառատ արցունքներ կը հոսեցնէին՝ իրրեւ թէ աղբերակներէ, ոմանք բարձրագոչ աղաղակներով կը պոռային՝ իրրեւ թէ երկինքը դողացնէին. իսկ կէսը՝ մահը կեանքէն աւելի կ՚ընտրէր խիզախելով եւ զէնքի դիմելով: Իսկ եկեղեցւոյ սուրբ պաշտօնեաներէն ոմանք ձեռքերնին առած աւետարանը՝ աղօթքով օգնութեան կը կոչէին Աստուած, եւ ուրիշներ երկրին պատառիլը կ’ուզէին որ իրենց գերեզման ըլլար: Եւ այսպէս ծանր տագնապի կ’ենթարկէին մոգպետը: ԱՆ շատ անգամ կ’աղաչէր իր օգնականներուն որ զինք ազատեն մահուանէ եւ արքունիք հասցնեն ողջանդամ:

Այլ վասն գործոյն յոր եկեալն էր՝ ստիպէր զնոսա եւ ասէր. «Թող գրեմ եւ ցուցանեմ մեծ թագաւորին, զի ի բաց թողցէ զայսպիսի իրաց առաջարկութիւն. զի եթէ եւ ինքեանք աստուածքն եկեսցեն մեզ յաւգնութիւն, չէ հնար աւրինացս մոգութեան ի Հայս առնուլ զհաստատութիւն. որպէս զփորձ առի զմիաբանութեան ուխտին եկեղեցւոյ։ Զի թէ էին զաւրք աշխարհիս մոգք, ոչինչ խնայէին սոքա ի նոսա սատակմամբ՝ ոչ միայն զարտաքինսն, այլ եւ յեղբարս եւ յորդիս եւ յամենայն մերձաւորս իւրեանց, նաեւ ոչ յանձինս իւրեանց։ Մարդք, որ ոչ ի կապանաց զանգիտեն, եւ ոչ ի տանջանաց երկնչին, եւ ոչ ի ստացուածոց պատկառին, եւ որ յետին չար է քան զամենայն չարիս՝ զմահ քան զկեանս ընտրեն, ո՞վ է, որ կարէ նոցա դիմակաց լինել։

But regarding the work for which he came, he pressed them and said: “Let me write and demonstrate to the great king that he should relinquish such an undertaking, for even if our gods themselves come to our assistance, there is no way for the customs of the magi to be established in Armenia, as I have tested the brotherhood of the faithful of the church. Even if the soldiers in the land were magians, [the Armenians] would not spare their destruction—not only foreigners, but also their brothers, sons and all their relatives, and even themselves. Who can oppose men who do not frighten of arrest, do not fear suffering, do not revere material gains, and eviler than all other evils, prefer death to life?

Այլ այն գործին մասին, որուն համար եկած էր, կը ստիպէր զանոնք եւ կ’ըսէր. «Մեծ թագաւորին գրեմ եւ յայտնեմ որ մէկդի ձգէ այսպիսի մտադրութիւնը. որովհետեւ եթէ աստուածները իրենք օգնութեան հասնին, նորէն կարելի չէ որ մոգական օրէնքը հաստատուի, Հայոց մէջ, ինչպէս որ փորձն առի եկեղեցական ուխտին: Եթէ այս երկրին զօրքերը մոգեր ըլլային, չէին խնայէր չարաչար սպաննել զանոնք, ոչ միայն դրսինները, այլ եւ եղբայրները, որդիները եւ անոնց բոլոր մերձաւորները, նաեւ անոնց անձերը: Ասոնք այնպիսի մարդեր են որ ոչ տանջանքէն կը վախնան, ոչ կապանքէ կը քաշուին, ոչ ալ տրուած ստացուածներէ կը պատկառին. եւ բոլոր չարիքներէն գէշը սա է որ մահը կեանքէն նախամեծար կը համարեն. ասոնց ո՞վ կրնայ դիմադրել:

«Լուեալ իսկ էր իմ ի նախնեաց մերոց, եթէ յաւուրս Շապհոյ արքայից արքայի, իբրեւ սկսաւ ուսումնդ այդ աճել եւ բազմանալ եւ լնուլ զամենայն երկիրն Պարսից, եւ եւս անդր յարեւելս հասանել, իսկ որ վարդապետքն էին աւրինացն մերոց՝ յորդորեցին զթագաւորն, զի մի՛ բնաւ ամենեւին բարձցին աւրէնք մոգութեան յաշխարհէն, ետ հրաման սաստիկ, զի լռեալ դադարեսցէ քրիստոնէութիւն։ Եւ որչափ նա կարճելով արգելուլ կամեցաւ, նոքա եւս քան զեւս աճեցին եւ բազմացան, եւ հասին մինչեւ յաշխարհն Քուշանաց, եւ անտի ի հարաւակողմն մինչեւ ի Հնդիկս տարածեցաւ։

“I had heard from our ancestors that, in the days of Shapur, king of kings, when this doctrine began to spread and multiply throughout the whole land of the Persians, and also beyond to the East, the teachers of our doctrine provoked the king to issue a rigorous order lest the rites of Magianism be wholly extinguished from the land, and he gave a strong command that Christianity be silenced and abolished. Yet the more he resolved to forbid it, that much more did it spread and multiply, reaching into the land of the Kushans and to the south, and even to India.

«Մեր նախնիքներէն լսեր եմ որ արքայից արքայ Շապուհի օրով, երբ այդ կրօնքը սկսաւ աճիլ, բազմանալ եւ բոլոր Պարսկաստանը լեցնել ու արեւելքին մինչեւ խորերը հասնիլ, մեր կրօնքին վարդապետները թագաւորը յորդորեցին որ երկրէս ամենեւին չվերցուի մոգութեան օրէնքը. ան ալ սաստիկ հրաման տուաւ որ քրիստոնէութիւնը լռէ ու դադրի: Եւ որչափ ուզեց ան արգելք ըլլալ, այնչափ աւելի շատցան ու մեծցան, մինչեւ Քուշաստան հասան, եւ անկէ հարաւի կողմը մինչեւ Հնդկաստան տարածուեցան:

Եւ այնպէս աներկիւղ եւ համարձակք էին յաշխարհին Պարսից, մինչեւ յամենայն քաղաքս աշխարհին եկեղեցիս շինեցին, որ զանցուցանէր պայծառութեամբ զթագաւորաբնակ արքունեաւքն։ Շինէին եւ վկայարանս իմն անուանեալս, եւ զնոյն զարդ եկեղեցեաց զարդարէին, եւ յամենայն տեղիս անապատս միայնանոցս շինէին։ Եւ իբրեւ ոչ ինչ երեւէր յայտնի աւգնութիւն ուստեք, աճելով աճէին եւ բազմանալով բազմանային, եւ մարմնաւոր մեծութեամբք մեծանային։ Զպատճառս հարստութեանն մեք ինչ ոչ գիտէաք, բայց այսչափ ինչ ճշգրտիւ իմանայաք, զի տիեզերք ամենայն զկնի ուսմանց նոցա գնային։

[The Christians] in the land of the Persians were so fearless and bold that in all the cities of the land they built churches that surpassed the splendor of the royal palace. They built martyr shrines and adorned them in the same fashion as the churches, and in all secluded places they built hermitages. With no apparent help from anywhere, they increased and multiplied and prospered materially. The cause of this prosperity we know not; but this much we did know well: that the whole world was following their teaching.

«Եւ այնպէս աներկիւղ ու համարձակ էին Պարսկաս- տանի մէջ որ մինչեւ իսկ երկրին բոլոր քաղաքներուն մէջ չինեցին եկեղեցիներ, որոնք շքեղութեամբ թագաւորաբնակ արքունիքը կը գերազանցէին: Վկայարան կոչուած բաներ ալ կը լինէին, եւ եկեղեցիներու նոյն զարդով կը զարդարէին, եւ բոլոր տեղերը՝ շէն ու անշէն վայրերու մէջ մենաստաններ կը լինէին: Ու երբ տեղէ մը յայտնի օգնութիւն չէր տեսնուէր, չափէ աւելի կը մեծնային ու կը շատնային, եւ աշխարհային հարստութիւնով կը ճոխանային: Մենք չէինք գիտեր անոնց զօրութեան պատճառները, բայց այս չափը միայն ճշդիւ կ’ըմբռնէինք որ բոլոր աչխարհ անոնց վարդապետութեան ետեւէն կ’երթար:

«Թէպէտ եւ էարկ ի նոսա թագաւորն զձեռն իւր խստութեամբ, եւ զբազումս կալաւ եւ չարչարեաց ի նոցանէ, եւ զեւս բազումս մահուամբ սատակեաց, դառնացաւ եւ ձանձրացաւ յանձն իւր, եւ զնոսա ոչ կարաց նուազեցուցանել ի բազմութենէն։ Դարձեալ թէպէտ փակեաց եւ կնքեաց զդրունս եկեղեցեացն ընդ ամենայն աշխարհն Պարսից, նոքա զամենայն տուն եկեղեցի արարին, եւ յամենայն տեղւոջ զիւրեանց աւրէնսն կատարէին, եւ զանձինս իւրաքանչիւր վկայարանս համարէին, եւ լաւագոյն զշինուածս մարդկեղէնս քան զհողեղէնսն հաշուէին։ Սուրք սպանողացն բթեցան, եւ նոցա նոցա պարանոցքն ոչ ձանձրացան. աւարառուք ստացուածոց նոցա աշխատեցան, եւ աւարն աւր քան զաւր աճեցեալ բազմացաւ։ Սրտմտեալ էր թագաւորն, եւ յոյժ դառնացեալ դահիճք բարկութեանն. իսկ նոքա արթունք եւ զուարթունք, եւ խնդալից ընդունէին զամենայն հարուածս տանջանացն, եւ սիրով տանէին զամենայն յափշտակութիւն ընչից իւրեանց։

“Although the king harshly extended his hand against them, seizing and torturing many of them, and exterminating many more, he became embittered and dejected, and could not diminish their growth. Although he closed and sealed the doors of the churches throughout all of Persia, they turned every house into a church and carried out their rites everywhere. Each person considered himself a martyr shrine and considered human buildings better than earthly ones. Their swords of their murders became blunted but their necks did not become weary; the plunderers toiled for their plunder but day by day the plunder multiplied. The king was furious and the executioners became much embittered with anger, but [the Christians] were watchful and sober, happily accepting all tortures, and gladly bearing all the plundering of their goods.

«Թէպէտ թագաւորը խստութեամբ իր ձեռքը դրաւ անոնց վրայ , ու անոնցմէ չատերը բռնեց ու չարչարեց, եւ ուրիշ շատերը սպաննեց չարաչար, ինքնիրմէ դառնացաւ ու ձանձրացաւ եւ չկրցաւ զանոնք նուազեցնել շատնալէ: Դարձեալ թէեւ բովանդակ Պարսկաստանի մէջ եկեղեցիներու դռները գոցեց ու կնքեց, սակայն անոնք բոլոր տուները եկեղեցիի վերածեցին եւ ամէն տեղ կը կատարէին իրենց արարողութիւնները: Եւ ինքզինքնին մէյմէկ վկայարաններ կը համարէին եւ մարդկեղէն շինուածքը նիւթականէն գերազանց կը սեպէին: Սպանողներու սուրերը բթացան ու անոնց վիզերը չձանձրացան. անոնց ստացուածքին աւարառուները յոգնեցան, եւ աւարը օրէ օր աճելով շատացաւ: Թագաւորը զայրացած էր ու դահիճները բարկութեամբ դառնացած. իսկ անոնք արթուն ու զուարթ, ուրախութեամբ կ’ընդունէին բոլոր տանջանքները, եւ սիրով յանձառու կ’ըլլային իրենց ինչքերուն բոլոր յափշտակութեան:

«Իբրեւ ետես թագաւորն, եթէ գռոհ տուեալ դիմեցին ի մահ իբրեւ խաշինք սուրբք յաղն երկնաւոր, արգել եւ կարճեաց ի նոցանէ զհարուածս տանջանացն. եւ հրաման ետ մոգաց եւ մոգպետաց, զի մի՛ ամենեւին ոք խուեսցէ զնոսա, այլ հաստատեալ կայցեն աներկիւղութեամբ յիւրաքանչիւր ուսմունս, մոգն եւ զանդիկն եւ հրեայն եւ քրիստոնեայն, եւ որ այլ բազում կեշտք են ի կողմանս աշխարհին Պարսից։ Եւ ապա էառ երկիրն զխաղաղութիւն հաստատութեամբ, եւ լռեալ դադարեցին ամենայն խռովութիւնք յուզմանց։ Քանզի ընդ մերոյ աշխարհին շարժման՝ եւ արեւմուտք եւս մեծապէս շարժեցան, եւ ամենայն Տաճկաստան ընդ նոսին խռովեցան։

“When the king saw that the multitude approached death like a holy flock of the heavenly salt, he prohibited and cut short their tortures and commanded the magi and mogbeds to no longer mistreat them, but for each to firmly and fearlessly follow his own doctrine—magus and zandik [Manichean], Jew and Christian, and the many other sects all over the Persian empire. The land was established in peace and all disturbances and agitation ceased. For at the convulsion of our land, the land to the West was also greatly disturbed, and all of Assyria with it.

«Երբ թագաւորը տեսաւ թէ բազմութեամբ մահուան դիմեցին, ինչպէս ոչխարներ՝ երկնաւոր սուրբ աղին, արգիլեց տանջանքները, եւ հրաման տուաւ մոգերուն ու մոգպետներուն որ ամենեւին մէկը չհալածէ զանոնք, այլ աներկիւղութեամբ հաստատուած մնան իրենց վարդապետութիւններուն մէջ ամենքն ալ, մոգը, զանդիկը, հրեան, քրիստոնեան եւ Պարսկաստանի մէջ ամէն կողմ գտնուած միւս շատ մը աղանդները: Ու ետքը հաստատութեամբ խաղաղացաւ երկիրը, եւ լռելով դադրեցան բոլոր խռովութեան յուզումները: Որովհետեւ մեր երկրին յուզուելովը արեւմուտքն ալ մեծապէս յուզուեցաւ. եւ բոլոր Տաճկաստան խռովեցաւ անոնց հետ։

«Զայն ահա ի լսելոյ գիտեմք. բայց այս որ ես ինձէն աչաւք տեսի, թուի ինձ՝ թէ մեծագոյն եւս լինի քան զառաջինն։ Արդ դու որ մարզպանդ ես աշխարհիս, պարտ է քեզ փոյթ յանձին ունել, գրել եւ ցուցանել յարքունիս զմիաբանութիւն բռնութեանս, ո՛րպէս աներկիւղութեամբ առ ոչինչ համարեցան զհրամանս արքունի։ Եւ եթէ չէր մեր աճապարեալ եւ ի փախուստ դարձեալ, միում ի մէնջ ոչ տային ապրել։ Եւ եթէ անզէն մարդիկ այդպէս բռնացան, եթէ յանկարծ զինուորս եւս ընդ ինքեանս միաբանեսցեն, ո՞ կարիցէ կալ առաջի դոցա յանդուգն յարձակմանդ։

“This we know from having heard it; but that which I have seen with my own eyes I reckon to be greater than hearsay. You [Vasak of Syunik], who are now the marzban of this land, are bound to write to the royal court regarding the strength of their brotherhood and how they fearlessly disregarded the royal command. Had we not hurried and fled, they would not have allowed any of us to survive, and if [these] unarmed people rose up like that, then who would be able to oppose their destructive assault if they suddenly were to unite with soldiers?

«Զայն ահա լսելով գիտենք, բայց այս, որ ես իմ աչքովս տեսայ, ինծի կը թուի թէ առաջինէն աւելի մեծ կ’ըլլայ: Արդ՝ դուն որ այս երկրին մարզպանն ես, պէտք է փութաս գրել եւ արքունիքին ցուցնել այս բռնական միաբանութիւնը՝ թէ ինչպէս աներկիւղութեամբ արքունի հրամանը ոչինչ համարեցին: Ու եթէ մենք աճապարելով չփախչէինք, ոչ մէկը կ’ազատէր մեզմէ: Ու եթէ անզէն մարդիկ այսպէս ոյժ բանեցուցին, երբ զինուորները յանկարծ իրենց հետ միաբանեցնեն, ո՞վ կրնայ դիմադրել անոնց յանդուգն յարձակման դէմ:

«Ես ահա անտեղեակ էի անքակ ուխտի եկեղեցւոյդ ի միմեանց. զի ա՛յլ է՝ զոր լսէ մարդ, եւ այլ է՝ զոր տեսանէ հաստատուն իւրովք աչաւք։ Դու որ ի մանկութենէ յայդմ աւրէնս սնեալ էիր, եւ ճշմարտեալ գիտէիր զպնդութիւն մարդկանդ, եթէ առանց բազում արիւն հեղլոյ դոքա մեզ ոչ տան ձեռն արկանել յեկեղեցիսդ, ընդէ՞ր զայդ ամենայն հաւաստեաւ յանդիման չասացեր ցթագաւորն։ Քանզի ամենայն նախարարացն աւագ դու էիր, եւ զբոլոր աշխարհս քեզ յանձն արարեալ էր մարզպանութեամբ. ընդէ՞ր ոչ մեծապէս հոգ տարար յանձն քո։ Զի յայլ ժամս իմաստուն էիր, եւ ես գիտէի. զայս գործ ոչ իմաստութեամբ գործեցեր։ Ապա եթէ ոչ, յայտ է եթէ եւ դու ի նոցա բանի ես, եւ քոյով խորհրդով անցուցին զայս անցս ընդ իս եւ ընդ զաւրս։

“I was ignorant of the indissoluble brotherhood of your church, for what a man hears is one thing, and what he sees with his own eyes is another. But you, who were nourished with these rites from childhood and truthfully knew the resolve of your people, that without much bloodshed they would not allow us to extend a hand upon their church, why have you not represented all this faithfully to the king? For you were senior among all the nakharars and the whole land had been given to you in your marzbanate—why didn’t you take heed? At other times, you were wise, and I knew it, but in this, you acted without wisdom. If not, then it is clear that you are of their persuasion, and with your advice they brought these events to pass upon me and my soldiers.

«Եւ ահա անտեղեակ էի այդ եկեղեցիներուն իրարու հետ ունեցած անքակ միաբանութենէն, որովհետեւ մարդուն լսածը ուրիշ է իր աչքովը հաստատուն տեսածը ուրիշ: Դուն որ մանկութենէդ այդ օրէնքին մէջ սնած էիր, եւ գիտէիր այդ մարդոց հաստատամտութիւնը թէ առանց շատ արիւն թափուելու մեզի թոյլ չեն տար ձեռք դպցնել եկեղեցիին, ինչո՞ւ այդ ամէնը ստոյգ կերպով չըսիր թագաւորին դէմը: Որովհետեւ բոլոր նախարարներուն մեծը դուն էիր, եւ քեզի յանձնուած էր մարզպանութեամբ բոլոր այս երկիրը. ինչո՞ւ պէտք եղած հոգը չտարիր անձնապէս: Թէեւ ուրիշ ատեններ իմաստուն էիր, ես ալ գիտէի. բայց այս բանը իմաստութեամբ չգործեցիր: Ապա թէ ոչ, յայտնի է թէ դուն ալ անոնց հետ միաբանած ես, եւ անոնք քու խորհրդովդ բերին այս փորձանքը իմ եւ զօրքերուս վրայ:

«Արդ եթէ այդ այդպէս է, եւ քեզ կամք չէ ունել զմոգութիւն, մի՛ ինչ պատկառեր դու երկիւղիւ յարքայէ. ես ես գրեմ եւ ցուցանեմ ի դուռն մովպետան մովպետի եւ դարանդարձապետի եւ մեծ հազարապետին, զի ածցեն զարքայ ի հաւանութիւն, որպէս զի ի բաց թողացուսցէ ըստ առաջին հրամանին, եւ ի կամս մարդկան ապաստան արասցեն, զի առ սակաւ սակաւ ընդելցին ընդ աւրէնս մոգութեանս. զի որք կալցին՝ սիրով երեւեսցին կատարեալ զհրամանն արքունի։ Քանզի մարզ է աշխարհս. գուցէ յորժամ վնաս ինչ առնիցեն, եւ ինքեանք ցրուեալ վատնեսցին յաւտարութիւն։ Իսկ յորժամ աշխարհս թափուր լինիցի ի մարդկանէս, յայնժամ եւ քեզ գլխովին մեծապէս վիշտ հասանէ յարքունուստ»։

“‘Now if this be so, and if you do not resolve to hold to Magiansm, do not be ashamed of the king out of fear. I will write to the court, to the Movpetan Movpet, the darandardzapet, and to the great hazarbed [Mihr Narseh], to convince the king to free them from his former command and to let them act according to their will, so that they gradually make themselves acquainted with the Magian customs and so that those who come of their own accord will have fulfilled the royal command. For this land is a border province, and perhaps when they cause harm, they themselves will be scattered and lost to a foreign power. But if the country is deprived of its inhabitants, then great trouble will befall your head from the court.”

«Արդ եթէ այդ այդպէս է, եւ դուն ալ չես ուզեր ընդունիլ մոգութիւնը, վախով մի քաշուիր թագաւորէն. ես կը գրեմ եւ կը ցուցնեք դուռը մոգպետներու մոգպետին, գանձապետին ու հազարապետին՝ թէ հաւանութեան բերին թագաւորը, որպէս զի թողու իր առջի կամքը եւ ձգէ մարդոց կամքին որ կամաց կամաց ընտելանան մոգութեան օրէնքին. եւ ընդունողները այնպէս երեւան որ իբր թէ սիրով կատարած են արքունի հրամանը: Որովհետեւ այս տեղը մեր երկրին մէկ նահանգն է, երբ անոնց վնաս մը ընենք, կ՚ըլլայ որ ցիրուցան օտարութեան կը դիմեն: Ու երբ անմարդի ըլլայ այս երկիրը, այն ատեն նոյն իսկ քեզի ալ չարիք կուգայ թագաւորէն:»

Ետ պատասխանի մարզպանն մոգպետին, եւ ասէ. «Ամենայն բանք խրատուդ զոր ասացեր՝ ճշմարիտ են. բայց զառաջինն զոր չիմացաք` տեսեր, եւ մեծապէս զղջացաք այժմ։ Բայց դու արդ զոր ասեմս արա, եւ բարիոք թուեսցի քեզ. սակաւիկ մի երկայնամիտ լեր եւ զխորհուրդս քո արգել ի բազմաց. բայց արանց՝ որոց ես ասեմ՝ նոցա յայտնեա, մինչեւ ես ինձ ոյժ ժողովեցից՝ զաւր ի թիկունս ածելոյ, եւ զուխտ եկեղեցւոյդ թերեւս կարացից երկփեղկել։ Եւ եթէ զայդ այդպէս արարից, գիտեմ ապա թէ եւ զհրամանն արքունի կարող եմ կատարել»։

The marzban answered the mogbed and said: “All the words of advice you spoke are true. You noticed that which we initially failed to perceive, and now we much regret it. But do as I say and it will seem good to you; have a little patience and keep your thoughts from the multitude, except for those to whom I tell you to reveal them, until I assemble a force for backup. Then perhaps I shall be able to break apart the faithful of the church. And if I can do that, I know that I can carry out the royal command.”

Մարզպանը պատասխանեց մոգպետին ու ըսաւ. «Ճչմարիտ են քու ըսած բոլոր խրատներդ. բայց առաջինը չկռահեցինք, տեսար, հիմա զղջացանք մեծապէս։ Արդ դուն սա ըսածս ըրէ՛, եւ բա՛րի թող երեւայ քեզի. քիչ մը համբերէ եւ քու խորհուրդներդ շատերէն գաղտնի պահէ, բայց յայտնէ միայն իմ ըսած մարդոցս, մինչեւ որ ուժովնամ օգնութեան զինուորներ հասցնելով, եւ թերեւս այն ատեն կարենանք եկեղեցւոյ պաշտօնեաները երկպառակել: Ու եթէ այդ յաջողիմ այդպէս ընել, յետոյ կը գիտնամ որ կարող եմ թագաւորին հրամանն ալ գործադրել:»

Եւ անդէն հրոս հանեալ ի Սիւնեաց աշխարհէն, զիւր գունդն ստուարացոյց ի թիկունս աւգնականութեան մոգաց եւ մոգպետին։ Եւ ապա սկսաւ ասել։ «Աղէ դու անգամ մի հրովարտակ ի դուռն տուր վասն այրուձիոյն՝ որ յԱղուանսն է տասն հազար, զի ի ձմերոց ի Հայս եկեսցեն. եւ յորժամ զնոսա ի ձեռին ունիցիմք, չիք ոք որ եղծանել կարէ զհրամանն արքունի»։

Then taking troops from the province of Syunik, he increased the numbers of his own forces for the support of the magi and the mogbed, and he began to say: “Now send an order to the court that the horsemen in Aghuank, who number ten thousand, shall come to spend the winter in Armenia, and when we have them at hand, there shall be no one to fail the king’s command.”

Եւ իսկոյն Սիւնիքէն հրոսախումբ հանելով իր խումբը ստուարացուց մոգերուն ու մոգպետին օգնութեան համար: Եւ վերջը սկսաւ ըսել. «Կ՚աղաչեմ դուն անգամ մը հրովարտակ մը տուր դրան՝ Աղուանք գտնուող տասը հազար հեծելազօրքերուն համար՝ որ Հայաստան գան ձմեռելու, ու երբ ունենանք զանոնք ձեռքերնիս, մէկը չգտնուիր որ կարենայ աւրել արքունի հրամանը:»

Պատասխանի ետ մոգպետն եւ ասէ ցմարզպանն. «Այդ խորհուրդ դարձեալ իմոց բանիցս ընդդէմ է. քանզի մեք յորժամ բռնութեամբ կռուեսցուք ընդ աշխարհիս, աշխարհս ի բաց քանդի, եւ մեք ի պատուհասէ չապրիմք. անձանց վնաս, եւ արքունի մեծապէս զեան»։

The mogbed answered and said to the marzban: “This advice is contrary to my word, for by using force in this land we shall destroy it, nor shall we survive the calamity, which will result in harm to ourselves, and above all, detriment to the sovereign.”

Մոգպետը պատասխան տուաւ ու ըսաւ մարզպանին. «Այդ խորհուրդը դարձեալ դէմ է իմ խօսքերուս, որովհետեւ երբ մենք բռնութեամբ կռուինք այս երկրին հետ, երկիրը կը քանդուի, եւ մենք ալ չենք ազատիր պատիժէն. անձերու կորուստ, արքունիքին ալ մեծապէս վաս:»

Եւ ոչ ինչ կամեցաւ ամենեւին ունկն դնել նմա մարզպանն, զի սրտի մտաւք կալեալ էր զպարսկական աւրէնսն։ Սկսաւ այնուհետեւ պատրել զոմանս կարասեաւ եւ զոմանս ողոքական բանիւք. զռամիկն ամենայն՝ ահեղ բանիւք սպառնացեալ սրտաթափ առնէր։ Հանապազորդ առատացոյց զռոճիկսն տաճարին, եւ յերկարէր զնուագսն ուրախութեան, մաշելով զերկայնութիւն գիշերացն յերգս արբեցութեան եւ ի կաքաւս լկտութեան, քաղցրացուցանէր ոմանց զկարգս երաժշտական եւ զերգս հեթանոսականս. մեծապէս գովութիւն մատուցանէր աւրինաց թագաւորին։ Բերեալ էր եւ յարքունուստ բազմութիւն կարասւոյ, եւ միում կաշառ գաղտ խթէր ի պատճառս պարգեւի եւ պատուոյ. եւ բազում նենգութեամբ զանմեղ մարդիկ հրապուրէր եւ յինքն արկանէր։

But the marzban would not hearken to all this, for he had heartily accepted Persian customs. He then began to deceive some with presents and others with flattering words, and he disheartened all the commoners by terrifying them with threats. He continually increased the budget of the temples, lengthened the songs of jubilation, extended the nights with drunken songs, licentious dances, music and heathen songs, and greatly praised the customs of the king. He had brought from the court much treasure, and one by one, he secretly bribed people on the pretext of bestowing gifts and honors. And with much cunning, he attracted innocent people to himself.

Մարզպանը ամենեւին մտիկ ընել չուզեց անոր որովհետեւ սրտանց ընդունած էր պարսկական օրէնքը։ Անկէ ետքը սկսաւ խաբել ոմանք ապրանքներով, ոմանք անուշ խօսքերո. եւ բոլոր ռամիկ ժողովուրդը կ’ահաբեկէր ահեղ խօսքերով սպառնացած: Կը շատցնէր սեղանատան ամենօրեայ րոճիկը, եւ կ’երկարէր ուրախութեան ատենները, անցնելով գիշերուան երկարութիւնը արբեցութեան երգերու եւ լքտի կաքաւումներու մէջ. կը քաղցրացնէր ոմանց երաժշտական սովորութիւններն ու հեթանոսական երգերը, եւ մեծապէս գովեստներ կ’ընծայէր թագաւորին օրէնքին: Արքունիքէն ալ բերած էր շատ մը կարասիներ, եւ ամէն մէկուն կաշառներ կու տար պարգեւի եւ պատւոյ ձեւին տակ. եւ շատ մը նենգութիւններով կը հրապուրէր եւ իրեն կը ձգէր անմեղ մարդերը:

Իսկ զայս ամենայն իբրեւ տեսին սուրբ եպիսկոպոսունքն, եւս քաջ դրդեալ յորդորեցան ի նոյն միաբանութիւն. եւ հնարագէտ իմաստութեամբ ընդ երկուս բաժանեցին զբանակն։ Մանաւանդ իբրեւ հաստատեալ գիտացին ի միտս իւրեանց, եթէ անաւրէն իշխանն Սիւնեաց զաւրհասական վէրսն ի յոգիսն ընկալեալ էր, խորշեցան մերժեցան եւ ի բաց փախեան ի նմանէ։

But when the holy bishops saw all this, they were all the more inspired and encouraged in their brotherhood, and wisely divided the army into two. Above all, when they figured out that the impious prince of Syunik had inflicted fatal wounds upon his own soul, they abhorrently turned away and fled from him.

Իսկ երբ այս ամէնը տեսան սուրբ եպիսկոպոսները, աւելի լաւ դրդուած՝ յորդորուեցան նոյն միաբանութեան համար. եւ բանակը երկուքի բաժնեցին հնարագէտ իմաստութեամբ: Մանաւանդ երբ հաստատապէս գիտցան իրենց մտքին մէջ՝ թէ Սիւնիքի անօրէն իշխանը ներքնապէս ստացած է օրհասական վէրքը, խորշեցան, հեռացան եւ մէկդի կեցան անկէ:

Խորհուրդ արարեալ ի գիշերի միում ամենայն ուխտին բազմութեամբ՝ կոչեցին եւ զսպարապետն զաւրուն ի խորհուրդն, հարցին եւ քննեցին եւ ի վերայ հասին մտացն անշարժութեան, որոյ ոչ եւ առ սակաւ մի թերացեալ էր ի սիրոյն Քրիստոսի։ Եւ միաբան աղաւթս արարեալ ի վերայ նորա, վերստին ընկալան զնա յառաքինութիւն։ Եւ նովաւ որսացան զբազումս ի նոյն միաբանութիւն, որք ոչ էին քակեալ յառաջին միաբանութենէն. եկին եւ ժողովեցան գունդ զաւրաց բազմաց։ Եւ եւս առաւել հեռագոյն զատան ի մոգացն եւ ի մոգպետէն եւ յանաւրինէն Վասակայ։

Taking council one night all the clergy summoned the sparapet of the army [Vartan]. They questioned and examined him and learned of his firmness of mind, in which he had not in the slightest failed in his love of Christ. Having prayed for him together, again they received him in virtue, and through him attracted many into the same brotherhood, and those who had not forsaken the former union came and assembled, forming an army of many forces. Then they further distanced themselves from the magi, the mogbed and the impious Vasak.

Գիշեր մը բոլոր եկեղեցականներ բազմութեամբ ժողով կազմելով սպարապետն ալ խորհուրդի կոչեցին այնտեղ. հարցուցին ու քննեցին եւ վերահասու եղան իր հաստատամտութեան որ նա դոյզ ինչ անգամ չէր թերացած Քրիստոսի սէրէն: Եւ ամենքը մէկ աղօթք ընելով անոր վրայ նորէն ընդունեցին զայն բարեպաշտութեան մէջ: Եւ անով նոյն միաբանութեան որսացին շատերը, որոնք քակտուած չէին առջի միաբանութենէ. եւ անոնք եկան հաւաքուեցան եւ կազմեցին բազմաթիւ զօրագունդեր: Եւ այսպէս աւելի հեռու զատուեցան մոգպետէն, մոգերէն եւ անօրէն Վասակէն:

Իսկ նա այնչափ յիմարեցոյց ափշեցոյց զմիտս մոգպետին, մինչեւ չետ նմա իմանալ զելս իրացն։ Սկսաւ բաշխել մոգս ի տունս նախարարացն եւ մեծամեծ ռոճիկս կարգել, զոհել պատրուճակս, եւ բռնաբար կնքաւոր մարդկանն տալ ուտել միս յազածոյ, եւ երկիր պագանել արեգականն։ Իբրեւ սկսաւ բազմանալ ընդ ամենայն աշխարհն այնպիսի պղծագործ խառնակութիւն, յանդգնեցան եւ եւս կանայք փշտիպանացն յաւուր կիւրակէի անցուցանել զճրագունս եկեղեցւոյն եւ պատառել զհանդերձս հաւատաւոր կանանցն։

But Vasak had so incited and stupefied the mogbed that he could not find a way to extricate himself. He began to distribute the magi among the nakharars’ houses, to arrange great wages for them, to sacrifice animals, and to force those [who had been] baptized to eat sacrificial meat and to worship the sun. When such foul disturbances began to multiply throughout all the land, even the wives of the pshtipans dared to extinguish the church lights on Sunday and tear the clothes of the pious women.

Իսկ այնչափ յիմարեցուց ու ապշեցուց մոգպետը որ մինչեւ իսկ գործին վախճանն անգամ չիմացուց: Սկսաւ նախարարներուն տունը բաշխել մոգերը եւ մեծամեծ ռոճիկներ սահմանել, ուտուելիք կենդանիները զոհել ու կնքաւոր մարդոց բռնի զոհի միս կերցնել եւ արեգակին երկրպագել: Երր սկսաւ շատնալ այնպիսի պղծագործ խառնակութիւնը բոլոր երկրին մէջ, թիկնապահ զօրքերու կիներն ալ յանդգնեցան Կիրակի օրեր եկեղեցւոյ ճրագները մարել ու հաւատացեալ կիներու հանդերձները պատռել:

Զայս գուժկան աղմկի իբրեւ տեսին միաբան սուրբ եպիսկոպոսունքն, զաւետարանն ի ձեռն առեալ հասին եւ անկան առանց հարցանելոյ ի վանս սպարապետին ուր ժողովեալ էին զաւրքն Հայոց։

When the brotherhood of the holy bishops saw this deplorable outrage, they took the Gospel in their hands and went uninvited to the sparapet’s base, where the army of the Armenians had assembled.

Երբ միաբան սուրբ եպիսկոպոսներն առին այս գուժաբեր աղմուկը, ձեռքերնին աւետարան՝ հասան եւ առանց հարցնելու դիմեցին սպարապետին ապարանքը, ուր ժողված էին Հայոց զօրքերը:

Համբարձին զձայնս իւրեանց եւ ասեն. «Աղաչեմք զձեզ զամենեսեան սուրբ աւետարանաւս. եթէ ձերով խորհրդիւ գործեն զայն անաւրէնութեան չարիս մարզպանն եւ մոգպետն, նախ զմեր պարանոցս հատէք, եւ ապա յեկեղեցին ձեռնարկեցէք։ Ապա թէ առանց ձեր կամաց նոքա զայն չարիսն գործեն, այսաւր խնդրեսցի վրէժդ այդ ի նոցանէ»։

They raised their voices and said: “We all beg, by the Holy Gospel, that if by your counsel the marzban and mogbed have done this impious deed, you would first behead us and then undertake to destroy the church. But if they have wrought this evil without your will, then we ask you to call them to account today.”

Ձայներնին բարձրացուցին ու ըսին. «Ամենքնիս ալ կ’աղաչենք սուրբ աւետարանով ձեր ամենուն. եթէ մարզպանն ու մոգպետը ձեր խորհուրդով կը գործեն այս անօրէնութեան չարիքը, նախ մեր վիզը կոտրեցէք, եւ վերջը եկեղեցւոյն ձեռք զարկէք: Իսկ եթէ անոնք առանց ձեր կամքին կը գործեն այն չարիքը, այսօր իսկ անոնցմէ լուծուի այդ վրէժը:»

Իսկ որք էին ի ներքս ի վանս սպարապետին՝ յոտն կացին, միաբան համբարձին զձայնս իւրեանց առ Աստուած եւ ասեն. «Դու Տէր սրտագէտ ամենեցուն, ոչ ինչ պիտի քեզ վկայութիւն ի մարդկանէ. եթէ խոտորեալ իցեմք ի քէն սրտի մտաւք, զայն դու ինքնին քաջ գիտես. այսաւր իսկ դատեա զմեզ ըստ մեղաց մերոց։ Ապա եթէ հաստատուն կամք յուխտի սուրբ աւետարանիս, դո՛ւ Տէր, լեր մեր աւգնական այսաւր, եւ տուր զթշնամիսն ճշմարտութեան ի ձեռս մեր, զի արասցուք ընդ նոսա ըստ կամաց մերոց»։

And those who were inside the sparapet’s base stood up, concordantly raised their voices to God, and said: “O Lord, knower of all hearts! You require no testimony from men. If we stray from you in our hearts, you know it well. Judge us today according to our sins. But if we stand firm in the covenant of the Holy Gospel, O Lord, be our helper today, and deliver the enemy of truth into our hand, so that we may deal with them according to our will.”

Իսկ սպարապետին ապարանքը գտնուողները ոտքի ելան, եւ իրենց ձայները միաբան Աստուծոյ բարձրացուցին ու ըսին. «Դո՛ւ Տէր, ամենո՛ւն սրտագէտը, մարդոցմէ վկայութիւն պէտք չէ քեզի. եթէ խոտորած ենք քեզմէ սրտովին, դուն զայն լաւ գիտես ինքնին. այսօր իսկ դատապարտէ՛ մեզի մեր մեղքերուն համեմատ: Իսկ եթէ հաստատուն կը կենանք սուրբ աւետարանի ուխտին մէջ, ո՛վ Տէր, օգնակա՛ն եղիր մեզի այսօր, եւ մեր ձեռքը յանձնէ ճշմարտութեան թշնամիները որ քու սուրբ կամքիդ համեմատ ընենք անոնց:»

Զայս իբրեւ ասացին, ամենեքեան զգլուխ զգետնի հարկանէին, եւ ողջունեցան յաւետարանէն եւ յեպիսկոպոսացն։

When they had said this, they put their heads down to the earth and were blessed with the Gospel by the bishops.

Երբ այս ըսին, ամենքն ալ գետին ծռեցին իրենց գլուխը, եւ ողջունուեցան աւետարանէն եւ եպիսկոպոսներէն։

Իսկ մի ոմն ի նախարարացն որ անդր դիպեցաւ, էր ի նոցա խորհրդի, եւ ոչ միաբանեաց ընդ նոսա ի մեծ վկայութիւնն. եւ անդէն առ ժամայն ի նոցունց ի տեղւոջն քարկոծեցաւ, եւ ահ մեծ անկաւ ի վերայ ամենեցուն։

But one of the nakharars who was there in their council did not agree with their great oath and was stoned to death by them at that very place, alarming everyone.

Իսկ նախարարներէն մէկը որ հոն կը գտնուէր, անոնց խորհրդակցութեան մէջն էր, բայց չմիաբանեցաւ անոնց հետ մեծ վկայութիւնով. եւ անմիջապէս անոնցմէ քարկոծուեցաւ հոն, ու ամենուն վրայ ինկաւ մեծ վախ մը։

Յայնժամ ամենեքեան ի նախանձ բարկութեան բրդեցան, մինչեւ ամենայն տեսողացն երիկամունքն դողային, որք առ ոչ ինչ համարեցան զպարգեւս արքունի, եւ առ ոտն հարին զհրամանս ահագինս։ Ընթացան վաղվաղակի ի զէնս իւրեանց, վառեցան կազմեցան զգիշերն ամենայն, եւ ընդ ծագել արեգականն զգունդն յերիս մասունս բաժանեալ ի բանակն արկանէին։ Գունդն առաջին յարեւելից կուսէ, եւ գունդն երկրորդ յարեւմտից կողմանէ, եւ գունդն երրորդ ի հիւսիսոյ կողմանէ, շուրջանակի ի մէջ առեալ փակեցին զբազմութիւն բանակին. եւ զբազումս կոտորեցին, եւ զեւս բազմագոյնս կապեցին զերեւելի մարդիկ, եւ արկին ի բերդս ամուրս ընդ իւրեանց իշխանութեամբ։ Եւ զառ եւ զապուռ եւ զաւար բանակին ի մի վայր ժողովեալ պահէին իբր հրամանաւ արքունի։

At that point, everyone became inflamed with zeal and all the spectators’ kidneys trembled. They considered the king’s presents to be nothing and they stomped upon his frightful orders. They immediately ran to their weapons, organized themselves throughout the night, and at dawn they split their forces into three divisions and advanced upon the enemy’s army: They surrounded and enclosed the multitude of the [king’s] army, with the first division from the east, the second from the west, and the third from the north. They killed many, and seized most of the prominent men among them and imprisoned them in forts that were under their command. They gathered the plunder and booty of the army in one spot and guarded it as though by the king’s command.

Այն ատեն մեծ նախանձով գրգռուեցան ամենքը, այնպէս որ տեսնողներուն սիրտերը կը դողային. ասոնք ոչինչ համարեցին արքունի պարգեւները եւ ոտքի տակ առին ահագին հրամանը: Շուտով դիմեցին իրենց զէնքերուն, եւ զինուեցան ու պատրաստուեցան բոլոր գիշերը, եւ արեւածագին գունդը երեք մասի բաժնելով բանակին վրայ յարձակեցան: Առաջին գունդը արեւելքի կողմէն, երկրորդ գունդը արեւմուտքէն եւ երրորդ գունդը հիւսիսէն, բոլորտիքէն պաշարելով շրջապատեցին բանակը եւ կոտորեցին շատերը. եւ երեւելի մարդերէն շատերն ալ կապեցին եւ ամուր բերդերու մէջ դրին իրենց իշխանութեան տակ: Ու միեւնոյն տեղը ժողվելով պահեցին բանակին աւարն ու կողոպուտը, իբրեւ թէ արքունի հրամանով մը:

Իսկ զմարզպանն ձերբակալ արարեալ, եւ միաբանէր ընդ նոսա երդմամբ՝ հաստատուն կալ յուխտին, զղջանայր զառաջին քակումն ի նոցանէ։ Անկանէր ապաշխարութեամբ յոտս սուրբ եպիսկոպոսացն, եւ աղաչէր խաղապատելով՝ զի մի՛ մերժեալ ընկեսցի առ ի նոցանէ։ Կրկնէր եւ երեքկնէր զանսուտ երդումն առաջի բազմութեանն ի սուրբ աւետարանն, գրէր եւ կնքէր զերդումն եւ կապէր զաւետարանէն. եւ աղաչէր՝ զի յԱստուծոյ խնդրեսցի վրէժխնդրութիւնն, եւ մի՛ նոքա մարդկաբար սատակեսցեն զնա։

When they arrested the marzban, he agreed with their oath to remain firm in the covenant and repented for having previously separated from them. He fell at the feet of the holy bishops in repentance and pled and wept to not be cast aside from them. He repeated twice and three times an unbreakable oath upon the Holy Gospel before the multitude; he wrote and sealed the oath and tied it to the Gospel and begged that they ask God to take revenge, and not to kill him as a man.

Իսկ մարզպանը ձերբակալուած էր, եւ երդմամբ կը միաբանէր անոնց հետ՝ հաստատնալ ուխտին մէջ, կը զղջար առաջ անոնցմէ զատուելուն վրայ: Ապաշխարութեամբ ոտքը կ’իյնար սուրբ եպիսկոպոսներուն, եւ փարելով կ’աղաչէր որ չմերժուի անոնցմէ: Բազմութեան առջեւ անսուտ երդումը կր կրկնէր եւ կ’երեքնէր սուրբ աւետարանի վրայ, եւ երդումը կը գրէր ու կնքելով կը կապէր աւետարանէն, եւ կ’աղաչէր որ Աստուծոյ կողմէն ըլլայ վրէժխնդրութիւնը, եւ իրենք չսատկեցնեն զինքը մարդկաբար:

Իսկ նոքա թէպէտ եւ հաստատեալ գիտէին զնենգաւոր կեղծաւորութիւն նորա, եթէ խաբէութեամբ դառնայ անդրէն ի հին մոլորութիւնն, ոչ ինչ փոյթ առնէին ձեռն արկանել ի նա վասն առաջին յանցանացն, այլ սուրբ աւետարանին թողին ի դատապարտութիւն։

And although they firmly knew of his cunning hypocrisy, and that he would deceitfully return to his former aberrance, they did not hurry to their hands on him on account of his former faults, and left his sentence to the Holy Gospel.

Իսկ անոնք թէեւ գիտէին հաստատապէս անոր կեղծաւոր նենգութիւնը՝ թէ նորէն պիտի դառնար իր հին մոլութեան. առջի յանցանքին համար փոյթ չըրին զայն պատժել, այլ յանձնեցին զայն սուրբ աւետարանի դատապարտութեան:

Իսկ որք եկեալ էին յաւարի առնուլ զսուրբ գանձս եկեղեցւոյն, ակամայ եդին զանձինս եւ զաւար իւրեանց առաջի սուրբ եպիսկոպոսացն եւ ամենայն զաւրացն. եւ եղծաւ ապականեցաւ հրաման թագաւորին։ Եւ յաջողեալք զաւրութեամբն Աստուծոյ՝ աղաղակէին եւ ասէին գոհանալով արք եւ կանայք եւ ամենայն ռամիկ բազմութիւնն. «Պատրաստ եմք ի հալածանս եւ ի մահ եւ յամենայն նեղութիւնս եւ ի չարչարանս վասն սուրբ եկեղեցեաց, զոր աւանդեցին հարքն մեր առաջինք՝ զաւրութեամբ գալստեան Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, որով վերստին ծնաք ի մի յոյս հաւատոցն մկրտութեամբ ի Քրիստոս Յիսուս. ըստ նմին նմանութեան կամիմք չարչարանաւք եւ արեամբ նորոգել զանձինս։ Քանզի հայր մեր զսուրբ աւետարանն գիտեմք, եւ մայր՝ զառաքելական եկեղեցի կաթողիկէ. մի՛ ոք չար անջրպետ ի մէջ անկեալ՝ զմեզ քակեսցէ ի սմանէ»։

Those who had plundered the sacred treasures of the church were forced to surrender themselves and their spoils before the holy bishops and the whole army, and the royal order was nullified. Succeeding with the strength of God, the men, women, and the whole multitude of commoners cried out with gratitude and said: “We are ready for persecution and death and all troubles and torments for the holy churches, which were passed down to us from our forefathers by the power of the coming of our Lord Jesus Christ, through whom we were born again by the one hope of faith in the baptism of Christ Jesus. Likewise, we resolve to renew ourselves through torture and blood. For we acknowledge as our father the Holy Gospel, and as our mother the Apostolic Catholic Church. Let no evil separation come between us to detach us from her.”

Իսկ անոնք որ եկած էին եկեղեցւոյ սուրբ գանձը յափչտակել, եպիսկոպոսներուն եւ բոլոր զօրքերուն առջեւը դրին ակամայ ինքզինքնին կողոպտածնին. եւ եղծուելով աւրուեցաւ թագաւորին հրամանը: Եւ Աստուծոյ զօրութիւնով յաջողութիւն գտնողները, այրեր ու կիներ, եւ բոլոր ռամիկ բազմութիւնը աղաղակելով կ՚ըսէին. «Պատրաստ ենք հալածանքներու, մահուան, բոլոր նեղութիւններու եւ չարչարանքներու սուրբ եկեղեցւոյն համար, որ մեր առջի հայրերը աւանդեցին մեզ, մեր Տիրոջ Յիսուս Քրիստոսի գալստեան զօրութիւնով, որով նորէն ծնանք հաւատքի մէկ յոյսին մէջ մկրտութեամբ ի Քրիստոս Յիսուս, անոր նմանելով կ’ուզենք նորոգել մեր անձերը չարչարանքով ու արիւնով: Որովհետեւ մեզի իբրեւ հայր սուրբ աւետարանը կը ճանչնանք, իբրեւ մայր՝ առաքելական կաթողիկէ եկեղեցին. թող ո՛եւէ չար մը մէջտեղը խոչնդոտ մտնելով չզատէ մեզ ասկէ:»

Ոչ երեւէր այնուհետեւ առաւել տէր քան զծառայ, եւ ոչ ազատ փափկացեալ քան զգեղջուկ վշտացեալ, եւ ոչ ոք քան զոք նուաղեալ ի յարութենէ։ Մի սիրտ յաւժարութեան ամենեցուն արանց եւ կանանց, ծերոց եւ տղայոց եւ ամենայն միաբանելոց ի Քրիստոս։ Քանզի առ հասարակ զմի զինուորութիւն զինուորեցան եւ զմի ագան զրահս հաւատոց պատուիրանին Քրիստոսի. միով գաւտեաւ ճշմարտութեան պնդեցին զմէջս արք եւ կանայք։

Thereafter, master seemed no greater than servant, nor softened noble greater than hardened peasant, nor was anyone weaker in courage than anyone else. One willing heart for all—men and women, old and young, and all those united in Christ. For they all become soldiers together and wore the same armor of faith in Christ’s command, and with the same belt of truth, both men and women girded their waists.

Այնուհետեւ չէր երեւէր տէրը իր ծառայէն աւելի, ոչ ալ փափկացած ազնուականը վշտացած գեղջուկէ մը աւելի, եւ ոչ մէկը միւսէն պակաս՝ քաջութեան մասին: Այրերն ու կիները, ծերերն ու տղաները, եւ ի Քրիստոս միաբանող ամէնն ալ միեւնոյն յօժար սիրտն ունէին: Որովհետեւ առ հասարակ միեւնոյն զինուորութեամբ զինուորեցան, եւ Քրիստոսի հաւատքի միեւնոյն զրահները հագան, եւ այրեր ու կիներ ճշմարտութեան մէկ գօտիով պնդեցին իրենց մէջքը:

Ընկեցեալ կայր այնուհետեւ ոսկի, եւ ոչ ոք առնոյր իւր առանձինն արծաթ, եւ արհամարհեալ առանց ագահութեան, անարգեալ պատուական հանդերձք առ ի զարդս մեծարանաց։ Նա՝ իւրաքանչիւր ստացուածք ոչ ինչ համարէին յաչս ստացողաց իւրեանց։ Տեսանէին զանձինս իւրեանց իբրեւ զմեռեալ դիակունս, եւ զիւրաքանչիւր գերեզմանս ինքեանք փորէին, եւ կեանք իւրեանց ի մահ համարեալ էին, եւ մահք իւրեանց անշուշտ կեանք։

Then gold was cast away and no one took up silver for himself, and without avarice they rejected precious clothing worn for fashion and honor because of their disdain for these things. Likewise, all possessions were considered as nothing in the eyes of their owners. They saw themselves as corpses, with each one digging his own grave; they considered that their lives were death, and that their deaths were assured life.

Անկէ ետքը ոսկին գետին նետուած էր, եւ ոչ մէկը իրեն համար ստակ կ’առնէր, եւ անոնք առանց ագահութեան արհամարհուած՝ եւ մեծարանքի զարդերուն համար պատուական հանդերձները անարգուած էին: Նաեւ իւրաքանչիւրը ապրանք ոչինչ կը համարէր իր ստացողին առջեւը: Իրենց անձերը մեռած դիակներու պէս կը տեսնէին, եւ իրենց գերեզմաններն իրենք կը փորէին, իրենց կեանքը մահ կը համարէին եւ իրենց մահը ճշմարիտ կեանք:

Բայց այս բարբառ ստէպ ստէպ ընթանայր. «Քաջութեամբ միայն մեռցուք, զանուն եւ զոգիս եւեթ ժառանգեսցուք, զի կենդանի իցէ ի մեզ Քրիստոս, որում դիւրին է միւսանգամ նորոգել զմեզ ի հողոյ եւ զամենայն զյառաջագոյն զննջեցեալսն, եւ հատուցանել իւրաքանչիւր ըստ գործս իւրեանց»։

But these words quickly proceeded: “Let us only die courageously, let us only inherit name and spirit, so that within us may live Christ, for whom it is easy to renew again out of dust, both ourselves and all those who expired before us, and to repay each according to his deeds.”

Բայց շատ չատ անգամ կը կրկնուէր խօսքը. «Միայն քաջութեամբ մեռնինք, որովհետեւ մեր մէջ կենդանի է Քրիստոս, որ դիւրաւ կը նորոգէ միւսանգամ հողէն մեզ ու բոլոր առջի մեռնողները, եւ ամէն մէկուն կը հատուցանէ իր գործին համեմատ:»

Զայս եւ առաւել քան զսոյնս խաւսելով, եւ մխիթարելով զանձինս եւ զմիմեանս, դարձեալ միւսանգամ զինուորքն պատրաստեցին զզէնս իւրեանց, եւ աղաւթականքն անդադար լինէին յաղաւթսն իւրեանց, եւ պահողքն ճգնէին ի պահս իւրեանց։ Ձայնք պաշտաւնէիցն ի տուէ եւ ի գիշերի անհատ էին ի սուրբ սաղմոսսն. ընթերցուածք աստուածային կտակարանացն ոչ երբէք առնուին դադարումն յամենայն ժամ. սոյնպէս եւ մեկնիչքն ի մխիթարութիւն երկնաւոր վարդապետութեանն։

Speaking of this, and more, and consoling themselves and each other, the soldiers once more prepared their arms, the prayerful prayed without ceasing, and the fasters devoted themselves to their fasts. The voices of the worshippers did not cease to sing the holy psalms day and night. Neither the readings of the divine testaments nor the interpreters of the consolation of the heavenly teaching ceased at any time.

Այս բաները եւ ասոնցմէ աւելիները խօսելով իրենց անձերն եւ զիրար մխիթարելով դարձեալ զինուորները պատրաստեցին իրենց զէնքերը, եւ աղօթողները անդադար կը շարունակէին իրենց աղօթքը, եւ պահեցողութիւն ընողները կը ճգնէին իրենց պահեցողութեան մէջ: Պաշտօնեաներուն ձայները գիշեր ցերեկ չէին լռեր սաղմոսերգութենէ, եւ ամէն ժամ երբեք չէին դադրեր աստուածային կտակարանի ընթերցումները, նոյնպէս ալ մեկնիչները՝ երկնաւոր վարդապետութեան մխիթարութիւնը տալէ:

Յայնմ ժամանակի դարձեալ յարձակեցան ի վերայ բերդիցն եւ աւանաց, զոր ունէին Պարսիկքն ի տեղիս տեղիս, յամրոցս աշխարհին. տապալէին քանդէին զբնակութիւն նոցա։ Առաջին զմեծն Արտաշատ հանդերձ աւանաւք իւրովք. եւ առնուին զանմատոյց ամուրսն՝ զԳառնի քաղաքն, զԱնին, զԱրտագերս եւ զաւանս իւրեանց. զԵրկայնորդսն եւ զԱրխնին եւ զաւանս իւրեանց. զԲարձրաբողն, զԽորանիստն, զԾախանիստն, զանկասկածելի Ողականն, եւ ընդ նոսա եւ զաւանս իւրեանց. զԱրփանեալն, զՎանն աւան, ընդ նմին եւ զաւանսն իւր. զԳռեալն եւ զԿապոյտն, զՈրոտն եւ զՎաշակաշատն։

Then again they attacked the forts and surrounding towns of the Persians in various secure places of the land and demolished and destroyed their dwellings. First, they took the great Artashat with its villages; then, they took the inaccessible fortress of the city of Garni, as well as Ani, Artakers and their villages; Yerkainort and Arkhni and their villages; Bardzrabogh, Khoranist, Tsakhanist, the indubitable Oghakan and their villages; Arpaneal, the town of Van and its [surrounding] villages; Kreal and Kapuyt, Orotn and Vashakashat.

Այն ատեն նորէն յարձակեցան այն բերդերուն եւ աւաններուն վրայ զոր տեղ տեղ ունէին Պարսիկները երկրին ամրոցներուն մէջ. կը տապալէին եւ կը քանդէին անոնց բնակութիւնները: Առաջ մեծ Արտաշատը իր աւաններով. եւ կը գրաւէին անմատչելի ամրոցները՝ Գառնի քաղաքը, Անին, եւ անոնց աւանները. Բարձրաբուղը, Խորանիստը, Ծխանիստը, եւ անկասկածելի Ողականը, եւ ասոնց հետ իրենց աւաններն ալ. Արփանեալը, Վանը եւ անոր հետ իր աւանները, Գռեալը, Կապոյտը, Որոտն ու Վասակաշատը:

Զամենեսին զայս իւրաքանչիւր գեղիւք եւ ագարակաւք, զաւրաւք եւ զաւրագլխաւք ի նմին ամի առեալ տապալեցին, եւ ի գերութիւն վարեցին զարս եւ զկանայս ընչիւք եւ ստացուածովք, հանդերձ պատուական գանձիւք եւ նոցին սպասուք։ Տապալէին քանդէին զշինուածս նոցա, եւ այրէին կիզուին զտունս պաշտաման կրակի։ Սրբէին զպղծութիւն կռապաշտութեանցն, եւ առնուին զկահ եւ զկազմածս ատրուշանացն, բերէին եւ դնէին ի սուրբ եկեղեցւոջն, եւ ի ձեռն սուրբ քահանայիցն նուիրէին ի սպաս տէրունական սեղանոյն։ Եւ փոխանակ սնոտի պաշտամանցն, զոր տապալեցին յամենայն տեղիս հեթանոսացն, զփրկական խաչն Քրիստոսի կանգնէին, զամենասուրբ սեղանն ուղղէին, եւ զկենդանարար խորհուրդն կատարէին սրբութեամբ. Պաշտաւնեայս եւ քահանայս ի տեղւոջն կացուցանէին։ Յուսով հաստատեալ խնդայր ամենայն երկիրն առ հասարակ։

All of these, including each one’s villages and farms, troops and commanders, they took and destroyed in the same year, and took as captive men and women together with their riches and possessions, treasures and wares. They demolished and destroyed their buildings and burnt down their houses of fire-worship. They cleansed the impurity of idolatry and took the vessels and goods of the fire temples. They brought and placed them in the holy churches, and by the hands of the holy priests they consecrated them to the service of the Lord’s altar. Instead of the vain offices of worship that they demolished in all places of the heathens, they raised the redeeming cross of Christ, prepared the most holy altar, performed the life-giving sacrament with holy reverence, and appointed deacons and priests. With firm hope, everyone in the land rejoiced together.

Այս ամէնը իրենց գիւղերով ագարակներով, զօրքերով ու զօրագլուխներով գրաւելով կործանեցին նոյն տարուան մէջ, այրերն ու կիները գերութեան վանեցին իրենց գոյքերով ու ստացուածներովը, պատուական գանձերով, ու անոնց սպասներովը: Կը կործանէին ու կը քանդէին անոնց շէնքերը, եւ կ’այրէին կը վառէին կրակի պաշտօնատունը պաշտամունքի տուները: Կը սրբէին կռապաշտութիւններու պղծութիւնները եւ կ’առնէին ատրուշաններու կահ ու կարասիները եւ բերելով կը դնէին սուրբ եկեղեցին, եւ սուրբ քահանաներու միջոցաւ կը նուիրէին սպասի համար տէրունական սեղանին: Եւ հեթանոսներու բոլոր տեղերը՝ իրենց տապալած սնոտի պաշտամունքի փոխարէն՝ կը կանգնէին Քրիստոսի փրկական խաչը. կը շտկէին ամենասուրբ սեղանը, եւ կը կատարէին սրբութեամբ կենդանարար խորհուրդը եւ այն տեղերը կը կարգէին պաշտօնեաներ ու քահանաներ: Բոլոր երկիրը յուսով հաստատուած կը հրճուէր առ հասարակ:

Եւ մինչդեռ յայսմ մեծի առաքինութեան կատարեալ գործէին զգործ նահատակութեանն, երեւէր իմն ի վերայ ամենեցուն աստուածային շնորհք. քանզի առանց հրամանի ի զաւրացն Հայոց, յարեւելից կողմանէ աշխարհին յարձակեցան ոմանք յԱտրպատական աշխարհն, եւ ի տեղիս տեղիս բազում վնաս արարին՝ առնլով եւ աւերելով եւ քանդելով զբազում ատրուշանս։

And while they carried out their work of nahatakutyun with great virtue, divine graces came upon them all—for without any command from the Armenian forces, some attacked the land of Atrpatakan from the east and inflicted much harm in diverse places, plundering, ruining and destroying the fire temples.

Ու երբ քաջութեան գործեր կը կատարէին այս մեծ առաքինութեան մէջ, աստուածային շնորհք մը կերեւար ամենուն վրայ. որովհետեւ երկրին արեւելեան կողմէն ոմանք Ատրպատականի վրայ յարձակեցան առանց Հայոց զօրքերուն հրամանին, եւ շատ մը վնասներ ըրին շատ տեղեր, գրաւելով, աւրելով, քանդելով շատ մը ատրուշաններ:

Իսկ որ ի մեծ ամուրսն անկանէին՝ խաչանշան արարեալ՝ ի վերայ զաւրուն յարձակէին. որ եւ երկու մեծամեծ բերդացն պարիսպքն առանց ուրուք մերձենալոյ անկեալ կործանեցան. մինչեւ ամենայն բնակչաց երկրին զահի հարեալ ի մեծ նշանէն, ինքեանք ինքեանց ձեռաւք զկրակատունսն այրէին. ուրանալով զաւրէնս մոգութեանն՝ խոստովանէին ի սուրբ աւետարանն։

Those who fell upon the great strongholds made the sign of the cross and attacked the troops; the two ramparts of the great fortress fell and collapsed without so much as being approached. All the inhabitants of the land were so terrified by this great miracle that they destroyed the fire-temples with their own hands, denying the religion of Magiansm and confessing in the Holy Gospel.

Իսկ մեծ բերդերուն մէջ ապաստանող զօրքերուն վրայ կը յարձակէին խաչանշան ընելով, ինչպէս նաեւ երկու մեծ բերդերուն պարիսպներն ինկան կործանեցան առանց մէկու մը մօտենալուն. մինչեւ անգամ երկրին բոլոր բնակիչները վախնալով մեծ հրաշքէն կռատուններն այրեցին իրենք իրենց ձեռքերովը, եւ սուրբ աւետարանը խոստովանեցան ուրանալով մոգութեան օրէնքը։

Եւ այլ մեծամեծ աջողութիւնք կատարէին ի ձեռն զաւրականին. քանզի ուր ոչ էր ակնկալութիւն, եթէ զանուն Աստուծոյ ոք յիշեսցէ, արհաւիրք մեծ անկանէին ի վերայ նոցա, եւ ամենայն մարդ պատմէր ընկերի իւրում տեսիլս նորս եւ զարմանալիս։ Սոյնպէս եւ աստեղք ի յերկինս երեւէին յոյժ լուսալիր պայծառացեալ, զոր ոչ ունէին յառաջին բնութեանն։ Եւ ամենայն տղայք աշխարհին իբրեւ զարս պատերազմողս խիզախէին։

Still more, great successes were accomplished by the army, for great fear befell the inhabitants in places where there had been no hope that anyone would recall the name of God, and everyone in these places related new visions and astonishments to his friends. Likewise, the stars in the heavens shone with greater brightness than formerly, and all the children in the land took courage like men of war.

Եւ ուրիշ մեծամեծ յաջողութիւններ կը կատարուէին զօրքերու միջոցաւ. վասն զի ուր որ ակնկալութիւն չկար թէ մէկը Աստուծոյ անունը յիշէ, մեծ վախ կ’իյնար անոնց վրայ, եւ ամէն մարդ իր ընկերոջը կը պատմէր նոր եւ զարմանալի տեսիլներ: Սոյնպէս աստղերն ալ երկինքի մէջ կ’երեւային շատ լուսալիր պայծառացած, ինչ որ չունէին իրենց առջի վիճակին մէջ: Եւ երկրին բոլոր տղաները կը խիզախէին պատերազմող մարդոց պէս:

Եւ ահա յետ աւուրց բազմաց եկն եհաս հազարապետն Աղուանից սուրբ եպիսկոպոսաւ աշխարհին, մեծաւ տագնապաւ փութացուցանէր զզաւրսն ասելով. «Գունդն Պարսից, որ էր ի կողմանս աշխարհին Հոնաց, դարձաւ այսրէն, եկն եմուտ յաշխարհս մեր. եւ բազում եւս եւ այլ այրուձի որ ի դրանէ եկն։ Եւ թող զայս ամենայն, այլ երեք հարեւր մոգ վարդապետ ածեալ ընդ իւրեանս, պառակտեցին զաշխարհն, եւ զոմանս ոմանս յինքեանս արկին, եւ կամէին յեկեղեցին ձեռն արկանել».

After many days the hazarbed of the Aghuans came to the holy bishop of the land, and in great haste urged the army, saying: “The Persian army, which had been in the land of the Huns, has returned and entered our land with many additional troops and cavalry from the king. Besides this, they are accompanied by three hundred magian teachers and have divided the land, captured some people, and are determined to extend their hands upon the churches.”

Եւ ահա շատ օրեր ետքը Աղուանքի հազարապետը եկաւ հասաւ երկրին սուրբ եպիսկոպոսին հետ, եւ մեծ տագնապով կը փութացնէր զինուորներն ըսելով. «Պարսից գունդը, որ կը գտնուէր Հոնաց երկրին կողմերը, վերադարձաւ, եկաւ մտաւ մեր երկիրը, եւ ուրիշ շատ մը հեծելազօրքեր ալ եկան Դուռէն: Եւ թող այս ամէնը, իրենց հետ ուրիշ երեք հարիւր մոգ վարդապետներ ալ իրրեւ օրէնուսոյց բերելով պառակտեցին երկիրը, ու շատերը չահեցան իրենց կողմը եւ կ’ուզեն ձեռք երկնցնել եկեղեցւոյն։»

Եւ հրամանաւ թագաւորին ստիպէին զամենեսեան եւ ասէին. «Եթէ կամաւք յանձն առնուք զաւրէնսն, պարգեւս եւ պատիւս գտանէք ի նմանէ, եւ թողութիւն հարկացն յարքունուստ լիցի ձեզ, ապա թէ կամաւք զայդ չառնէք, հրաման ունիմք ի գեաւղս եւ ի քաղաքս շինել ատրուշանս, եւ զվռամական կրակն ի ներքս դնել, եւ կացուցանել մոգս եւ մոգպետս աւրէնսդիր ամենայն աշխարհիդ։ Եւ եթէ ստամբակեալ ոք ընդդէմ դարձցի, ինքն մահու պատուհաս ընդունի, եւ կին եւ որդիք այնպիսւոյն անաշխարհիկ եղեալ՝ յարքունիս երթիցեն»։

By the king’s command the magi pressed everyone and said: “If you willingly receive the Magian religion, you shall find gifts and honors from the king and tax exemption from the court; but if you willfully do not receive our religion, we have an order to construct fire-temples in the villages and cities to light the fire of Vram inside and to establish magi and mogbeds as legislators throughout your land. Should anyone resist, he shall be sentenced to death, and his wife and children will be exiled and sent to the royal estates inside, and magi and mogbeds shall be established as legislators throughout your land. Should anyone resist, he shall be sentenced to death, and his wife and children will be exiled and sent to the royal estates.”

Եւ ամենքը ստիպելով թագաւորին հրամանով՝ կ’ըսեն. «Եթէ յօժարութեամբ յանձնառու կ’ըլլաք մեր կրօնքին, անկէ կը ստանաք պատիւ ու պարգեւներ եւ արքունիքէն կը տրուի ձեզ տուրքերու ներում. իսկ եթէ յօժարութեամբ յանձնառու չըլլաք, հրաման ունինք գիւղերու եւ քաղաքներու մէջ ատրուշաններ շինել, եւ վրամական կրակը դնել ներսը, եւ օրէնսդիր մոգեր ու մոգպետներ կարգել ձեր բոլոր երկրին: Ու եթէ ըմբոստանայ ու դիմադրէ մէկը, ինք մահուան պատիժ կ’ընդունի, եւ այնպիսիներուն կին ու որդիները տարագիր ըլլալով արքունիք կ’երթան:»

Իսկ գունդն Հայոց իբրեւ լուաւ զայս գոյժ դառնութեան, ոչ ինչ թուլացեալ լքան ի քաջութենէն. այլ դարձեալ համագունդ ժողով լինէր ամենայն աշխարհին վասն գուժաբեր հրեշտակացն, որ հասին առ նոսա։ Եւ միաբան քաջալերս տուեալ՝ արձակեցին զնոսա, զի առ ժամանակ մի զնոսա պատիր խաբէութեամբ կալցեն, զի խափանեսցին ի չար կամացն՝ չձեռնարկել ի սուրբ ուխտ եկեղեցւոյն իւրեանց. եւ ինքեանք զաւրութեամբն Աստուծոյ խորհուրդ ի մէջ առեալ՝ հնարիւք ելս իրացն խնդրէին։

When the Armenian army heard this bitter news, they did not weaken or give up courage; but everyone from the entire land assembled on account of the ill news of the messengers. And they all, being encouraged, saw the Persians off, so that for a time they might deal with them cunningly in order to hinder their evil intentions, lest they interfere with the brotherhood of the Church’s faithful. In the power of God they took council to find means to overcome the problem.

Իսկ Հայոց գունդը երբ լսեց այս դառն գոյժը, քաջութենէ չթուլցաւ ու չվհատեցաւ, այլ դարձեալ բոլոր երկրին մէջ գունդեր կը կազմուէին անոնց հասնող գուժաբեր դեսպաններուն համար: Եւ միաբան քաջալերելով արձակեցին ասոնք որ ժամանակ մը թող կեցնեն զանոնք պատիր խաբէութիւնով, որպէս զի արգիլուին իրենց չար կամքերէն եւ ձեռք չդպցնեն եկեղեցւոյ սուրբ ուխտին. եւ իրենք Աստուծոյ զօրութեամբ խորհրդածութիւն մը ընելով մէջերնին՝ վարպետօրէն ելք մը կը փնտռէին այդ բաներուն համար:

Յայնմ ժամանակի զմի ոմն ի մեծ նախարարացն ի տոհմէն Գնունեաց ՝Ատոմ, ճեպով առաքեցին յերկիրն Արեւմտից, ցուցանել զայս ամենայն խորհուրդ զչարիմաց թագաւորին Արեւելից, միանգամայն եւ պատմել զիւրեանց քաջութիւն արութեանցն, զոր գործովք կատարեցին՝ առ ոտն հարկանելով զհրամանն ահեղ, եւ մեծապէս սատակումն ի վերայ մոգացն հասուցանել, խնդրել ի նմանէ աւգնականութիւն սատարութեան, եւ եթէ նա կամեսցի՝ նմա իսկ մտանել ի ծառայութիւն։

At this time one of the distinguished nakharars from the house of Gnunik, Atom, was sent in haste to the West to indicate all the plans of the malevolent king of the East, and at the same time to make known their brave works—treading upon the [king’s] dreadful command and bringing considerable destruction upon the magi—to request help and support from [Theodosius], and even to serve him, if he so wished.

Այն ատեն Գնունիքի ցեղէն Ատոմ անուն մեծ նախարար մը փութով Արեւմուտք ղրկեցին իմացնելու Արեւելքի թագաւորին բոլոր չարիմաց խորհուրդները, միանգամայն պատմելու նաեւ իրենց քաջութիւնը որ գործով կատարեցին ոտքի տակ առնելով ահեղ հրամանը, եւ մեծ ջարդ մը տալով մոգերուն վրայ եւ օգնութիւն խնդրել անկէ, եւ իրեն իսկ հպատակիլ՝ եթէ կ’ուզէ ան։

Եւ այս է պատճէն հրովարտակին, զոր գրեցին առ Թէոդոս կայսր.

This is a copy of the letter that they wrote to emperor Theodosius:

Եւ այս է պատճէնը այն հրովարտակին, որ գրեցին Թէոդոս Կայսերին.

«ՅՈՎՍԷՓ եպիսկոպոս բազում եպիսկոպոսակցաւք իմովք եւ ամենայն զաւրաւք Հայոց, Վասակ մարզպան եւ Ներշապուհ Ռմբոսեան հանդերձ սպարապետաւս եւ ամենայն մեծամեծ նախարարաւքս առ մեծանունդ Թէոդոս կայսր, բազմասցի ողջոյն մեր առ քեզ եւ ամենայն զաւրաց քոց, որ խաղաղասէր մարդասիրութեամբ ձերով տիրէք ծովու եւ ցամաքի, եւ չիք ոք յերկրաւորացս, որ ձերում անարգել տէրութեանդ ընդդէմ դառնայցէ։

“Bishop Hovsep, together with many of my fellow bishops and the entire Armenian army, as well as Vasak the marzban and Nershapuh Rmbosian, together with the sparapets and all the distinguished nakharars, to the illustrious Theodosius caesar, many greetings from us to you and your whole army, who in peaceful benevolence rule the sea and land, and whose unimpeded dominion none on earth can oppose.

«Յովսեփ եպիսկոպոս շատ մը եպիսկոպոսակիցներով եւ Հայոց բոլոր զօրքերով, Վասակ մարզպան եւ Ներշապուհ Ռըմբոսեան, Վարդան սպարապետի եւ բոլոր մեծամեծ նախարարներու հետ միասին մեծանուն Թեոդոս Կայսերդ, մեզմէ շատ շատ ողջոյն քեզի եւ բոլոր քու զօրքերուդ, ձեզի՝ որ խաղաղասեր մարդասիրութեամբ կը տիրէք ծովու եւ ցամաքի, եւ չկայ երկրաւոր մը որ դիմադրէ ձեր անպարտելի տերութեան։

Որպէս մեք իսկ ունիմք զանսուտ յիշատակարանսն զառաքինի նախնեացն ձերոց, ունելով զԵւրոպէ՝ անցին եւ տիրեցին եւ Ասիացւոց կողմանցն ի սահմանացն Սէիրայ մինչեւ ի կողմանս Գադերովնի, եւ ոչ ոք գտաւ ստամբակեալ եւ ելանել ըստ ձեռն նոցա։

“We have truthful records of your valiant predecessors who, having taken Europe, passed over and ruled parts of Asia, from the borders of Seir to Gaderown, and no one resisted or escaped their rule.

«Մենք ալ ունինիք անսուտ յիշատակարանները ձեր առաքինի նախնեաց, որոնք Եւրոպան նուաճելով անցան եւ տիրեցին Ասիական կողմերուն, Սիրայի սահմաններէն մինչեւ Գադերովնի կողմերը, եւ ոչ մէկը յանդգնեցաւ անոնց իշխանութեան դէմ ապստամբիլ։

Եւ յայնչափ մեծ իշխանութեան՝ դաստակերտ մեծ եւ սիրելի զՀայոց աշխարհս անուանէին։ Վասն որոյ եւ նախնին մեր Տրդատիոս յիշելով զառաջին սէրն ձեր, որ ի տղայութեան փախուցեալ ի հայրասպան մարդախողխող հաւրեղբարցն իւրոց՝ ապրեալ սնաւ յերկրիդ Յունաց, եւ ի ձէնջ թագաւորեալ տիրէր հայրենի աշխարհիս, սոյնպէս եւ զհաւատսն որ ի Քրիստոս՝ ընկալեալ ի սուրբ եպիսկոպոսապետէն Հռովմայ, լուսաւորեաց զխաւարային կողմանս հիւսիսոյ. զոր եւ այժմ կամին ի մէնջ կորզել հանել խաւարասէր որդիքն արեւելից։

“In such a great empire, they called Armenia a great and beloved territory. Thus, our ancestor, Trdatios, remembered your former affection, who as a child fled from his murderous uncles who had killed his father, survived, and was raised in the land of the Greeks. Having been made king by you he ruled over his ancestral land, and likewise receiving faith in Christ from the holy archbishop of Rome, he shed light on the darkness of the northern lands, which the darkness-loving sons of the East now resolve to take from us.

«Եւ այնչափ մեծ տիրապետութեան մէջ մեր երկիրը Հայաստան՝ մեծ դաստակերտ կ’անուանէին։ Անոր համար ձեր առջի սէրը յիչելով մեր նախնին Տրդատէոս, որ իր տղայութեան ատեն փախած էր իր հայրասպան մարդախողխող հօրեղբայրէն, ազատելով սնաւ ձեր երկրին՝ Յունաստանի մէջ. եւ ձեր միջոցաւ թագաւորելով տիրեց մեր հայրենի երկրին, նոյնպէս քրիստոնէական հաւատքը Հռովմայ սուրբ եպիսկոպոսէն ընդունելով լուսաւորեց հիւսիսի խաւարային կողմերը, որ հիմա կ’ուզեն մեզմէ խլել ու հանել արեւելքի խաւարասէր որդիները:

Եւ մեք ի ձեր քաջութիւն արութեանդ խիզախեալ, էր ինչ, որ ընդդէմ դարձաք նոցա հրամանացն, եւ բազում այն է, որ արդ առաջի պատրաստեալ եմք։ Ընտրեցաք զմահ աստուածպաշտութեամբ քան զկեանս ուրացութեամբ. եթէ դուք եւս ի ձեռն առջիք զմեզ, ահա կրկին կենաց դիպեցաք եւ ոչ միանգամ մահու։ Եւ եթէ սակաւիկ մի հեղգայք, գուցէ բազում եւ այլոց աշխարհաց հասանիցէ տապ բոցոյ սորա»։

“Emboldened by your gallant bravery, we opposed their commands, and there are many more that we are ready to oppose. We have chosen death in godliness to a life in apostacy; should you extend a hand to us, we will have met life again and not at once death. Now if you tarry even a little, perhaps this blazing fire will reach many other lands.

«Եւ մենք ձեր քաջութենէն համարձակելով կարգ մը բաներու մէջ անոնց հրամանին դէմ կեցանք. եւ կան շատ բաներ ալ որ հիմա պատրաստած ենք ընելու: Նախապատիւ համարեցինք մահը՝ աստուածպա,տութեամբ, քան թէ կեանքը՝ ուրացութեամբ. եթէ դուք ալ մեզի ձեռնտու ըլլաք, ահա կրկնակ կեանքի կը հանդիպինք, ոչ թէ անգամ մը մահու: Եթէ քիչ մը յապաղիք, կ’ըլլայ որ ուրիշ երկիրներու ալ կը հասնի ասոր այրող բոցը»:

Եւ իբրեւ յանդիման եղեն մեծի թագաւորին, եւ ընթերցան զգիր պաղատանաց Հայոց աշխարհին եւ զյիշատակարանս նախնեացն, բազում մատեանք ի մէջ եկեալ ընթերցան, որ զնոյն ուխտ հաստատութեան ի ներքս գտանէին։

When they came before the great king and read the pleading letter of the Armenian country and the records of their ancestors, many books were brought forth and read, in which they had found the same firm covenant.

Ու երբ ներկայացան մեծ թագաւորին, եւ կարդացին Հայոց պաղատանքի գրութիւնը ու նախնեաց յիշատակարանը, շատ մը գրքեր մէջտեղ բերուելով կարդացուեցան որ հաստատուած նոյն ուխտը գտնէին անոնց մէջ։

Եւ մինչդեռ երանելին Թէոդոս հարցանէր զամենայն սինկղիտոսն, եւ հնարս իրացն կամէր գտանել խաղաղութեամբ, եւ հոգ տանէր մեծաւ յաւժարութեամբ, զի մի՛ եկեղեցիքն արեւելից յափշտակեսցին յանաւրէն հեթանոսացն, ի նմին ժամանակի անդէն վաղվաղակի հասանէր վախճան կատարած ի կենաց նորա, եւ կարի չար խափանումն լինէր գործոյն աւգնականութեան։

Now while the blessed Theodosius was demanding the whole Senate to find peaceful means for this task, he took care with great inclination that the churches of the East not be seized by impious heathens, at which time the end of his life came suddenly, and the work of [obtaining] assistance was cruelly hindered.

Եւ մինչ երանելին Թէոդոս կը հարցնէր բոլոր խորհրդականներուն եւ խաղաղութեամբ ելք մը գտնել կ’ուզէր այդ բաներուն, եւ մեծ յօժարութեամբ հոգ կը տանէր որ արեւելեան եկեղեցիները չյափշտակուին անօրէն հեթանոսներէն, ահա անոր կեանքին վախճանը կը հասնի շուտ մը, եւ մեծ արգելք կ’ըլլայ օգնութեան գործին:

Եւ թագաւորէ փոխանակ նորա Մարկիանոս կայսր, եւ ի ձեռն վատթար արանց խրատտուաց իւրոց ծառայից, Անատոլեայ՝ որ սպարապետն էր, եւ Եղփարիոս ասորի, երկոքեան անարգք եւ վատթար արանց, միանգամայն եւ անաստուածք, ի նոցա բանս ելեալ թագաւորն, ոչ կամէր անսալ միաբան ուխտին Հայոց, որ ամենայն ուժովն իւրեանց ընդդէմ կացեալ էին չարութեանն հեթանոսաց։ Իսկ անարիս այս լաւ համարէր պահել զուխտն հեթանոսաց վասն մարմնական խաղաղութեան՝ քան պատերազմակից լինել ուխտին քրիստոնէութեան։ Վասն այսորիկ փութացաւ արձակեաց դեսպանս առ թագաւորն Պարսից զնոյն Եղփարիոսն, եւ եմուտ ընդ նմա յուխտ հաստատութեան՝ ձեռնթափ լինել ի զաւրացն Հայոց զաւրու եւ զինու եւ ամենայն աւգնականութեամբ։

Then the emperor Marcian was enthroned in his place, and at the instigation of two wicked advisers among his servants—Anatolius, the general, and Eghparios, the Assyrian, both of whom were ignoble, evil and at once ungodly men—the emperor did not resolve to join in the covenant of the Armenians, who with all their power were opposing the malice of the heathens. But this weakling considered it better to keep his alliance with the heathens in the interest of physical peace than to fight in companionship with the Christian covenant. For that reason, he hurried and sent as ambassador to the Persian king the same Eghparios, with whom he entered into a firm alliance, surrendering personnel, arms, and all assistance against the Armenian army.

Եւ անոր տեղ կը թագաւորէ Մարկիանոս Կայսրը, եւ իր խրատտու վատթար ծառաներուն, Անատոլիա սպարապետ եւ Ասորի Եղփարիոս, այս երկու անարգ ու վատթար մարդոց միջոցաւ, որոնք անաստուածներ էին միանգամայն,թագաւորը թելադրուելով չուզեց անսալ Հայոց միաբան ուխտին, որ իրենց բոլոր ուժովը դիմադրած էին հեթանոսներու չարութեան: Իսկ այս վատասիրտ մարդը մարմնական խաղաղութեան համար, քրիստոնէական ուխտին պատերազմակից ըլլալէ աւելի լաւ կը համարէր պահել հեթանոսական ուխտը: Անոր համար նոյն Եղփարիոսը փութով դեսպան ղրկեց Պարսից թագաւորին, եւ անոր հետ հաստատ դաշինք դրաւ Հայոց չօժանդակել զօրքով, զէնքով եւ բոլոր օգնութիւնով:

Եւ իբրեւ այս այսպէս հաստատեցաւ, եւ հատաւ աւգնականութիւն յուսոյ նոցա ի մարդկանէ, դարձեալ սուրբ եպիսկոպոսքն քաջալերել սկսան զանձինս եւ զաւրսն Հայոց։ Թէպէտ եւ հայէին յիւրեանց սակաւութիւնն եւ յերկոցունց թագաւորացն միաբանութիւն, ոչ ինչ վատասրտեալ դողային, այլ ըստ առաջին ուխտին խիզախէին եւ ասէին.

When this was done, and their hope of receiving human assistance was gone, the holy bishops again began to encourage themselves and the Armenian army. Although they beheld their meagerness and the union of the two kings, they were not at all disheartened or shaken, but took courage in their former covenant, and said:

Ու երբ այսպէս հաստատուեցաւ ու մարդոցմ , կտրեցաւ անոնց օգնութեան յոյսը, դարձեալ սուրբ եպիսկոպոսները սկսան քաջալերել իրենք զիրենք զօրքերը: Թէեւ կը տեսնէին իրենց քիչութիւնը եւ երկու թագաւորներուն համաձայնութիւնը, սակայն չէին վախնար ու դողար, այլ առջի ուխտին համեմատ կը խիզախէին եւ կ’ըսէին.

«Պատրաստ եմք ի սպանանել եւ ի մեռանել. դիւրին է Աստուծոյ սակաւուք զբազմաց գործ գործել, եւ անարգաւք զմեծամեծ իրս կատարել»։

“We are ready to kill and be killed: it is easy for God to accomplish through few the work of many, and to accomplish great things through lowly men.”

«Պատրաստ ենք սպաննելու եւ մեռնելու, Աստուծոյ համար դիւրին է քիչերով գործել շատերուս գործը, եւ անարգներով ընել մեծամեծ գործեր:»

Թէպէտ եւ ոչ ունէին թագաւոր առաջնորդ, եւ ոչ արտաքուստ աւգնական զոք յաւտարաց, սակայն անձանց առաքինութեամբ եւ սուրբ վարդապետացն մխիթարութեամբ՝ համագունդ ամենայն նախարարքն զաւրաւքն իւրեանց յիւրաքանչիւր տանէ ի մի վայր գային հասանէին վաղվաղակի. բազում եւ այլ այրուձի, որ յարքունի տանէ անտի էր։

Although they did not have a king as leader, nor assistance from foreigners, yet by their own virtue and the consolation of the holy vardapets, all the forces of the nakharars from each house gathered together immediately, along with much cavalry from the royal house.

Թէեւ չունէին իրենց առաջնորդող թագաւոր, եւ դրսէն ալ օտար օգնական մը, սակայն իրենց անձնական առաքինութեամբ եւ սուրբ վարդապետներու մխիթարութեամբ բոլոր նախարարներ իրենց զինուորներով համախմբուած՝ իրենց տուներէն շուտով կը հասնէին որոշեալ տեղ մը. նաեւ շատ մը հեծելազօրքեր թագաւորական տունէն:

Եւ զամենայն զաւրսն յերիս գունդս բաժանէին։

The entire army was divided into three regiments.

Եւ բոլոր զօրքերը երեք գունդը բաժնեցին։

Զգունդն առաջին տային ցՆերշապուհ Ռմբոսեան, եւ գումարէին զնա պահապան աշխարհին, մերձ ի սահմանս Ատրպատական աշխարհին։

The first regiment was entrusted to Nershapuh Rmbosian, and assembled to guard the land along the border of Atrpatakan.

Առաջին գունդը կը յանձնեն Ներշապուհ Ռըմբոսեանին եւ զայն պահապան կը կարգեն Ատրպատականի սահմաններուն մօտ:

Եւ զգունդն երկրորդ տային ի ձեռն Վարդանայ զաւրավարին Հայոց՝ անցանել ընդ սահմանս Վրաց ի վերայ մարզպանին Ճորայ, որ եկեալ էր աւերել զեկեղեցիսն Աղուանից։

The second regiment was entrusted to Vartan, the general of the Armenians, to pass through the borders of Iberia and attack the marzban of Chor who had arrived to devastate the churches of Aghuank.

Երկրորդ գունդը կը յանձնեն Հայոց զօրավար Վարդանի, Վրաց սահմանը անցնելու Ճորայ մարզպանին դէմ, որ եկած էր աւրելու Աղուանից եկեղեցիները:

Իսկ զգունդն երրորդ տային ի ձեռս Վասակայ իշխանին Սիւնեաց, որ ոչ ի բաց կացեալ էր յուխտէն հեթանոսաց ըստ ներքին խորհրդոցն իւրոց։ Ընտրեաց եւ էառ ընդ իւր՝ զորոց գիտէր զթուլութիւն հաւատոց նոցա.

And the third regiment was given over to the hands of Vasak, the prince of Syunik, who had not disengaged himself from his alliance with the heathens in his inner thoughts, and selected as his soldiers those whom he knew to be of weak faith:

Իսկ երրորդ գունդը կը յանձնեն Սիւնեաց իշխան Վասակին, որ իր ներքին խորհուրդովը ետ չէր կեցած հեթանոսներու միաբանութենէն: Ընտրեց ու իր հետն առաւ զանոնք, որոնց հաւատքին թուլութիւնը գիտէր։

Զիշխանն Բագրատունեաց զաւրաւքն իւրովք։ Զիշխանն Խորխոռունեաց զաւրաւքն իւրովք։ Զիշխանն Ապահունեաց զաւրաւքն իւրովք։ Զիշխանն Վահեւունեաց զաւրաւքն իւրովք։ Զիշխանն Պալունեաց զաւրաւքն իւրովք։ Զիշխանն Գաբեղենից զաւրաւքն իւրովք։ Զիշխանն Ուրծայ զաւրաւքն իւրովք։

The prince of Bagratunik with his regiment. The prince of Khorkhorunik with his regiment. The prince of Apahunik with his regiment. The prince of Vahevunik with his regiment. The prince of Palunik with his regiment. The prince of Gabeghiank with his regiment. The prince of Urts with his regiment.

Բագրատունեաց իշխանը, իր զօրքերովը։ Խորխոռունեաց իշխանը, իր զօրքերովը։ Ապահունեաց իշխանը, իր զօրքերովը։ Վահեւունեաց իշխանը, իր զօրքերովը։ Պալունեաց իշխանը, իր զօրքերովը։ Գաբեղենից իշխանը, իր զօրքերովը։ Ուրծայ իշխանը, իր զօրքերովը։

Եւ զայլ բազում զաւրս յարքունի տանէն արկ յինքն, եւ զսեպուհս ոմանս յայլմէ տոհմէ։ Եւ խորամանկ խաբէութեամբ դարանամուտ լինէր յամուրս իւրոյ աշխարհին, ի պատճառս կեղծաւորութեան՝ եթէ ընդ ճապուկ անդր անցանէ ի վերայ գնդին Պարսից՝ հալածականս առնել յաշխարհէն Աղուանից։

And he took many other troops from the royal house, and some junior nobles from other clans. Then with cunning deceit, he lay in wait in the fortresses of his land, under the pretext that from there he would flexibly fall upon the Persian army and drive them from the land of Aghuank.

Եւ արքունի տունէն ուրիշ շատ մը զինուորներ գրաւեց իրեն, եւ ուրիշ տոհմէն քանի մը սեպուհներ: Եւ խորամանկ խարէութեամբ դարանամուտ եղաւ իր երկրին բերդերուն մէջ, սա կեղծ պատճառաբանութեամբ թէ կիրճէն Պարսից գունդին վրայ կ’անցնի զանոնք Աղուանից հալածելու:

Իսկ նա յամրածածուկ հաւալոցէն ճեպով դեսպանս արձակէր առ գունդն Պարսից.

But from his secure hiding place, he quickly sent messengers to the Persian army:

Իսկ ամրածածուկ թագստոցէն փութով դեսպաններ ղրկեց ան Պարսից գունդին եւ ըսաւ.

«Ահաւադիկ քակեցի զմիաբանութիւն ուխտին Հայոց, եւ ընդ երիս կողմանս զգունդն քակեալ բաժանեցի։ Զգունդն առաջին հեռացուցի ի կողմանս Հերայ եւ Զարեւանդայ. եւ գունդս երկրորդ ընդ իմով ձեռամբ է, որոց ոչ ինչ տամ վնաս առնել զաւրաց արքունի։ Եւ զայլ ամենայն, որ այր կռուոյ յաշխարհի աստ գտանէր, ցանեցի ցրուեցի ընդ ամենայն միջոցս աշխարհիս։ Բայց զգունդն երրորդ արարի ընդ Վարդանայ յԱղուանս՝ սակաւաձեռն եւ ոչ բազմաթիւ։ Ե՛լ համարձակ ընդ առաջ նորա, եւ մի՛ ինչ զանգիտեր ամենեւին տալ պատերազմ. գիտեմ՝ զի ի պարտութիւն մատնին առաջի քոյոյ մեծի զաւրութեանդ»։

“Behold, I have dissolved the brotherhood of the Armenian faithful and divided their army into three parts. The first regiment I sent away to the region of Her and Zarevand; the second is in my hands, which I will not at all allow to harm the royal army. All the rest of the soldiery assigned here I scattered throughout the center of the land. But the third regiment I sent to Aghuank with Vartan, a poorly armed force, and not numerous. Go boldly before him, and do not hesitate to give them battle. I know that they will be worsted before your great force.”

«Ահա քակեցի Հայոց եկեղեցական միաբանութիւնը եւ գունդ գունդ՝ երեք կողմերու բաժնեցի: Առաջին գունդը հեռացուցի Հերի եւ Զարեւանդի կողմերը, եւ երկրորդ գունդը իմ ձեռքիս տակն է ու թոյլ չեմ տար որ ասոնք վնաս տան արքունի զօրքերուն: Եւ երկրին բոլոր կողմերը ցանեցի ու ցրուեցի այս երկրին մէջ գտնուող բոլոր պատերազմող մարդիկը: Բայց երրորդ գունդը Աղուաններուն ղրկեցի Վարդանի ձեռքին տակ, քիչ՝ եւ ոչ բազմաթիւ Անոր դէմ ե՛լ համարձակ, եւ մի` վախնար երբեք կռուելու, զի գիտեմ որ անոնք կը յաղթուին քու մեծ զօրութեանդ առջեւ:»

Զայս գրեաց եւ եցոյց մարզպանին՝ որում անունն էր Սեբուխտ։ Իսկ նա իբրեւ լուաւ զայս ամենայն զքաջալերս ի Վասակայ, եւ ստուգեալ հաստատեաց ի միտս իւր, եթէ սակաւաձեռն գնդաւ գայ սպարապետն Հայոց ի վերայ նորա, ոչ եկաց մնաց ի կողմանս Ճորայ, այլ կուտեաց զամենայն բազմութիւն զաւրու իւրոյ, եւ փութանակի անցանէր ընդ մեծ գետն Կուր անուն, եւ պատահէր նմա մերձ ի սահմանս Վրաց հանդէպ Խաղխաղ քաղաքի, որ ձմերոց էր թագաւորացն Աղուանից։ Անցանէր բաւանդակէր ամենայն զաւրաւք իւրովք. ռազմ արարեալ զբոլոր մեծութիւն դաշտին ի ներքս փակէր. զինեալք եւ վառեալք ամենայն պատրաստութեամբ ի մարտ պատերազմի ընդդէմ գնդին Հայոց։

This he wrote and showed to the marzban, whose name was Sebukht. When he heard these encouraging words from Vasak and verified and confirmed that the Armenian sparapet was marching upon him with a small contingent, he did not tarry in the region of Chor, but gathered his whole force, quickly crossed the great river named Kur, and happened upon [Vartan] at the border of Georgia, before the city of Khaghkhagh, which was the winter residence of the Aghuanian kings. Proceeding there with all his army, he manned the entire expanse of the field and blockaded the interior, being armed [and having taken] every preparation for battle against the Armenian army.

Այս գրեց ու ցոյց տուաւ Սեբուխտ անուն մարզպանին: Իսկ ան երբ լսեց Վասակի կողմէն եղած այս քաջալերութիւնները, եւ ստուգապէս հաւաստի եղաւ որ Հայոց սպարապետը սակաւաթիւ գունդով մը կու գայ իր վրայ, ալ չմնաց Ճորայ կողմերը, այլ ժողուեց իր բոլոր զօրքերը եւ շուտ մը անցաւ Կուր գետը եւ պատահեցաւ անոր Վրաց սահմանին մօտ, Խաղխաղ քաղաքին դիմացը, որ ձմեռանոցն էր Աղուանից թագաւորներուն: Իր բոլոր զօրքերովը կ’անցնէր կը տարածուէր, եւ բանակ կազմելով դաշտին բոլոր մեծութիւնը կը պարունակէր, պատերազմի ամէն պատրաստութիւնով զինուած ու վառուած Հայոց գնդին դէմ։

Իսկ քաջն Վարդան եւ ամենայն զաւրքն, որ ընդ նմա էին, իբրեւ տեսին զբազմութիւն պատրաստութեան գնդին հեթանոսաց, հայեցան եւ յիւրեանց սակաւութիւնն. թէպէտ եւ կարի յոյժ նուազունք էին քան զնոսա, ոչ ինչ զանգիտեցին առ ի յոյժ բազմութենէն, այլ առ հասարակ միաբան համբարձին յերկինս զձեռս իւրեանց, աղաղակէին եւ ասէին.

When the brave Vartan and all his forces beheld the great multitude of the army of the heathens in array, they looked upon their own meagerness. Though they were much fewer than the Persians, they did not fear the great multitude at all, but all together they raised their hands to the heavens, cried out and said:

Իսկ քաջն Վարդան եւ իր հետը գտնուած բոլոր զօրքերը, երբ տեսան հեթանոսական բանակին պատրաստութիւնը եւ շատութիւնը, նայեցան իրենց սակաւութեան ալ, եւ թէպէտ նուազ էին անոնցմէ, սակայն չվախցան անոնց շատութենէն, այլ իրենց ձեռքերն երկինք վերցուցին միաբան եւ աղաղակելով ըսին.

«Դատեա, Տէր, զայնոսիկ, ոյք դատին զմեզ. մարտիր ընդ այնոսիկ, որ մարտնչինս ընդ մեզ. Զինու եւ ասպարաւ քով աւգնեա մեզ։ Շարժեա եւ դողացո զգունդագունդ բազմութիւն անաւրինացս. ցրուեա եւ վատնեա զչար միաբանութիւն թշնամեաց քոց առաջի քոյոյ փրկական մեծի նշանիս, եւ տուր ի ձեռն սակաւուցս զքաջութիւն յաղթութեան ի վերայ անհնարին բազմութեանս։ Ոչ ի պարծանս սնոտի փառասիրութեան անաւգուտ վաստակոց ինչ աղաչեմք, կամ յագահութիւն ընչասիրութեան զանցաւոր մեծութիւն կապտելոյ, այլ զի ծանիցեն եւ գիտասցեն ամենեքեան այնոքիկ, որ ոչն հնազանդին սուրբ աւետարանին քարոզութեան, եթէ դու ես ես Տէր կենաց եւ մահու, եւ ի ձեռն քո է յաղթութիւն եւ պարտութիւն։ Եւ մեք պատրաստ եմք ի մեռանել վասն քո սիրոյդ. եւ եթէ սպանանել եւս հասանէ զնոսա, եղիցուք վրէժխնդիրք ճշմարտութեանն»։

“Contend, O Lord, against those who contend with us; fight against those who fight against us! Rise for our help with your shield and buckler! Shake and tremble and defeat the great number of the unrighteous; scatter and waste the wicked union of your enemies before your great sign of redemption, and give into the hands of the few the power of victory over the huge multitude. Not for the boast of the fruitless rewards of vainglory do we pray, nor out of covetousness for seizing ephemeral greatness, but that those who do not obey the preaching of the Holy Gospel come to know this—that you are the Lord of life and death, and in your hands are victory and defeat. We are ready to die for your love; and should they be slaughtered, we shall become avengers of the truth.”

«Ո՛վ Տէր, դատէ՛ մեզ դատողները, կռուէ՛ մեզի դէմ կռուողներուն հետ, օգնէ՛ մեզի քու զէնքովդ ու վահանովդ։ Վրդովէ՛ ու դողացո՛ւր անօրէնոներուն գունդագունդ բազմութիւնը, եւ քու փրկական այս մեծ նշանիդ առջեւ ցրուէ՛ ու վատնէ թշնամիներուդ չար միաբանութիւնը. եւ մեր՝ քիչերուս միջոցաւ շնորհէ՛ յաղթութեան քաջութիւնը այս ահագին բազմութեան վրայ։ Չենք պաղատիր քեզի սնոտի փառասիրութեան անօգուտ ջանքերուն համար, կամ ընչասէր ագահութեամբ մը անցաւոր հարստութիւն կողոպտելու համար, այլ սուրբ աւետարանիդ քարոզութեան չհնազանդող այն ամէնը թող գիտնան որ դու ես կեանքի եւ մահուան Տէրը, եւ քու ձեռքդ է յաղթութիւնն ու պարտութիւնը: Եւ մենք պատրաստ ենք մեռնիլ քու սիրոյդ համար. եւ եթէ ըլլայ որ զանոնք սպաննենք, վրէժխնդիրներ ըլլանք, ոչ թէ մեզի համար, այլ ճշմարտութեան:»

Եւ զայս ասելով՝ խումբ արարեալ յարձակէին, եւ զաջ թեւն բեկեալ՝ զձախոյ կողմամբն արկեալ, սրոյ ճարակ զամենեսեան տային ընդ երեսս դաշտին, եւ փախստական առնէին մինչեւ յամուր տեղիս մայրեացն առ խորագոյն դարիւքն Լոփնաս գետոյ։ Ուր ընդդէմ դարձեալ թագաւորազանց ոմանց Բաղասական արքայի, ընկեցին զոմն ի ձիոյ ի նախարարացն Հայոց, ի գնդէն Դիմաքսենից զՄուշ սպանին, եւ զԳազրիկ վիրաւորեցին։

Having said this, they split into groups attacked. Breaking the right flank, they set toward the left side, devoured by sword everyone over the open field, and drove them in flight to the strong part of the woods near the deep valleys of the Lopnas river. Here some of the royal troops of the king of Baghasakan returned and cast down an Armenian nakharar [who was] on horseback, killed Mush of the Dimaksian regiment and wounded Gazrik.

Աս ըսին ու խումբ կազմելով յարձակեցան, եւ աջ թեւը կտրելով՝ ձախ կողմին վրայ յարձակած՝ ամէնը սրոյ ճարակ ըրին դաշտին երեսը, եւ փախցուցին մինչեւ Լոփնաս գետին եզերքը գտնուող անտառներուն ամուր տեղուանքը: Հոն Բաղասական թագաւորին արքայազուններէն ոմանք դէմ կենալով Հայոց նախարարներէն մէկը՝ Դիմաքսեան գունդէն՝ Մուշը ձիէն վար ձգելով սպաննեցին, եւ Գազրիկն ալ վիրաւորեցին:

Յայնմ տեղւոջ դէտակն ի վեր ամբառնայր Արշաւիր Արշարունի, գոչէր առիւծաբար եւ յարձակէր վարազաբար, հարկանէր եւ սատակէր զՎուրկն քաջ զեղբայր թագաւորին Լփնաց, եւ զբազում համհարզս նորին ընդ նմին սատակէր։ Եւ այնպէս ամենեքեան առհասարակ այր զախոյեան իւր յերկիր կործանէր։ Եւ առ յոյժ յանդուգն յարձակմանն յոլովագոյն այն էր զոր գետամոյնս առնէին քան զանկեալսն սրոյ ի ցամաքի։ Եւ ի բազմութենէ դիականցն անկելոց՝ յստակ ջուրք գետոյն յարիւն դառնային, եւ ոչ գտանէր ոք ամենեւին ի նոցանէ ապրեալ եւ թագուցեալ յանտառախիտ մայրիս դաշտացն։ Բայց մի ոմն ի զաւրականէ թշնամեացն՝ զինու հանդերձ ելեալ ի նիւս երիվարին անցանէր ընդ մեծ գետն, մազապուր պրծեալ ի պատերազմէն՝ գոյժ տանէր ի մնացեալ բուն բանակն, որք փախստական անկանէին ի մեծ շահաստանն։

There, Arshavir Arsharuni lifted his eyes, roared like a lion, attacked like a boar, and struck and killed Vurk, the valiant brother of the king of Lpink, and slaughtered many of his adjutants with him. Thus, everyone was felled to the ground by his foe and by the great boldness of the attack, many more drowned in the river than were cut down by the sword on land, and by the number of the fallen corpses, the clear water of the river turned bloody, and not a single one of them survived to hide in the dense forests of the plains. But one of the armed enemy soldiers got on horseback and crossed the great river, escaped the battle by a hair’s breadth and delivered the sad news to those who remained from their camp, [many of] whom had fled to the great capital.

Այն տեղ Արշաւիր Արշարունի ուշադրութեամբ դիտեց, արիւծաբար գոչեց, եւ վարազաբար յարձակեց, ու զարնելով սատկեցուց Լփնաց թագաւորին եղբայր քաջ Վուրկը. եւ անոր հետ սատկեցուց նաեւ իր շատ մը զինակիցները: Եւ այնպէս ամէնն առ հասարակ գետին զարկաւ իր հակառակորդը: Եւ շատ յանդուգն յարձակման պատճառաւ ցամաքին վրայ սուրի բերան իյնողներէն աւելի չատ էին գետն իյնալով խեղդուողները: Եւ գետին յստակ ջուրը արիւն դարձաւ ինկած դիակներու շատութենէն. եւ անոնցմէ ոչ մէկը կ’ազատէր ամենեւին՝ պահուըտելով դաշտերու անտառախիտ մայրիներուն մէջ: Բայց թշնամեաց զօրականներէն մէկը իր զէնքովը միասին ձիուն կռնակը նստած գետը կ’անցնէր եւ պատերազմէն հազիւ հազ պրծած գոյժ կը տանէր բուն բանակին մնացորդներուն, որոնք կը փախչէին թագաւորական մեծ քաղաքը:

Յայնմ ժամանակի զաւրքն Հայոց կատարելով զմեծ գործ պատերազմին՝ դիակապուտ դառնային, ժողովէին զբազում աւար բանակին, եւ կողոպտէին զանկեալ դիակունսն. եւ կուտէին բազում արծաթ եւ ոսկի, զզէնս եւ զզարդս զարի արանց եւ զքաջ երիվարաց։

Then the Armenian army having completed this great battle, turned to despoiling the dead. They gathered much loot from the army, plundered the fallen corpses, and took much silver and gold, and the weapons and adornments of the brave men and their gallant horses.

Այն ատեն Հայոց զօրքերը վերջացնելով պատերազմին մեծ գործը՝ կը դառնան դիակները կողոպտելու. կը ժողվեն բանակին շատ մը աւարը, եւ կը կողոպտեն ինկած դիակները. ու կը հաւաքեն շատ արծաթ, ոսկի, քաջ մարդոց զարդեր եւ լաւ ձիեր:

Դարձեալ յարձակէին ոչ սակաւ քաջութեամբ ի վերայ բերդիցն եւ քաղաքաց, զոր ունէին Պարսիկքն յաշխարհին Աղուանից, հզաւրապէս մարտնչելով այրէին զամուրս արգելանաց նոցա, եւ զերամս երամս մոգացն, զոր պատրաստական ածեալ էին աշխարհին գայթակղութիւն, ո՛ւր եւ գտանէին յամուրս ամուրս վայրացն, սրոյ ճարակ տուեալ՝ դնէին գէշ թռչնոց երկնից եւ գազանաց երկրի։ Սրբէին զտեղիսն յամենայն պղծագործ զոհիցն, եւ փրկեալ ազատէին զեկեղեցիսն յանհնարին նեղութենէն։

Then, with no small valor, they attacked the forts and cities that the Persians held in the land of Aghuank, and fighting vigorously, set fire to their strongholds; and the flocks of magi who were prepared and dispatched to set snares in the land, wherever they were found in the strongholds, were devoured by the sword and fed to the birds of heaven and the brutes of the earth. They cleaned all those places from the impure offerings and redeemed and freed the churches from grievous trouble.

Դարձեալ նոյն քաջութիւններով կը յարձակին բերդերուն եւ քաղաքներուն վրայ, որ Պարսիկները գրաւած էին Աղուանքի մէջ, եւ հզօրապէս մարտնչելով կ’այրեն անոր փակուած ամուր տեղերը. եւ երկրին գայթակղութեան համար պատրաստուած մոգերը խումբ խումբ ո՛ր ամուր տեղեր որ կը գտնեն, սրոյ ճարակ ընելով անոնց դիակները կը ձգեն երկնի թռչուններուն եւ երկրի գազաններուն: Բոլոր տեղերը կը սրբեն պղծագործ զոհերէն. եւ եկեղեցին կ’ազատեն ահագին նեղութենէն:

Եւ բազումք ի նախարարացն Աղուանից եւ յամենայն շինականացն, որք վասն անուանն Աստուծոյ ցրուեալ եւ վատնեալ էին յամուրս լերանց Կապկոհի, իբրեւ տեսին զաջողութիւն գործոյն, զոր կատարէր Աստուած ի ձեռն գնդին Հայոց, գային ժողովէին եւ նոքա, եւ խառնէին ի զաւրս նոցա, եւ միաբանք եւ հաւասարք կցորդք լինէին գործոյն նահատակութեան։

When many of the Aghuanian nakharars and all the peasants—who for the sake of God’s name had scattered and dispersed to the strongholds of the mountains of Kapkoh—saw the success that God had accomplished through the hands of the Armenian army, they assembled and mingled with the troops, and in union and as equals partnered with them in the work of nahatakutyun.

Եւ Աղուանքի նախարարներէն շինականներէն շատերը, որոնք Աստուծոյ անուան համար ցիրուցան եղած էին Կապկոհի լեռներուն ամուր տեղուանքը, երբ կը տեսնեն այն քաջութիւնը, որ Աստուած ըրաւ Հայոց գնդին միջոցաւ, կու գան, կը ժողվին ու իրենք ալ կը խառնուին անոնց զօրքերուն. եւ միաբան հաւասար կցորդ կ՚ըլլան քաջագործութիւններուն:

Խաղային գնային այնուհետեւ ի վերայ պահակին Հոնաց, զոր ունէին բռնութեամբ Պարսիկքն. առնուին քանդէին զպահակն, եւ կոտորէին զզաւրսն, որ ի ներքս բնակեալ էին, եւ զդուռնն տային ի ձեռն Վահանայ, որ էր յազգէ թագաւորացն Աղուանից։

Thereafter, they went to the Gate of the Huns, which the Persians held by force. They destroyed the fortress, killed the troops within, and gave over the fortress into the hands of Vahan, who was [descended] from the royal line of Aghuank.

Անկէ ետքը չուելով կ’երթան Հոնաց պահակին վրայ, զոր Պարսիկները առեր էին բռնութեամբ. կը գրաւեն ու կը քանդեն պահակը, եւ կը կոտրեն ներսը գտնուող զօրքերը, եւ դուռը կը յանձնեն Վահանին, որ Աղուանից թագաւորին ցեղէն էր:

Եւ յայսր ամենայն քաջութեան վերայ ոչ ոք անկեալ վիրաւորեցաւ ամենեւին ի նոցանէ, բայց ի միոյ երանելւոյ, որ կատարեցաւ նահատակութեամբ ի մեծ պատերազմին։

None of them were wounded throughout all these brave exploits, except for one blessed man who was martyred in the great battle.

Եւ այս ամէն քաջութիւններու մէջ ամենեւին մէկը չվիրաւորուեցաւ ասոնցմէ, բայց միայն այն մէկ երանելին, որ նահատակութեամբ կատարուեցաւ մեծ պատերազմին մէջ:

Եւ անդէն ի նմին տեղւոջ զայրն՝ որում զդուռնն յանձն արարին՝ զնոյն դեսպան արձակեցին յաշխարհն Հոնաց, եւ ի բազում յայլ ազգս բարբարոսաց, որ համագործք էին Հոնաց աշխարհին, բանս դնել ընդ նոսա եւ ուխտ հաստատել՝ անքակութեամբ ունել զմիաբանութիւնն։ Իսկ նոքա իբրեւ զայն ամենայն լուան, փութապէս վաղվաղակի հասանէին ի տեղին, եւ ականատեսք լինէին գործոյն յաղթութեան։ Եւ ոչ ինչ յապաղեցին երդմամբ յուխտ մտանել ըստ կարգի իւրեանց աւրինաց, յանձն առին եւ զերդումն քրիստոնէից՝ պահել ընդ նոսա հաստատութեամբ զմիաբանութիւն։

From there they sent the man to whom they gave the fortress as ambassador to the land of the Huns, and many other barbarous nations who were in alliance with the Huns, to agree to establish a pact to enter an indissoluble union. And when they [the Huns] heard about all that had happened, they hastened to the spot and beheld the victorious deed with their own eyes. They did not delay at all in pronouncing an oath according to their customs, and took the oath of the Christians to remain firm in their brotherhood.

Եւ ահա այն մարդը, որուն դուռը յանձնեցին, դեսպան ղրկեցին Հոներուն եւ անոնց համագործ ուրիշ շատ մը բարբարոս ազգերուն՝ անոնց հետ միաբանելու եւ դաշինք դնելու, եւ իրենց համաձայնութիւնը անքակտելի պահելու համար: Իսկ անոնք երբ այս ամէնը լսեցին, անմիջապէս փութացին այնտեղ, եւ ականատես եղան յաղթութեան գործին: Եւ չյապաղեցին ուխտ մտնել իրենց օրէնքին սովորութեան համեմատ. եւ քրիստոնեաներու երդումը յանձն առին անոնց հետ հաստատ պահել միաբանութիւնը:

Իսկ իբրեւ զայս կատարեցին եւ արարին իւրեանց մեծապէս հաստատութիւն, եւ դեռ անդէն ի տեղւոջն զետեղեալ էին խաղաղութեամբ, խաղաղութեամբ, գուժկան հասանէր յաշխարհէն Հայոց, զճակատ հարեալ եւ զաւձիս պատառեալ վասն ապստամբին Վասակայ.

When they concluded and confirmed this, and while they were at that spot in peace, messengers arrived in a hurry from the land of the Armenians with sad news regarding the apostate Vasak:

Իսկ երբ աս կատարեցին եւ փոխադարձ հաստատուեցան մեծապէս, եւ դեռ զետեղուած էին հոն խաղաղութեամբ, Հայաստանան, ապստամբ Վասակին համար, գուժաբեր մը կը հասնի, հակատը զարնուած ու օձիքը պատռած, եւ կ’ըսէ.

«Յետս կացեալ յուխտէն քրիստոնէութեան եւ աւերեալ զբազում տեղիս Հայոց աշխարհին, մանաւանդ զձմերոցս արքունի, որ կայանք զաւրացն էին, զԳառնին եւ զԵրամաւնս եւ զԴրասխանակերտն՝ զմեծ դաստակերտն, զՎարդանաշատն եւ զամուրն Աւշական, զՓառախոտն, զՍարդեանսն, զՁողակերտն աւան եւ զբերդն Արմաւրի, զԿուաշն աւան, զԱրուճն, զԱշնակն եւ զամենայն ոտն Արագածու, եւ զնահանգն Արտաշատու եւ զԱրտաշատն ինքնին գլխովին, եւ զամենայն գեւղս եւ զաւանս, որ շուրջ զնովաւ էին, առեալ աւերեալ եւ հրձիգ արարեալ, եւ զամենեցուն ձեր զընտանիս փախուցեալ մերժեալ յիւրաքանչիւր բնակութենէ։ Ձեռն արկեալ եւ ի սուրբ եկեղեցիսն, տարեալ եւ զսուրբ սպաս եկեղեցւոյն սեղանոյ. գերի վարեալ զընտանիս քահանայից, եւ զնոսին կապեալ եւ եդեալ ի բանդի. եւ ինքն սփռեալ տարածեալ ասպատակաւ աւերէ զերկիրն ամենայն։ Եւ գունդն, որ էր ի կողմանս Ատրպատականի, ոչ ժամանեաց ձեռն տալ ի միջոց աշխարհին։ Եւ զաւրքն, որ անդ մնացեալ էին, խոյս տուեալ յանաւրինէն մերժեցան յեզր աշխարհին, եւ դեռ պահեն ընդ ձեզ զուխտ միաբանութեան սիրոյն Քրիստոսի։ Բայց այն որ ընդ նմայն էին՝ են ոմանք, որ փախեան յիւրաքանչիւր տեղիս, եւ բազումք այն են, որ զհետ մոլորեցան նորա ամբարշտութեանն»։

“He has turned back from the Christian covenant and laid waste many places in the land of the Armenians, particularly the royal winter residences, which were stations for the soldiers, and Garni, Yeramon, the great estate of Draskhanakert, Vartanashat and the fortress of Oshakan, Parakhot, Sartean, the village of Tsokhakert and the fortress of Armavir, the village of Kuash, Aruch, Ashnak and all the foothills of Mount Aragats, the province of Artashat, Artashat itself, and all the villages and districts surrounding them he plundered and burned, and everyone in your families were forced to flee from their houses. He extended his hands upon the holy churches and took the holy altar vessels. He carried off the families of captive priests, and bound and imprisoned them. He spread corruption and ruin throughout the entire land. The army that was in the region of Atrpatakan was unable to assist in the interior of the country on time, and the soldiers who had remained there withdrew from the ungoldy [Vasak] to the borders of the land, where they still kept their covenant with you in unity with the love of Christ But those who were with [Vasak] included some who fled to their own places, but many more were led astray due to his impiety.”

«Քրիստոնէական ուխտը թողլով Հայաստանի շատ տեղերն աւրեց, մանաւանդ արքունի ձմեռանոցները, որոնք զօրքերու կայանքն էին, Գառնին, Երամայիսը, Դրասխանակերտ՝ մեծ Դաստակերտը, Վարդանաշատը, Օչական բերդը, Փառախոտը, Սարդեանսը, Ցոլակերտ աւանը եւ Արմաւիրի բերդը, Կուաշ աւանը, Արուճը, Աշնակը եւ բոլոր Արագածոտը, Արտաշատի նահանգը, եւ նոյն իսկ բուն Արտաշատը, եւ անոր շուրջը գտնուած բոլոր գիւղերն ու աւանները առաւ, աւրեց հրոյ ճարակ ըրաւ, եւ ձեր բոլոր ընտանիքը փախցուց մերժելով իրենց բնակութենէն: Սուրբ եկեղեցիներուն ալ ձեռք զարկաւ, եւ առաւ եկեղեցւոյ սեղանին սուրբ սպասները. գերի տարաւ քահանաներու ընտանիքը, եւ կապելով բանտը դրաւ զանոնք, եւ ինք զօրագունդեր հետն առած կ’աւերէ բոլոր երկիրը: Եւ Ատրպատականի կողմերը գտնուող գունդը չկրցաւ հասնիլ միջնաշխարհի օգնութեան: Եւ հոն մնացած զորքերը անօրէնէն խոյս տալով ցրուեցան երկրին եզերքը, եւ տակաւին կը պահեն ձեր հետ Քրիստոսի սիրոյն միարանութիւնը: Բայց իր հետ գտնուողներէն ոմանք իրենց տեղերը փախան, եւ կան շատեր ալ որ մոլորեցան անոր ամբարշտութեան երեսէն:»

Չու արարեալ ի տեղւոջէ անտի՝ դառնալ անդրէն յաշխարհն Հայոց մեծաւ ստիպով եւ բազում աւարաւ եւ անչափ մեծութեամբ, եւ անտրտում ուրախութեամբ երգս ի բերան առեալ եւ ասէին ձայնիւ. Խոստովան եղերուք Տեառն, զի բարի է, զի յաւիտեան է ողորմութիւն նորա. ո՛ եհար զազգս մեծամեծս եւ սպան զիշխանս հզաւրս, զի բարի է, զի յաւիտեան է ողորմութիւն նորա։ Եւ զայս սաղմոս երգելով մինչեւ ի վախճան կատարեալ աղաւթիւք փառատրութիւն սուրբ Երրորդութեանն մատուցանէին։ Անդ յանձանձէր ածէր զաւրավարն զկաց եւ զմնաց զաւրականին առաջապահաւք եւ վերջապահաւք, կողմապահաւք ողջ եւ առողջ հասուցեալ յաւուրս երեսուն մերձ ի սահմանս հայրենի աշխարհին։

[The Armenian army] departed from there and returned to Armenia in great haste and with much loot and immeasurable riches, and with unmitigated joy they sang: ‘Praise the Lord for He is good, for His mercy endures forever; He struck down many nations and killed mighty rulers, for He is good, for His mercy endures forever.’ And singing this Psalm to its end, they prayed in exaltation to the Holy Trinity. The general gathered together the soldiers that followed and posting watchmen in the front, rear and flanks of the army, they arrived in good health after thirty days near the borders of their native land.

Այն տեղէն չուելով ստիպուեցան Հայաստան դառնալ շատ աւարներով եւ անչափ հարստութեամբ. եւ անտրտում ուրախութեամբ երգելով կ’ըսէին. «Փառք տուէք Տիրոջը, որովհետեւ բարի է, որովհետեւ յաւիտեան է անոր գթութիւնը, որ մեծամեծ ազգերը զարկաւ, ու սպաննեց հզօր իշխանները, որովհետեւ բարի է եւ յաւիտեան է անոր գթութիւնը:» Եւ մինչեւ վերջը երգելով այս սաղմոսը, աղօթքով փառատրութիւն կը մատուցանէին սուրբ երրորդութեան: Հոն զօրավարը կը հոգար կը բերէր մնացած զինուորները առաջապահներով, վերջապահներով եւ կողմապահներով ողջ եւ առողջ երեսուն օրուան մէջ հայրենիքի սահմաններուն մօտ հասցնելով:

Ազդ եղեւ ուրացեալն Վասակայ եւ իշխանացն որ ընդ նմա էին՝ քաջութիւն նահատակութեան գնդին Վարդանայ յաշխարհին Աղուանից, եւ միաբանութիւնն եւս Հոնաց։ Մինչչեւ յանդիման եղեալ էին միմեանց, զգիշեր մի աւգնական գտեալ նորա՝ փախստեայ անկանէր յամուրս իւրոյ աշխարհին. եւ այնպէս տագնապաւ մերժեցաւ, զգերի եւ զաւարն զոր առեալ էր յԱյրարատ գաւառէ, ակամայ զիւրն եւս ի վերայ եթող եւ փախեաւ։

News of the valiant nahatakutyun of Vartan’s regiment in Aghuank and of their union with the Huns reached the apostate, Vasak, and the princes who were with him. Before they were to encounter each other, he took advantage of nightfall and fled to the strongholds of his land [Syunik]; leaving in haste, he even unwillingly left behind the captives and loot that he had taken from the district of Ayrarat.

Ուրացեալ Վասակի եւ անոր հետ եղող իշխաններուն լուր տրուեցաւ Վարդանայ գնդին Աղուանքի մէջ ըրած քաջագործութիւններն Հոնաց միաբանութիւնը: Դեռ ճակատ ճակատի չեկած՝ ան գիշեր մը իրեն պատեհ առիթ սեպելով կը փախչի եւ կ’ապաստանի իր երկրին բերդերը. եւ այնպէս աճապարանքով կը փախչի որ հոն կը թողէ Արարատայ գաւառներէն առած գերին ու աւարը, եւ ակամայ իրենն ալ միասին, ու կծիկը կը դնէ:

Եւ քանզի ժամանակ ձմերայնւոյ հասեալ էր, եւ զռոճիկս՝ թշնամեաց գնդին հարեալ էր, ոչ կարէր զմիով տեղեաւ համագունդ զաւրսն դարմանել. այլ սփռէր տարածանէր ընդ գաւառս գաւառս աշխարհին առ ի հանգիստ ձմերոցին։ Պատուէր հրամանի տայր պատրաստական լինել կազմութեամբ առժամանակ գարնայնոյն։ Եւ զսակաւս ի գնդէն յաւագ նախարարացն գործակից իւր թողեալ, բռնանայր ի վերայ՝ ունելով զթագաւորանիստ տեղիսն։

Now because winter had arrived, and the enemy troops had taken the rations, he [Vartan] could not support his whole army in one place; rather, he spread them across the several provinces of the land for their winter quarters, and commanded all things to be prepared for the spring. Taking a few from among the legion of the senior nakharars as his associates, he strengthened himself by capturing and holding the royal districts.

Եւ որովհետեւ ձմեռը հասած էր եւ թշնամեաց գունդն առած էր իրենց ռոճիկները, չէր կրնար սպարապետը մէկ տեղուան մէջ կերակրել համագունդ զօրքերը. ուստի երկրին այլ եւ այլ գաւառներուն մէջ կը ցրուէ ու կը տարածէ ձմերոցի հանգստութեան համար: Եւ պատուէր կու տայ կազմ եւ պատրաստ ըլլալ գարնան: Եւ աւագ նախարարներու գունդէն քիչերը իրեն գոր ծակից թողուցած՝ թագաւորանիստ տեղերը գրաւելով կը բռնանայ վրան:

Եւ գունդս գունդս արձակէր յաշխարհն Սիւնեաց, առնոյր եւ աւերէր զբազում գաւառս. եւ այնպէս ի նեղ արկանէր զնա եւ զամենայն զաւրսն որ ընդ նմա էին, զի զէշս եւ զձիս մեռելոտիս առ սովոյն վտանգի անխտիր ուտէին։ Եւ բազում հարուածս հասուցանէր ի վերայ ուրացելոյն. մինչեւ ժողով սուրբ եպիսկոպոսացն եւ ամենայն ուխտ քահանայութեանն դառնապէս արտասուս իջուցանէին ի վերայ չարաչար վշտացելոցն, որ բոկ եւ հետի վարէին զարս եւ զկանայս փափկասունս, եւ բազում տղայք զքարի հարեալ ընկեցան յանցս ճանապարհաց։

Vartan sent legion after legion to Syunik. He captured and laid waste to many provinces, and thus troubled Vasak and all the forces who were with him so much that they started eating the flesh of dead donkeys and horses from the danger of famine. Vartan dealt many blows to the apostate, to the point that the assembly of holy bishops and all the clergy shed bitter tears upon their grievous sufferings, which caused men and delicate women to go barefoot and many children to be dashed in pieces along the way.

Եւ Սիւնիքի այլ եւ այլ գունդեր կ’արձակէ, շատ գաւառներ կ’առնէ ու կ՚աւերէ, եւ այնպէս նեղի կը ձգէ զայն ու անոր հետ գտնուող բոլոր զօրքերը որ սովի վտանգին համար մեռած էշերն ու ձիերը կ’ուտէին անխտիր։ Եւ ուրացողներուն շատ նեղութիւններ կու տային, այնպէս որ սուրբ եպիսկոպոսներու ժողովը եւ բոլոր քահանայական դասը դառնապէս արցունքներ կը թափէր այն չարաչար տանջուողներուն վրայ, որովհետեւ անոնք բոպիկ ու յետ կը քշէին փափկասուն կիներն ու այրերը, եւ չատ մանուկներ քարի զարնուելով ձգուեցան ճամբաներու վրայ:

Իբրեւ այս ամենայն աջողութիւն լինէր երկիւղածացն Աստուծոյ, ամենայն եպիսկոպոսունք եւ երիցունք պատուէր հրամանի տուեալ աշխարհին, զողջոյն ամիսն Քաղոց պահաւք եւ աղաւթիւք առնել խնդրուածս առ Աստուած, եւ զտաւն պատերազմացն յաղթութեան խառնել ի սուրբ տաւն յայտնութեանն Քրիստոսի, զի անխափան կացցէ մեծ յիշատակարանս այս ընդ աստուածային անանց տաւնին։

When all these successes occurred for those who feared God, all the bishops and priests issued an order in the land to pass the whole month of Kaghots in petitioning God with fasting and prayer, and to celebrate the victory of the war on the holiday of the Epiphany of Christ, so that this great memorial would be unimpeded by this divine and eternal festival.

Երբ այս բոլոր յաջողութիւնները կ՚ունենային բարեպաշտները, բոլոր եպիսկոպոսներն ու երեցները պատուէրներ տուին երկրին՝ բոլոր Քաղոց ամիսը Աստուծոյ խնդրուածներ ընել պահեցողութիւնով եւ աղօթքով, եւ պատերազմներու յաղթութեան տօնը խառնել Քրիստոսի յայտնութեան սուրբ տօնին, որպէս զի այս մեծ յիշատակը յաւէտնայ աստուածային այս անանց տօնին հետ:

Եւ զսոյն զայս ամենայն այցելութիւնս Աստուծոյ, որ ի վերայ աշխարհին Հայոց մեծապէս երեւեցաւ, գրեցին սուրբ եպիսկոպոսունքն եւ ետուն տանել յաշխարհն Յունաց ի մեծ քաղաքն առ սուրբ ուխտ եկեղեցւոյն. զի եւ նոքա աղաւթս առնելով խնդրեսցեն յԱստուծոյ, որպէս սկսաքս ի նմին եւ կատարեսցուք։

All these visitations of God that appeared greatly in the land of the Armenians were recorded by the holy bishops and sent to the land of the Greeks to the holy clergy at the great city, so that by praying they might entreat God to help us accomplish the work as we had begun it.

Եպիսկոպոսները գրեցին այս ամէն աստուածային այցելութիւնը, որ մեծապէս երեւցաւ Հայաստանի վրայ, եւ ղրկեցին Յունաստանի մայրաքաղաքը գտնուող եկեղեցւոյ սուրբ ուխտին, որպէսզի անոնք ալ աղօթքով Աստուծմէ խնդրեն իրենց համար որ ինչպէս սկսեցին, այնպէս վերջացնեն:

Եւ զոմն յառաջին կապելոցն Պարսկաց լուծեալ եւ ածեալ զառաջեաւ նախարարացն, խաւսէին ընդ նմա եւ ցուցանէին զամենայն վնասն որ եղեւ, կամ աշխարհացն աւերել, կամ զաւրացն արքունի հարկանել, եւ կամ որ այլ իրք առաջոյ լինելոց էին։ Եւ իբրեւ զայս ամենայն բովանդակ ցուցին նմա, միաբան լինէր ամբաստանութիւն երկոցունց կողմանցն՝ զառաքինեացն եւ զյետս կացելոցն. ո՜րպէս զուր եւ տարապարտուց նեղեաց զնոսա ի հայրենի աւրինացն յետս կալ, եւ զխաբէութիւն ապստամբին Վասակայ, որպէս Հայոց բանիւ խաբեաց զթագաւորն, յանձն առնուլ զմոգութիւն. իբրեւ չէր ուրուք ընդ նմա բանս եդեալ, նա յանձնէ սուտակասպաս լինէր։

Having released one of the foremost Persian prisoners and bringing him before the nakharars, they spoke with him and indicated all the harms that had occurred: the destruction of their lands, the defeat of the royal army, and all that was yet to ensue. When they demonstrated all this to him, he minded the accusations of both sides, the virtuous ones and those who stayed back; how vain and groundless was the endeavor to deprive them of their ancestral customs, and the deceit of the rebel Vasak, speaking [on behalf] of the Armenians and duping the [Persian] king that they would accept Magiansm. For while no one had agreed with him, he had become a sycophant of his own accord.

Եւ առջի կապուած Պարսիկներէն մէկը արձակելով նախարարներուն առջեւ բերին, եւ անոր խօսելով ցոյց տուին պատահած բոլոր չարիքները, թէ՛ երկիրներուն աւերումը, թէ արքունի զօրքերուն զարնուիլը եւ թէ վերջը ըլլալիք բոլոր բաները: Ու երբ անոր ցոյց տուին այս բոլորը, երկու կողմերուն ալ առաքինիներուն եւ ուրացողներուն ամբաստանութիւնը կը միաբանէր թէ ինչպէ՛ս զուր տեղ չարչարուեցան հայրենի կրօնքէն հեռանալու համար, եւ ինչպէ՛ս ապստամբ Վասակը Հայոց խօսքերով խաբեց թագաւորը՝ յանձն առնել մոգութիւնը, ու երբ մէկը չհամոզուեցաւ անոր ինքն անձամբ գտնուեցաւ խաբեբայ:

Իբրեւ լիով զայս ամենայն իմացուցին, արձակեցին զնա հրեշտակութեամբ յաղերս ապաբանութեան եւ ի հնարս հայթայթանաց, թերեւս կարասցեն զեղբարս իւրեանց ի նեղութենէն գողանալ։

When they made all this abundantly clear, they sent him as a messenger [to the king] to make a plea and to try to find a means by which to deliver their brothers from straits.

Երբ այս ամէնը լիովին հասկցուցին անոր, զայն պատգամաւոր ղրկեցին զիրենք արդարացնելու համար աղերսելու եւ հնարք մը հայթայթելու, թերեւս այս կերպով կարենային նեղութենէ ազատել իրենց եղբայրները:

Այլ առ նա՝ անաւրէնն Վասակայ գուժկանքն յառաջագոյն հասեալ էին, պատմել զաղէտս տարակուսանացն, զոր անցուցեալ էր ընդ զաւրսն արքունի. Եւ ամենայն ամբաստանութիւնն ի սուրբ ուխտ եկեղեցւոյն կրթեալ էր։ Քանզի այն իսկ կամք էին անաւրինին, եթէ զմիաբանութիւն եպիսկոպոսացն քակտեսցէ ի նախարարացն. եւ զայս ոչ էր տեղեկացեալ տակաւին, եթէ հոգի եւ մարմին բաժանիցին առ ժամանակ մի՝ գոյ տեսանել ի բնութեանս, այլ որ սիրովն Աստուծոյ յուխտ մտեալ է՝ այսմ անհնար է լինել։

But the messengers of the lawless Vasak had already reached [the Persian king] with the sad news of the catastrophe [Vartan] had brought upon the royal army, and laid all the blame upon the holy covenant of the church. For it was the will of the lawless [Vasak] to dissolve the brotherhood of the bishops and the nakharars. But he was not yet aware that the soul and body can separate temporarily, as can be seen in nature, but for those who join the community of the faithful out of their love for God, this is impossible.

Բայց անօրէն Վասակին գոյժերը առաջուց հասեր էին անոր, պատմելով արքունի զինուորներուն պատահած աղէտները. եւ բոլոր ամբաստանութիւնը վերագրուած էր եկեղեցական սուրբ դասուն: Որովհետեւ անօրէնին կամքը սա էր որ եպիսկոպոսներուն միաբանութիւնը զատէ նախարարներէն. եւ տակաւին ըմբռնած չէր սա՝ թէ մեր բնութեան մէջ տեսնուած է ժամանակ մը հոգիին եւ մարմինին բաժնուիլը, բայց այս բանը անհնար է եղած Աստուծոյ սիրովը ուխտ մտնողներուն:

Արդ երթեալ այրն ի տեղի ձմերոցին, պատմեաց զայս ամենայն յականջս թագաւորին, շարժեալ դողացոյց, որ եւ յամենայն զաւրութենէն պակասեալ գտաւ. մանաւանդ զի յարեւելից պատերազմէն կորակոր եւ ոչ բարձրագլուխ էր դարձեալ։ Իբրեւ ստուգեալ հաստատեաց ի վերջին հրեշտակէն, որ եհաս առ նա, զամենայն վնասս զիւր գործոցն զխորհրդակցաւքն արկանէր։ Եւ անդէն շիջանէր ի բազմաբոց բորբոքմանէն. քանզի խցաւ բերան չար խրատտուացն, որ անդադար յորդորէին զնա ի գործ դառնութեան։ Խոնարհեցաւ ի բարձր հպարտութենէն, եւ զվայրենացեալ սիրտն դարձոյց ի մարդկային բնութիւն. հայեցաւ եւ ետես զինքն լի տկարութեամբ. գիտաց եթէ զամենայն զոր կամի առնել՝ ոչ կարէ կատարել. վասն այնորիկ եւ դադարեաց յանդուգն յարձակմանէն, եւ լռեցոյց զմոլեգնոտաբար գոչումնն։

So that man [the messenger] went to the king’s winter quarters and explained all this in his ear, which made him shake and tremble and made all his strength diminish, especially because he had returned from the war in the East ashamed and humiliated. When the king confirmed the news from this last messenger who had come to him, he blamed his advisors for all the harms [that had resulted] from his undertakings. Then he extinguished his ardent rage, for the mouths of his evil advisers, who had unceasingly provoked his bitter works, had been stopped. His haughtiness was humbled, and his brutish heart returned to its human nature; he looked and saw himself as full of weakness; he realized that he could not accomplish all that he had wished. Thus, he discontinued his headstrong attack and subsided and silenced his furious roars.

Արդ այն մարդը ձմեռոց երթալով այս ամէնը պատմեց թագաւորին ականջը, եւ յուզելով դող հանեց զայն, այնպէս որ ուժասպառ եղաւ բոլորովին, մանաւանդ արեւելքի պատերազմէն ալ կորակոր դարձած էր, եւ ոչ բարձրագլուխ։ Երբ ստուգապէս հաւաստի եղաւ իրեն հասնող վերջին պատգամաւորէն, իր խորհրդակիցներուն վրան կը ձգէր իր գործերուն բոլոր չարիքները: Եւ իսկոյն կը չիջանէր բազմաբոց բորբոքումէն, որովհետեւ բերանը խափանեցաւ այն խրատտուներուն, որոնք անդադար դէպի չար գործեր կը թելադրէին զինք: Խոնարհեցաւ բարձր հպարտութենէն, եւ մարդկային բնութեան դարձուց վայրենացած սիրտը. խորհեցաւ ու տկարութեամբ լի տեսաւ զինք, եւ հասկցաւ թէ ի՛նչ որ ընել կ’ուզէ, զայն չկրնար կատարել, անոր համար դադրեցաւ յանդուգն յարձակումէն, եւ լռեցուց մոլեգնաբար գոչումը:

Եւ որ մեծաձայն բարբառով որոտայր, եւ եւս ահագին հրամանաւքն զհեռաւորս եւ զմերձաւորս դողացուցանէր, սկսաւ քաղցր եւ աղերս բանիւք խաւսել ընդ ամենեսեան եւ ասել։

And he who had thundered with his loud voice and shaken those far and near with his more formidable commands began to address everyone with sweet and pleading words:

Եւ ան որ կ’որոտար մեծաձայն, եւ ա՛լ աւելի սաստիկ հրամաններով կը դողացնէր հեռաւորներն ու մօտաւորները, սկսաւ քաղցր եւ աղերսալի խօսքերով խօսիլ ամենուն հետ եւ ըսել.

«Զի՞նչ ինչ վնաս գործեալ է իմ, եւ զո՞ր յանցս յանցուցեալ կամ առ ազգս կամ առ լեզուս կամ առ անձն իւրաքանչիւր։ Ո՞չ ահա բազում ուսմունք են յաշխարհիս Արեաց, եւ իւրաքանչիւր պաշտամունք յայտնի են. ո՞ երբէք նեղեաց պնդեաց դարձուցանել ի մի աւրէնս մոգութեան. մանաւանդ վասն աւրինաց քրիստոնէութեանն, որպէս հաստատուն եւ ճշմարիտ կացեալ են յիւրեանց դենին, նոյնպէս եւ առ մեզ լաւագոյն քան զամենայն կեշտսն նոքա երեւեալ են։ Եւ բիծ իսկ ոչ կարէ ոք դնել ընտրեալ աւրինաց նոցա. այլ զոյգ եւ հաւասար համարիմ դենիս մազդեզանց, որպէս եւ յարգեալ իսկ էին նոքա առ նախնեաւքն մերովք, զոր ես ինձէն իսկ յիշեմ առ հարբն իմով, որ նստէր ի մեծ գահոյս յայսմ։

“What harm have I done? What transgressions have I committed against any nation, or people, or any person? Are there not numerous doctrines in the empire of the Aryans, and their services observed openly? Who has forced or pressed them to convert to the one religion of Magianism? Especially the Christian religion—as firmly and truthfully as they have stood by their creed, likewise have they have appeared to us as better than all other sects. No one can put a blemish on their religion; rather, I hold it to be equal with the religion of Mazdaism, as respected even by our ancestors, which I myself remember from my own father who sat on this great throne.

«Ես ի՞նչ չարիք գործեր եմ, կամ ի՞նչ յանցանքով մեղանչեր եմ ազգերու, ցեղերու կամ ո՛եւէ անհատի մը դէմ: Չէ՞ որ ահա Արեաց երկրին մէջ շատ մը կրօնքներ կան, եւ յայտնի են անոնց պաշտօնները, արդեօք ո՞վ նեղեց կամ ստիպեց զանոնք մոգութեան օրէնքին դարձնելու. մանաւանդ քրիստոնէութեան օրէնքին համար. ինչպէս որ հաստատուն եւ ճշմարիտ կեցած են իրենց դենին մէջ, նոյնպէս ալ անոնք լաւագոյն կ’երեւան մեզի միւս բոլոր դեներէն: Եւ ոչ ոք կրնայ բիծ մը դնել անոնց ընտիր կրօնքին, այլ զայն զուգահաւասար կը սեպեմ մեր մազդեզական դենին հետ. ինչպէս որ մեր նախնիքներուն ատեն յարգուած են անոնք, եւ այդ ես ինքս ալ կը յիշեմ իմ հօրս ատենը, որ կը նստեր այս մեծ աթոռը:

Յորժամ սկսաւ անդաճել եւ քննել զամենայն ուսմունս եւ հաստատութեամբ ի վերայ եհաս, առաւել վեհ գտանէր զաւրէնս քրիստոնէից քան զամենեցուն. վասն այսորիկ մեծարեալք շրջէին ի Դրան արքունի, եւ առատաձեռն պարգեւաւք երահիկք լինէին ի նմանէ, եւ համարձակութեամբ շրջէին ընդ ամենայն երկիր։ Նա եւ որ գլխաւորքն էին քրիստոնէից, զոր եւ եպիսկոպոս անուանեն, ընծայից եւ պատարագաց արժանիս առնէր զնոսա։ Եւ իբրեւ հաւատարիմ ոստիկանս յանձն առնէր նոցա զհեռաւոր մարզսն, եւ ոչ երբէք սխալ լինէր ի մեծամեծ իրացն արքունի։

“When he began to examine all doctrines and was firmly apprised, he found the Christian religion to be pre-eminent. Therefore, they were honored at the royal court, and were exalted by [the king] with lavish gifts, and fearlessly went about all the land. The leaders among the Christians, whom they called bishops, were dignified with offerings and gifts. And as his faithful officers he gave them possession of his distant border provinces, and never was there a fault in [their management of] the great affairs of the empire.

«Երբ սկսաւ մտածել ու քննել բոլոր կրօնքները, եւ վերահասու եղաւ հաստատապէս, քրիստոնէից կրօնքը վեհ գտաւ բոլոր կրօնքներէն աւելի, անոր համար քրիստոնեաները մեծարանքով կ’ընդունուէին արքունի դուռը, եւ առատ պարգեւներով կը փառաւորուէին անկէ, եւ արձակ համարձակ կը պտտէին բոլոր երկիրը: Նաեւ քրիստոնեաներուն գլխաւորները, որ եպիսկոպոս կ’անուանեն, նուէրներու եւ պարգեւներու արժանի կ’ընէր հաւատարիմ տեսուչներու պէս: Անոնց կը յանձնէր երկրին հեռաւոր գաւառները, եւ սխալմունք մը չէր ըլլար արքունի մեծամեծ բաներու մէջ:

«Եւ դուք զմի զայն երբէք ոչ յիշեցէք, այլ հանապազաւր ձանձրացուցէք զլսելիս իմ, խաւսելով զնոցանէ զամենայն չարութիւն։ Տեսէք՝ զի ետուք գործել ինձ զոր ինչ ոչ կամէի, եւ եղեն վնասք մեծամեծք ի սահմանսն ի մէջ երկուց անհաշտ թշնամեաց։ Եւ մեք դեռ ի հեռաւոր ճանապարհի, եւ ոչ մի ինչ գործ պատերազմիս ի գլուխ երթեալ, եւ դուք աստէն յիմում տանս յարուցէք ի վերայ իմ պատերազմ, որոյ չարագոյն եւս լինելոց է կատարածն իւր քան զարտաքին թշնամեացն»։

“You never recalled even one of these facts, but have incessantly wearied my ears by speaking of all their evils. Now see that you have made me do what I desired not to do, and there occurred great harm at the borders between two irreconcilable enemies, and while we were on a journey and could not carry out a war, you raised war upon me here in my house, which will end worse than the wars with our foreign enemies.”

«Եւ դուք չյիչեցիք այդ բաներէն մէկն ալ, այլ ամէն օր իմ ականջներս ձանձրացուցիք անոնց վրայ ամէն չարութիւններ խօսելով: Տեսէք որ իմ ընել չուզածս ինծի ընել տուիք, եւ մեծամեծ չարիքներ տեղի ունեցան երկու անհաշտ թշնամիներու սահմաններուն մէջ: Եւ մենք դեռ հեռաւոր ճամբաներու մէջ պատերազմի ոչ մէկ գործը գլուխ հանած՝ դուք հոս իմ տանս մէջ բացիք պատերազմ մըն ալ, որուն վախճանը աւելի չարագոյն պիտի ըլլայ, քան թէ արտաքին թշնամիներէն եկածը:»

Զայս ամենայն եւ առաւել քան զսոյն խաւսէր ընդ ամենայն աւագանին, եւ զվնասս յանցանացն արկանէր զմոգպետաւն եւ զմոգաւքն։ Եւ ամենայն վզուրկքն եւ պատուական նախարարքն, որ նստէին յատենին եւ ունկն դնէին յեղյեղուկ լեզուի նորա, ամաչեցեալ կորանային եւ ընդ երկիր պշնուին, եւ զգլուխ ի վեր ոչ կարէին համբառնալ։

This and more he said to all the grandees and laid the fault upon the mogbeds and magi. And all the great and honorable nobles who were sitting in the council and heeding his deceitful words were brought to shame; they cast their gaze to the ground and could not lift up their heads.

Այս ամէնը եւ ասկէ աւելի կը խօսէր աւագանիներուն հետ, եւ մոգպետին մոգերուն վրայ կը ձգէր չարիքին պատճառը: Եւ բոլոր մեծամեծներն ու պատուական նախարարները, որ ատեանը նստած կ’ունկնդրէին անոր յեղյեղուկ լեզուն, ամչնալով կը ծռէին եւ ապուշի պէս կը մնային երկրի վրայ, եւ վեր չէին կրնար վերցնել իրենց գլուխները:

Բայց սակաւք ի նոցանէ զմիտս հաճելով՝ ասէին զայս. «Այո, արքայ քաջ, այդ այդպէս է որպէս ասացերդ, եւ արդ կարես զամենայն ուղղութեամբ նուաճել. չիք ինչ այն որ ըստ քո կամսդ արտաքս կարէ ելանել. զի տուեալ է քեզ աստուածոցն, զի զամենայն զոր եւ կամիս՝ կարես առնել։ Մի՛ նեղեալ տագնապիր յանձն քո եւ հարկաներ զմիտս մեր ամենեցուն. թերեւս եւ դիւր իցեն հնարք իրացն կատարածի։ Երկայնամիտ լեր, եւ համբերութեամբ թողացո մարդկանդ անդրէն զքրիստոնէութիւն, եւ դոքաւք զստամբակսն ածցես ի հաւանութիւն»։

But a few of them contented themselves and said: “Yes, valiant king, that is so, and now you can rightly subdue them all. There is nothing beyond the reach of your will, for the gods have granted you the ability to do anything you wish. Do not be troubled or grieve yourself, and do not attack all our plans. Perhaps there are simple means by which to accomplish things. Be forbearing and patiently allow these men to be Christians, for in so doing you will bring the stubborn ones to your allegiance.”

Բայց անոնցմէ քիչերը կ՚ըսէին, անոր սիրտն առնելու համար. «Այո՛, պատուական արքայ, արքայի՛ց արքայ,այդ ձեր ըսածին պէս է. արդ ամէնը ուղղութեամբ կրնաս նուաճել, եւ չկայ մէկը որ կարենայ հակառակիլ քու կամքիդ, որովհետեւ աստուածներէն տրուած է քեզի որ կարենաս ընել ուզածդ: Մի՛ նեղուիր եւ մի՛ տագնապիր անձնապէս, եւ մի՛ տրտմեցներ մեզ. թերեւս դիւրին ըլլայ այս բաներուն վախճանը : Երկայնամիտ եղիր, եւ համբերութեամբ նորէն թոյլադրէ՛ մարդոց քրիստոնէութիւնը, եւ այդ կերպով կը շահիս ապստամբները:»

Հաճոյ թուեցաւ բանն առաջի թագաւորին. եւ անդէն վաղվաղակի կոչէր զառաջեաւ յամենայն ազգացն որ ունէին զքրիստոնէութիւնն, որ ի զաւրու նորա էին, եւ բռնաբար արգելեալ էր զնոսա, զի մի՛ ոք իշխան լիցի յանդիման պաշտել զԱստուած։ Քանզի որ ընդդէմ կացին, չարչարեաց եւ արգել արգել ի նոցանէ զյայտնի պաշտաւնն, եւ ոմանց ոմանց ակամայ երկիր ետ պագանել արեգական, եւ նստոյց ի սուգ տրտմութեան տրտմութեան զամենայն զաւրականսն։

This speech pleased the king, who right away summoned all the Christians in his army who had been forcibly prohibited from taking the liberty to worship God in his presence. For among those who stood before him, he had punished and opposed those who held prominent positions, forced some to worship the sun, and brought lamentations to all the soldiers.

Այս խօսքերը հաճոյ թուեցան թագաւորին, եւ իր առջեւը կանչեց բանակին մէջ գտնուած բոլոր քրիստոնեայ զինուորները, որոնք արգիլած էր բռնաբար՝ թէ ոչ մէկը համարձակի յայտնապէս պաշտել Աստուած: Որովհետեւ դէմ կեցողները չարչարած եւ հրապարակային պաշտամունքը արգիլած էր անոնցմէ, եւ շատերը ակամայ արեգակին երկրպագել տուած եւ բոլոր զօրականները սուգի մէջ նստեցուցած էր:

Իսկ այն աւր հրամայէր անդրէն համարձակութեամբ ըստ առաջին կարգին հաստատուն կալ յաւրէնս քրիստոնէութեանն։ Իսկ որք յանցաւորքն էին, ոչ կամէին վաղվաղակի առանց մեծի ապաշխարութեան գալ եւ խառնել ի կարգ քրիստոնէութեան, հրամայէր թագաւորն՝ զի բռնի կալցին եւ տարցեն յեկեղեցին իւրեանց։ Եւ երիցանցն համարձակէր, որպէս զիարդ եւ գիտիցեն՝ ըստ կարգին իւրեանց արասցեն։ Եւ զհատեալ ռոճիկսն կարգէր անդրէն իւրաքանչիւր, եւ զարգելեալ բազմականսն ի նոցանէ՝ ի տեղի հրամայէր մատուցանել, եւ հանապազորդ յարքունիս մտանել ոչ արգելոյր զնոսա. եւ զամենայն որ զիարդ եւ կարգեալ էին յառաջագոյն՝ անդրէն յաւրինէր։ Խոնարհէր եւ խաւսէր ընդ նոսա սիրով ըստ առաջին սովորութեանն։

On that day he commanded them to fearlessly and as previously stand firm in Christianity, but those who had been held culpable did not resolve to immediately come and mingle in the Christian ranks without great repentance, so the king commanded that they be seized and taken to their churches. He allowed the priests to do as they saw fit according to their rank, reinstated each person’s stipend, reinvited his table-companions among them and did not prohibit them from entering the royal court daily, and restored all things on their former basis. He humbled himself and spoke to them courteously according to former custom.

Իսկ այն օրը նորէն հրամայեց առջի սովորութեան համեմատ հաստատ մնալ քրիստոնէական կրօնքին մէջ. իսկ յանցաւորները չէին կրնար շուտ մը առանց մեծ ապաշխարհութեան, գալ եւ խառնուիլ քրիստոնէութեան կարգին. թագաւորը կը հրամայէր որ բռնի առնեն եւ իրենց եկեղեցին տանին: Եւ երեցներուն համարձակութիւն կու տար՝ թէ ի՛նչ որ գիտեն՝ թող ընեն իրենց սովորութեան համեմատ: Եւ նորէն սահմանեց ամէն մէկուն կտրած թոշակները, եւ անոնցմէ արգիլուած բազմոցները կը հրամայէր իրենց տեղը դնել, եւ զանոնք չէր արգիլեր ամէն օր արքունիք մտնել, եւ նորէն կը հաստատէր առաջուց կարգուած բաները: Խոնարհութիւն ցոյց կու տար իր առջի սովորութեան համեմատ, եւ սիրով կը խօսէր անոնց հետ:

Եւ իբրեւ զայս ամենայն արար եւ կարգեաց, յանդիման նոցա թողութեան հրովարտակս առաքէր ընդ ամենայն երկիր իշխանութեան տէրութեան իւրոյ վասն քրիստոնէից։

When he had done and arranged all this, he sent edicts of amnesty regarding the Christians to all the lands in his dominion.

Ու երբ ըրաւ ու կարգի դրաւ այս ամէն բանը, անոնց ներկայութեանը ներումի հրովարտակ ղրկեց քրիստոնեաներուն համար՝ իր տէրութեանը բոլոր երկիրները:

«Եթէ ի կապանս ոք կայցէ, արքունի հրամանաւ արձակեալ լիցի. եւ եթէ ինչք ուրուք յափշտակեալ իցեն, դարձցին անդրէն։ Սոյնպէս եւ երկիրք եթէ հայրենիք, եթէ պարգեւականք եւ եթէ քսակագինք, եւ հանեալ ուրուք իցէ, հրամայեցաք զի դարձցին»։

Anyone in bonds shall be set free by the royal decree, and if anyone’s possessions have been taken by force, they should be restored to him. Likewise with lands, whether ancestral, or gifted or purhcased with money, if they have been seized by anyone we have commanded that they be restored.

«Եթէ կապանքի տակ է մէկը, արձակուած ըլլայ արքունի հրամանով. եթէ գոյքերը յափշտակուած են մէկու մը, ետ դարձուին: Այնպէս ալ երկիրները եթէ մէկէ մը հօրենական տուրք, կամ պարգեւի տեղ, կամ քսակագին յափշտակած են, կը հրամայենք որ ետ դարձուին:»

Եւ իբրեւ այսմ ամենայնի զնոսա տեղեակս առնէր, խնդրէր ի նոցանէ վկայութիւն հաւատարմութեան յերկիրն Հայոց, եւ երդմամբ յուխտ մտանէր առաջի նոցա՝ հաստատութեամբ ամենայն մեծամեծաց իւրոց, եթէ «Ոչ ինչ յիշեցից ամենեւին զքէն վրիժուցն խնդրելոյ։ Որպէս ունէիք յառաջ ճշմարտութեամբ զաւրէնս ձեր, այսուհետեւ առաւել կալարուք. բայց միայն ի ծառայութենէ մերմէ մի՛ ելանէք»։

When he had apprised them of all this, he sought from them a testimony of his faithfulness to Armenia and pronounced an oath before them in firmness with all their grandees: “I shall not at all demand revenge against you. As you formerly followed your religion truthfully, from now on hold to it more; only do not withdraw from our service.”

Ու երբ անոնց կը տեղեկացնէր այս ամէնը, անոնցմէ հաւատարմութեան վկայութիւն կը խնդրէր Հայաստանի համար, եւ անոնց առջեւ երդումով ուխտի կը մտնէր իր բոլոր մեծամեծներուն վկայութիւնովը, թէ «Ամենեւին վրէժխնդիր չպիտի ըլլամ: Ինչպէս որ առաջ ճիշտ առ ճիշտ կը պահէիք ձեր օրէնքը, ասկէ ետքն ա՛լ` աւելի պահեցէ՛ք. միայն թէ դուրս չելլէ՛ք մեր հպատակութենէ:»

Զայս ամենայն գրէր եւ ցուցանէր յերկիրն Հայոց եւ ի բազում յայլ աշխարհս, որ ունէին զաւրէնս քրիստոնէութեան. եւ ինքն գաղտ խորամանկեալ փութացեալ դեսպանս առաքէր առ Մարկիանոս կայսր։ Եւ իբրեւ ստուգեալ ճշմարտեաց, եթէ Հոռոմք ի բաց կացին ձեռնտու լինել քրիստոնէութեանն ոչ զաւրու աւգնականութեամբ եւ ոչ այլ իրաւք, դարձեալ անդրէն ի նոյն յառաջին կարծիս մոլորութեանն շրջեցաւ։ Զի զյաջողութիւն իրացն ի ձեռն իւրոց պաշտաւնէիցն հրամայէր. եւ այնպէս ածէր զմտաւ, եթէ ըստ առաջին կարծեացն կատարեսցեն զամենայն։

All this he wrote and indicated to Armenia and to many other countries that held to the Christian religion; and with secret deceit he swiftly sent envoys to the emperor Marcian. But when he confirmed that the Romans had withdrawn their help from the Christians, with troops and by other means, he reverted to his former erroneous views. He attributed the success of their affairs to his ministers, and thus thought that they could accomplish everything according to his former ideas.

Այս ամէնը գրեց եւ պարզեց Հայաստանի եւ ուրիշ շատ երկիրներու, որոնք կը դաւանէին քրիստոնէական կրօնքը, եւ ինք խորամանկութեամբ գաղտնաբար դեսպաններ փութացուց Մարկիանոս Կայսերին: Ու երբ լաւ մը ստուգեց որ Հոռոմները ետ կեցած են քրիստոնեաներու ձեռնտու ըլլալէ թէ՛ զօրքերու օգնութեամբ եւ թէ՛ ուրիշ բաներով, նորէն առջի մոլար ծրագրին դարձաւ: Իր պաշտօնեաներուն կը վերագրէր գործերու անյաջողութիւնը, եւ այնպէս կը խորհէր որ ամէն բան պիտի կատարէր իր առջի կարծիքին համեմատ:

Իսկ Հայք թէպէտ եւ ընկալան զգիրն խաբեբայ ողոքանաց թագաւորին, որ ի վերոյ ունէր զաւետիս կենաց եւ ի ներքոյ զդառնութիւն մահու, զարմացեալ ընդ թերի խորհուրդսն՝ ասէին ցմիմեանս. «Քանի՜ լիրբ է խորամանկ խաբէութիւն նորա, զի երկիցս եւ երիցս զփորձ առեալ կշտամբեցաւ եւ ոչ ամաչէ։ Եւ տեղեակ եղեալ մերոյ անքակ միաբանութեանս, տակաւին լրբի եւ լկնի. զհետ մտեալ՝ կամի զմեզ լքուցանել։

When the Armenians received the deceitful and flattering letter of the king, which on its surface had the promise of life and beneath had the bitterness of death, they were surprised by its defective counsel, and said one to the other: “How shameless is his crafty deceit, for two and three times he tried and was reproved without shame. He is aware of our indissoluble union, yet he is brazen and impudent—pursuing us, he wants to weaken us.

Իսկ Հայերը թէեւ ընդունեցին թագաւորին խաբեբայ գրութիւնը, որ դրսէն կենաց աւետիսն ունէր, եւ ներսէն մահուան դառնութիւնը, անոր թերի խորհուրդին վրայ զարմացած ՝ իրարու կ՚ըսէին. «Որքան լիրբ է անոր խորամանկ խաբէութիւնը որ երկու-երեք անգամ փորձելով յանդիմանուեցաւ եւ նորէն ալ չամչնար: Եւ մեր անքակ միաբանութեան տեղեկանալով դեռ կը լրբանայ ու կը համարձակի, եւ հետամուտ ըլլալով կ’ուզէ վհատեցնել մեզ:

«Իսկ հաւատասցո՞ւք անհաստատ հրամանի նորա. զո՞ր բարեգործութիւն տեսաք առ ամենայն եկեղեցիս, որ են յաշխարհին Պարսից։ Զի որ ինքն իւր չար է, այլում բարի ոչ կարէ լինել. եւ որ ինքն ընդ խաւար գնայ, այլում ոչ առաջնորդէ ճշմարտութեան լուսով։ Որպէս զի չիք յանիրաւութենէ արդարութիւն, այսպէս եւ ոչ ի ստութենէ ճշմարտութիւն, սոյնպէս եւ ի խռովասէր մտաց՝ ակնկալութիւն խաղաղութեան։

“Should we believe his fickle command? What benevolence have we seen toward all the churches in the empire of the Persians? He who is himself evil can do no goodness to others; he who walks in the darkness cannot lead others by the light of truth. As justice cannot come from injustice, nor truth from falsehood, so neither from a disturbed mind can there be expectation of peace.

«Իսկ մենք հաւատա՞նք անոր անհաստատ հրամանին, ո՞ր բարեգործութիւնը տեսանք Պարսկաստանի մէջ գտնուած բոլոր եկեղեցիներու մասին: Վասն զի ան որ ինքն իրեն չար է, բարի չկրնար ըլլալ ուրիշին, եւ ան որ խաւարի մէջ կը քալէ, ճշմարտութեան լուսով չառաջնորդեր ուրիշներու: Ինչպէս որ անիրաւութենէ չկայ արդարութիւն, այնպէս ալ ստութենէ՝ ճշմարտութիւն, սոյնպէս խռովասէր մտքէն ալ խաղաղութեան ակնկալութիւն։

«Այլ մեք ապրեալքս զաւրութեամբն Աստուծոյ, եւ հաստատեալք հաւատովքն ի յոյսն Քրիստոսի, որ եկն եւ էառ ի սուրբ կուսէն զմարմին մերոյ բնութեանս, եւ միացեալ անբաժանելի աստուածութեամբն՝ ընկալաւ զչարչարանս մերոյ մեղաց ի յիւր մարմինն, եւ նովին խաչեցաւ եւ թաղեցաւ եւ յարուցեալ երեւեցաւ բազմաց, եւ վերացաւ յանդիման աշակերտացն առ Հայր իւր, եւ նստաւ ընդ աջմէ զաւրութեանն, զսոյն հաւատամք Աստուած ճշմարիտ, եւ նմին ակն ունիմք, որ փառաւք Հաւր եւ զաւրութեամբ գայ յարուցանել զամենայն ննջեցեալս, եւ նորոգել զհնութիւն արարածոց, առնել համառաւտս յաւիտենից ի մէջ արդարոց եւ մեղաւորաց։

“But we are delivered by the power of God and with firm belief in the hope of Christ, Who became embodied in our nature through the Holy Virgin, united with His indivisible godhead, bore the torment of our sins upon his body, and with the same body was crucified and buried, and having arisen appeared to many and ascended before His apostles to His Father, and sat at the right hand of the power, and we believe Him to be the same as the true God, and we wait for Him to come with the glory and power of the Father to raise all who are dead, and to renew His old creatures, and to make an eternal judgment upon the just and unjust.

«Այլ մենք Աստուծոյ զօրութեամբ ազատուած՝ եւ հաստատուած Քրիստոսի յուսոյն, որ եկաւ եւ մեր բնութեան մարմինն առաւ սուրբ կոյսէն, եւ անբաժանելի միանալով աստուածութեամբ՝ մեր մեղքին չարչարանքը կրեց իր մարմնոյն վրայ, ու անոր հետ խաչուեցաւ, թաղուեցաւ, եւ յարութիւն առնելով երեւցաւ շատերուն, եւ իր Հօրը բարձրացաւ իր աշակերտներուն ներկայութեան, եւ անոր զօրութեան աջ կողմը նստաւ. այն կը դաւանինք ճշմարիտ Աստուած եւ կը սպասենք անոր որ գայ Հօրը փառքով ու մեծութեամբը բոլոր ննջեցեալները յարուցանել, եւ նորոգել արարածներուն հնութիւնը, եւ յաւիտենական վճիռ տալ արդարներու եւ մեղաւորներու միջեւ:

«Ոչ պատրիմք իբրեւ զտղայս, եւ ոչ մոլորիմք իբրեւ զանտեղեակս, եւ ոչ խաբիմք իբրեւ զտգէտս, այլ պատրաստ եմք ամենայն փորձութեանց։ Եւ աղաչեմք զԱստուած, եւ անդադար խնդրեմք ի բազում ողորմութենէ նորա, զի յորում սկսաք՝ ի նմին եւ կատարեսցուք քաջութեամբ, եւ ոչ վատութեամբ։ Զի արդ արեւելք եւ արեւմուտք գիտացին զձեր աստուածամարտդ լինել, եւ զմեզ ի զուր սպանանել ի վերայ ամենայն վաստակոցն մերոց։ Վկայեն մեզ երկինք երկնաւորաւք եւ երկիր երկրաւորաւք, եթէ չեմք ինչ մեղուցեալ ի միտս մեր անգամ. եւ ի վերայ պարգեւաց եւ բարիս առնելոյ մեզ՝ զճշմարիտ կեանս կամիք հանել ի մէնջ, որում չիք հնար, եւ այլ մի՛ լիցի։

“We will not stumble like children, nor err like the unlearned, nor be deceived like the ignorant, but are ready for all temptations. And we pray to God, and unceasingly seek His abundant mercy, that whatever we have started, we may also complete with courage and not cowardice. For East and West have understood that you fight against God, and have killed us in vain despite all our service. Heaven and its beings earth and its beings are our witnesses that not even in our minds are we at fault; yet instead of [granting] rewards and doing good to us, you resolve to take true life from us, which is not possible and shall not come to pass.

«Տղու պէս չենք խաբուիր, տգէտներու պէս չենք մոլորիր ու յիմարներու պէս չենք համոզուիր, այլ պատրաստ ենք բոլոր փորձութիւններու: Եւ Աստուծոյ կ’աղաչենք եւ անդադար կը խնդրենք անոր գթութենէ թէ ի՛նչ բանի մէջ որ սկիզբ դրինք, նոյն բանի մէջ յարատեւենք քաջութեամբ, ոչ թէ վատութեամբ: Որովհետեւ արեւելքն ու արեւմուտքը գիտցան ձեր աստուածամարտ ըլլալը, եւ մեր բոլոր ծառայութիւններուն փոխարէն մեզ զուր տեղ սպաննելնիդ: Երկինք երկնաւորներով, երկիր երկրաւորներովը վկայ են մեզի որ մեր մտքով անգամ մեղանչած չենք. եւ փոխանակ պարգեւներու եւ մեզի բարիքներ ընելու, մեզմէ խլել կ’ուզէք մեր ճշմարիտ կեանքը, որ հնար չէ, եւ չպիտի ըլլայ ալ:

«Իսկ արդ հաւատասցո՞ւք անարժան բերանոյ նորա, որ ստիպէր չարաչար յուրացութիւն, եւ այսաւր առանց մի ինչ բարիս գործելոյ լինիցի՞ նա քարոզիչ աւետեաց։ Եւ որ հայհոյէրն զՔրիստոս, եւ ուրացուցանէր ի նմանէ զհաւատացեալս, այսաւր ակամայ խոստովանութեանն ոչ կարեմք վաղվաղակի յանձն առնուլ։ Եւ որ երդնոյրն ի սնոտի պաշտամունս իւրոյ մոլորութեանն՝ անցուցանել զամենայն չարչարանս ընդ պաշտաւնեայս եկեղեցւոյ, արդ եկեալ գողանալով գոհութիւն մատուցանէ, եւ այնու կամի զամենայն չարութիւն իւր ի մեզ հեղուլ։ Ոչ այդմ հաւատամք, եւ ոչ զսուտ հրամանդ յանձն առնումք»։

“Are we now to believe his unworthy mouth that forces grievous apostacy? And without having effected any good, will he now preach good promises? We cannot immediately believe this unwilling avowal of a man who blasphemed Christ and apostatized his believers, who swore in his vain and aberrant cult and brought to pass all torments upon the ministers of the church and has now come to offer duplicitous thanks with which he resolves to pour out all his evil upon us. We neither believe him nor accept his false command.”

«Իսկ արդ՝ հաւատա՞նք անոր անարժան բերանին որ կը ստիպէր մեզ չարաչար ուրացութեան, եւ այսօր առանց բարիք մը գործելու աւետիքին քարոզի՞չ կ’ըլլայ ան: Եւ այսօր չենք կրնար յանձնառու ըլլալ ակամայ խոստովանութեանը անոր, որ կը հայհոյէր Քրիստոսը, եւ հաւատացեալներս կ’ուրացնէր անկէ: Եւ այն որ երդում կ՚ընէր իր աղանդին սնոտի պաշտամունքին վրայ՝ ամէն տեսակ չարչարանքներ տալ եկեղեցւոյ պաշտօնեաներուն, հիմա եկած՝ կեղծաւորութեամբ կը գոհանայ, եւ կ’ուզէ այդ կերպով իր բոլոր չարութիւնը մեր վրայ թափել: Ոչ անոր կը հաւատանք, ոչ ալ այդ սուտ հրամանը յանձն կ’առնենք:»

Իսկ նա իբրեւ գիտաց, եթէ ոչ կարեմ քակել զհաստատութիւն միաբանելոցն, յայնժամ քակեաց յինքենէ զծերն լի դառնութեամբ, յորում հանգուցեալ էր սատանայ զաւրութեամբ իւրով, եւ բազում գործեալ էր նորա նախճիրս. որոյ կերակուր կամաց իւրոց էր ի մանկութենէ անարատ մարմին սրբոց, եւ ըմպելի անյագութեան նորին՝ արիւն անմեղացն։ Յաւելոյր եւս ի վերայ չարութեան նորա եւ զիւր մահաբեր հրամանն. գունդս գունդս յամենայն աշխարհացն գումարէր ընդ նմա, եւ բազում երամակս փղաց յղէր ընդ նմա։

When the king understood that he could not disband their firm brotherhood, he bitterly released the old man [Mihr Narseh] whom Satan had lodged with his power, and who effected much carnage; whose preferred food from childhood was the immaculate flesh of the saints, and whose insatiable drink was the blood of the innocents. Upon this evil he added his own deadly command: He gathered legion upon legion [of the Persian army] from throughout all the land and sent many contingents of elephants with them.

Իսկ նա երբ հասկցաւ թէ չկրնար քակել միաբանողներու հաստատութիւնը, այն ատեն արձակեց դառնութեամբ լի եղող ծերուկը, որուն մէջ սատանան իր զօրութեամբ նստած էր, եւ մեծամեծ արիւնհեղութիւն գործած անոր մանկութենէն սիրած կերակուրը սուրբերու անարատ մարմինն էր, եւ իր անյագ ըմպելիքը անմեղներուն արիւնը: Իր չարութեան վրայ կ’աւելցնէ նաեւ իր մահաբեր հրամանը. բոլոր երկիրներէն գունդ գունդ զինուորներ կը ժողվէ եւ իրեն հետ կը ղրկէ շատ մը փիղերու երամակներ:

Հասեալ մերձ ի սահմանս Հայոց՝ մտանէր ի քաղաքն Փայտակարան, եւ զզաւրսն ամենայն սփռէր տարածանէր շուրջ զքաղաքաւն առ ի զգուշութիւն պատրաստութեան իւրոյ չարահնար խորհրդոցն։ Եւ յամուր որջն մտեալ հին վիշապն չարաթոյն, եւ բազում կեղծաւորութեամբ զինքն թաքուցանելով յաներկիւղութիւն, հեռաւորացն ահագին ձայնիւ սաստէր. եւ ի մերձաւորսն իբրեւ զաւձ սողալով փչէր։ Սա էր իշխան եւ հրամանատար ամենայն տէրութեանն Պարսից, որում անուն էր Միհրներսեհ, եւ չէր ոք ամենեւին, որ իշխէր ըստ ձեռն նորա ելանել։ Եւ ոչ միայն մեծամեծք եւ փոքունք, այլ եւ ինքն թագաւորն հրամանի նորա անսայր. որոյ եւ ձախող իրացն իսկ բուռն հարեալ էր նորա։

He came upon the borders of Armenia, entered the city of Paytakaran, and distributed his army around the city in careful preparation [to effect] his wicked design. The old poisonous dragon entered his secure lair, hiding himself with great hypocrisy so as not to be feared, and he rebuked those who were faraway with his formidable voice, and those who were nearby by slithering and hissing like a snake. This was the prince and commander of the whole empire of the Persians, whose name was Mihr Narseh, from whose clutches no one at all could escape. Not only did great and small obey his command, but so did the king himself, whom he had caught with his sinister devices.

Հայոց սահմաններուն մօտ հասնելով կը մտնէ Փայտակարան քաղաքը, եւ բոլոր զօրքը կը ցրուէ կը տարածէ քաղաքին շուրջը՝ զգուշութիւն ընելու իր չարահնար խորհուրդներուն պատրաստութեան: Եւ չարաթոյն հին վիշապը ամուր որջին մէջ մտած ինքզինք կեղծաւորութեամբ կը ծածկէր աներկիւղ ըլլալու համար, ահագին ձայնով կը սաստէր հեռաւորներուն, եւ օձի պէս սողալով կը փչէր մերձաւորներուն: Այդ ծերուկն էր Միհրներսեհ, Պարսից բոլոր տէրութեան հրամանատարն ու իշխանը. եւ չկար մէկը որ համարձակէր ըմբոստանալ անոր դէմ: Եւ ոչ թէ մեծամեծներն ու փոքրերը, այլ եւ նոյն ինքն թագաւորը կ’անսար անոր բերնին հրամանին, որ ձեռնամուխ եղած էր ձախորդ բաներու:

Chapter 4 #

ՎԱՍՆ ԵՐԿՊԱՌԱԿՈՒԹԵԱՆ ԻՇԽԱՆԻՆ ՍԻՒՆԵԱՑ ԵՒ ԸՆԿԵՐԱՑ ԻՒՐՈՑ։

On the Dissent of the Prince of Syunik and His Friends.

ՍՈՒՐԲ ՈՒԽՏԷՆ ԲԱԺՆՈՒՈՂՆԵՐՈՒՆ ԵՐԿՊԱՌԱԿՈՒԹԻՒՆԸ

Մինչեւ զայս վայր ոչ ինչ կարի զանգիտէի պատմել զհարուածս ազգիս մերոյ, որ յարտաքին թշնամեացն ճշմարտութեան չարաչար յարեան ի վերայ մեր. որք սակաւագոյնք հարին զմեզ, եւ յոլովագոյնք հարեալ գտան ի մէնջ, քանզի դեռեւս միաբանք եւ հաւասարք էաք։ Թէպէտ եւ ոմանք ի ծածուկ ունէին զերկմտութիւն նենգութեանն, սակայն յաչս արտաքնոցն ահաւոր երեւէր միաբանութիւնն. որպէս յերկուս եւ յերիս տեղիս ոչ կարացին կալ առաջի։

Until now, I have not hesitated to explain the blows that the foreign enemies of the truth maliciously inflicted upon us, a few of whom struck us and found many struck by us, for we were still united as equals. Although some [of us] were covertly and deceitfully of two minds, suddenly our brotherhood appeared fearsome in the eyes of the foreigners, such that they could not find solid ground from which to oppose us.

Մինչեւ հոս չէի վարանէր պատմել մեր Ազգին կրած աղէտները, որ եկան մեր վրայ ճշմարտութեան արտաքին թշնամիներէն, որոնք քիչ հարուածներ տուին մեզի, եւ շատ հարուածներ կրեցին մեզմէ, որովհետեւ միաբան ու հաւասար էինք տակաւին: Թէեւ ոմանք գաղտնաբար կը պահէին իրենց նենգաւոր երկմտութիւնը, սակայն միաբանութիւնը ահաւոր կ’երեւար օտարներու աչքին, ինչպէս որ կրցան դիմադրել երկու-երեք տեղեր:

Արդ յայսմ հետէ եւ անդր, ուր սպրդեալ անկանի երկպառակութիւն ի ներքս, ընդ քակել միաբանութեանն՝ եւ երկնաւոր առաքինութիւնն հեռանայ. եւ անձնընտիրք լինելով՝ յոյժ բազմանայ լալումն ողբոյս։ Քանզի հատեալ անկեալ անդամքն, որ յառաջագոյն սորուն սուրբ մարմնոյս էին, դառնայ մարդ յարտասուս առաջի մերձակայ դիականն. եւս առաւել լնու դառնութեամբ ի վերայ այնորիկ, որ յոգի եւ ի մարմին առ հասարակ դիակնանայ։ Եւ եթէ ի վերայ միոյ անձին այսպէս, ո՜րչափ եւս առաւել ի վերայ ողջոյն ազգի միոջ։

Henceforth, where dissension creeps in, our brotherhood shall dissolve, and with it, heavenly virtue; then we shall grow self-centered and our cries of lamentation shall multiply. For when those members who previously belonged to the holy body are cut loose, their fellow men turn to tears before their corpses, and become filled with even more bitterness upon those who become corpses in both soul and body. And if it is so for persons, how much more for the life of an entire nation!

Արդ ասկէ ետքը հոն երբոր ալ երկպառակութիւնը ներս կը մտնէ, միաբանութիւնը քակտուելով երկնաւոր առաքինութիւնն ալ կը հեռանայ. եւ ասոնք իրենց հանգիստը փնտռողներ ըլլալնուն համար աւելի կը շատնայ ողբս: Որովհետեւ կտրուելով ինկան այս սուրբ մարմինէն եղող անդամները. անոր համար կ’արտասուէ մարդ մօտակայ դիակին առջեւ: Եւ ա՛լ աւելի դառնութեամբ կը լեցուի այն բանին վրայ որ առ հասարակ կը դիակնանայ հոգին ու մարմինը: Ու եթէ մէկ անձի համար այսպէս է, որչա՞փ ա՛լ աւելի բոլոր ազգի մը համար:

Այլ յայսմ տեղւոջ ոչ միայն ի վերայ միոյ ազգի է ողբումնս մեր, այլ ի վերայ ազգաց եւ աշխարհաց. զոր եւ յառաջ մատուցեալ ասացից ըստ կարգի, թէպէտ եւ ոչ խնդութեան մտաւք։ Ահա ակամայ ճառագրեմ զբազումս որպէս կորեան ոմանք ի ճշմարիտ կենացն իւրեանց, եւ պատճառք եղեն բազմաց կորստեանն, ոմանց՝ երեւելեացս միայն, եւ այլոց երեւելեաց եւ աներեւութից։ Եւ այն՝ եւս չար է քան զամենայն. դուռն՝ զոր բացին կորստեան, Աստուծո՛յ միայն կարողութիւն է փակել զնա. այլ ըստ մարդկան սահման՝ ահա անցեալ է հնար։

But here our lamentation does not only resound for one nation, but for numerous nations and countries, which I will tell of in order, albeit without joy of mind. Unwillingly do I describe these many cases—how some of them lost their own true lives and became the cause for the loss of lives of many others (visible in some cases, and both visible and invisible in others). The worst of all is that they opened the gate to destruction that only God can close, for to do so lies beyond the capability of man.

Բայց այստեղ ոչ թէ միայն ազգի մը համար է մեր ողբը, այլ ազգերու եւ երկիրներու համար, ասոնք կարգաւ շարունակելով պիտի ըսեմ. բայց ոչ թէ ուրախ սրտով: Ահա ակամայ կը նշանագրեմ շատերը, որոնք կորսուեցան իրենց ճշմարիտ կեանքէն, եւ կորստեան պատճառ եղան ուրիշ շատերուն ալ, ոմանց միայն երեւելիներուն, եւ ուրիշներու երեւելիներուն ու աներեւոյթներուն: Եւ ամենէն աւելի չարն այն է որ միայն Աստուած կարող է փակել անոնց կորուստի բացած դուռը. եւ մարդկային սահմանէն անդին անցած է հնարքը:

Այս անաւրէն Միհրներսեհ, քանզի յառաջագոյն ստուգեալ գիտէր զամբարշտութիւնն Վասակայ, եւ յայնմ ժամանակի եւս յղէր եւ կոչէր զնա առ ինքն։ Որպէս նորա իսկ յառաջագոյն զատեալ եւ որոշեալ էր ի միաբանութենէն Հայոց, եկն եւ յանդիման եղեւ. եւ ստուգէր զիւր հաւատարմութիւնն եւ զՀայոց անիրաւ ապստամբութիւնն։ Յաւել եւ պատմեաց եւս առաւելաբանութեամբ զոր ինչ ոչ էր գործեալ Հայոց, եւ կամէր ընտանեբար ընդ միտ մտանել անաւրինին։

This lawless Mihr Narseh sent and called for Vasak, knowing beforehand of his impiety. Vasak, who had already separated himself from the Armenian brotherhood, came to Mihr Narseh, confirmed his fidelity and assured him of the disloyal Armenian revolt. He exaggerated and overstated what the Armenians had done and resolved to amicably influence the mind of the lawless one.

Այս անօրէն Միհրներսեհ, որ առաջուց ստուգած գիտէր Վասակին ամբարշտութիւնը, այս անգամ ալ մարդ կը ղրկէ եւ իրեն կը կոչէ զանի: Որովհետեւ առաջուց զատուած ու չեզոքացած էր ան Հայոց միասբանութենէն, եկաւ ու դէմն ելաւ, եւ հաւաստեց իր հաւատարմութիւնը Հայոց անիրաւ ապստամբութիւնը: Եւ Հայոց չգործած բաներն ալ չափազանցութեամբ աւելցուց ու պատմեց, եւ կ՚ուզէր անօրէնին աչքը մտնել ընտանեբար:

Բայց նա թէպէտ եւ ի ներքոյ յոյժ դսրովէր զնա, այլ արտաքին դիմաւք մեծարեաց, եւ եդ առաջի նորա զմեծամեծ պարգեւս երկրաւորս։ Եւ խոստացաւ նմա իշխանութիւն աւելի քան զոր ունէրն, եւ հայեցոյց զնա ի կարծիս սնոտիս, որ ի վեր էր քան զիւր տէրութիւնն. իբր թէ անկ իցէ նմա հասանել մինչ ի թագաւորական վիճակն. բայց միայն հնարս իրացն խնդրեսցէ, թէ որպէս քակտեսցի միաբանութիւն ուխտին Հայոց, եւ թագաւորին կամքն կատարեսցին յաշխարհին։

But although [Mihr Narseh] inwardly reviled [Vasak], he outwardly honored him, conferred great material gifts upon him, promised him greater authority than what he possessed, and turned his attention to the vain expectation of attaining higher authority, as though he might become king if only he could find a way to dissolve the brotherhood of the Armenian faithful and effect the will of the king in that land.

Բայց ան թէեւ շատ կը պախարակէր զայն ներքնապէս, բայց երեսանց մեծարեց եւ մեծամեծ երկրաւոր պարգեւներ դրաւ անոր առջեւը: Եւ իր ունեցածէն աւելի իշխանութիւն խոստացաւ անոր, եւ իր տէրութենէ վեր եղող սնոտի յոյսեր ներշնչեց, իբր թէ անոր կը վայելէր հասնիլ մինչեւ թագաւորական աստիճանին բայց միայն գործերու յաջողութեան մէկ ճարը գտնէ թէ ինչպէ՛ս կը քակուի Հայոց եկեղեցական միաբանութիւնը, եւ թագաւորին կամքը կը կատարուի աշխարհի մէջ:

Եւ իբրեւ յանձն էառ զամենայն ինչ՝ երթալ զկնի կամաց նորա, գիտաց եւ ծերն դառնացեալ, եթէ թմբրեալ եւ ցնորեալ եւ քակեալ է ի հաստատութենէ միաբանելոցն. յոյժ մխիթարեցաւ ի միտս իւր տրտմեալս, եւ էած զմտաւ՝ թէ եւ զամենեսեան զամենեսեան այսպէս կարիցեմ որսալ յանգիւտ կորուստն։ Եւ իւրոյ հնարագիտութեանն տայր զիմաստութիւնն. եւ այնմ ոչ էր տեղեակ, թէ նա իւրով ի զիւր անձն զատեալ եւ որոշեալ է ի սուրբ եկեղեցւոյն, հեռացեալ եւ աւտարացեալ ի սիրոյն Քրիստոսի։

When [Vasak] consented to do everything according to [Mihr Narseh’s] will, the bitter old man understood that Vasak was wearied and vexed and had detached from the firm brotherhood. He was very much consoled in his sorrowful mind, believing that he might succeed at last in luring them into boundless destruction. He attributed his machinations to his wisdom, not realizing that [Vasak] himself had separated from the holy church and estranged himself from the love of Christ.

Ու երբ ամէն բան յանձն առաւ անոր կամքին հետեւելու, այն դառնացած ծերուկը գիտցաւ թէ միաբանողներուն հաստատութենէն թուլցած, ցնորած եւ քակուած է ան, շատ ուրախացաւ իր տրտմութեանը մէջ, եւ մտածեց որ այսպէս պիտի կարենայ անգտանելի կորուստին որսալ ամենն ալ: Եւ իր հնարագիտութեան կը վերագրէր մարդուն անմտութիւնը, եւ տեղեակ էր սա բանին թէ ինքն իրմէ սուրբ եկեղեցիէն զատուած ու չեզոքացած է ան. եւ հեռացած ու օտարացած Քրիստոսի սէրէն :

Քանզի մոռացաւնք եղեն նմա գալուստ Որդւոյն Աստուծոյ, եւ ոչ յիշեաց զքարոզութիւն սուրբ աւետարանին. եւ ոչ ի սպառնալեացն զանգիտեաց, եւ ոչ յաւետիսն մխիթարեցաւ։ Ուրացաւ զաւազանն՝ որ յղացաւ զնա, եւ ոչ յիշեաց զընկալուչ սուրբ հոգին՝ որ ծնաւ զնա։ Անարգեաց զմարմինն պատուական՝ սրով սրբեցաւն, եւ առ ոտն եհար զարիւնն կենդանի՝ որով եւ քաւեցաւն ի մեղաց։ Ջնջեաց զգիր որդէգրութեանն, եւ իւրովք ձեռաւք խորտակեաց զհաստատուն կնիք մատանւոյն։ Ել ի թուոյ երանելեացն, եւ ապստամբեցոյց ընդ իւր զբազումս։

For he had forgotten about the coming of the Son of God and no longer recalled the preaching of the Holy Gospel. He no longer feared threats or found comfort in the Gospel. He denied the [baptismal] font that conceived him and did not recall reception of the Holy Spirit that had begotten him. He brought into contempt the honorable body, with which he was made holy, and trod upon the living blood, by which he received penance for his sins. He blotted out the letter of adoption and with his own hand broke the firm seal off of his ring. He then left the number of the blessed ones and drew many people after him.

Որովհետեւ ան մոռցաւ Աստուծոյ որդւոյն գալուստը, եւ չյիշեց սուրբ աւետարանի քարոզութիւնը, ոչ սպառնալիքներէն վախցաւ, ոչ ալ աւետիսներով մխիթարուեցաւ: Ուրացաւ զինք յղացող սուրբ աւազանը, եւ չյիշեց ընկալուչ Սուրբ Հոգին, որ զինք ծնաւ: Անարգեց պատուական մարմինը, որով սրբուեցաւ, եւ ոտքի տակ առաւ կենդանի արիւնը, որով քաւութիւն գտաւ մեղքերէն: Ջնջեց որդեգրութեան գիրը, եւ իր ձեռքով խորտակեց մատանիին հաստատուն կնիքը, ելաւ եւ իրեն հետ ապստամբեցուց շատերը:

Ձեռն էարկ կամակորութեամբ եւ եմուտ յորդէգրութիւն դիւապաշտութեանն, եւ եղեւ աման չարին, եւ ելից զնա սատանայ ամենայն խորամանկութեամբ։ Ի ձեռն էառ իբրեւ զվահան, եւ ագաւ զնա իբրեւ զզրահս, եւ եղեւ իբր զինուոր կատարեալ կամաց նորա։ Մարտեաւ հնարիւք ընդ իմաստունս, եւ յոյժ խորագիտութեամբ ընդ գիտունս, յայտնի ընդ անմեղս, եւ ի ծածուկ ընդ խորհրդականս. ձեռն էարկ եւ եհան զբազումս ի գնդէն Քրիստոսի, եւ խառնեաց ի գունդս դիւաց։ Եւ ի բազում յայլ տեղիս գողաբար սողեցաւ եւ եմուտ իբրեւ զաւձ ի մէջ ամրացելոցն. եւ խրամ հատեալ յափշտակեաց եւ էառ եւ եհան յայտնութեամբ զբազումս յազատաց եւ զբազմագոյնս ի շինականաց, եւ զայլ ոմանս յանուանեալ քահանայից։

He crookedly undertook to worship demons and became a vessel of evil, and Satan filled him with every cunning, taking him as a shield and wearing him as armor, so that he became like a soldier fulfilling [Satan’s] will. He fought with artifice against the wise and with cunning against the knowledgeable; openly against the innocent and secretly against the discreet; he drove many from the army of Christ, and mingled them with the hosts of demons. He slithered thief-like into many other places and entered the strongholds; and breaking in, he seized and openly removed many of the nobles and peasants, and others called priests.

Կամակորութեամբ ձեռնամուխ եղաւ, եւ որդեգրութեան մտաւ դիւապաշտութեան, աման եղաւ չարին, եւ սատանան ամէն խորամանկութեամբ լեցուց զայն: Ձեռք առաւ զայն իրրեւ վահան, ու հագաւ իբրեւ զրահ, եւ եղաւ իբրեւ կատարեալ զինուոր անոր կամքին: Հնարքով մարտնչեցաւ իմաստուններու հետ, եւ շատ խորագիտութեամբ՝ գիտուններու հետ. յայտնապէս՝ անմեղներու հետ, ծածկարար՝ խոհականներու հետ. ձեռքն երկնցուց եւ հանեց Քրիստոսի գունդէն շատերը եւ խառնեց դեւերու գունդին: Եւ ուրիշ չատ տեղեր` գողի պէս սողացաւ ու օձի պէս մտաւ ամրացածներու մէջ. եւ փոս փորելով յափշտակեց, խլեց ու յայտնապէս առաւ ազնուականներուն շատերը եւ շինականներէն շատագոյնները, եւ քահանայ անունը կրող ուրիշ մէկ քանիները:

Որոց անունքն են այս՝ գործակցաց նորա.

These are the names of his associates:

Եւ իր գործակիցներուն անուններն են.

The prince of Reshtunik, Artak. The prince of Khorkhorrunik, Gadisho. The prince of Vahevunik, Giwt. The prince of Bagratunik, Tirots. The prince of Apahunik, Manej. The prince of Gabeghiank, Arten. The prince of Ake, Enjugh.The prince of Urts, Nerseh.Another prince of the Balunik, Varazshapuh. A sepuh of the Amatunik, Manen.

Ռըշտունեաց իշխանը Արտակ, Խորխոռունեաց իշխանը Գադիշոյ, Վահեւունեաց իշխանը Գիւտ, Բագրատունեաց իշխանը Տիրոց, Ապահունեաց իշխանը Մանէճ, Գաբեղենից իշխանը Արտէն, Ակէոյ իշխանը Ընջուղ, Ուրծայ իշխանը Ներսէհ, Պալունեաց իշխանը Վարազշապուհ, եւ Ամատունիներէն սեպուհ մը՝ Մանէն։

Բազում եւ այլ ազատ մարդիկ, զոր ոստանիկսն անուանեն՝ յարքունի տանէ։

And many others azats, whom they call ostanik, [which means] from the royal house.

Եւ ուրիշ շատ մը ազնուականներ, որոնք կը կոչուին Ոստանիկ, այսինքն արքունի տունէն:

Եւ բովանդակ զիւր բոլոր աշխարհն ապստամբեցոյց յուրացութիւն, ոչ միայն ըստ աշխարհական բազմութեանն, այլ եւ զբազումս ի սուրբ ուխտէ եկեղեցւոյն. մանաւանդ սուտ երիցամբքն՝ որով գործէր զչարիսն. երէց մի Զանգակ անուն, երէց մի Պետրոս անուն, սարկաւագ մի Սահակ անուն, սարկաւագ մի Մուշի անուն, զորս յղէր առ անմեղ մարդիկ, խաբէր եւ պատրէր. սուրբ աւետարանաւն երդնուին եւ ասէին, եթէ «Ի թագաւորէն շնորհեսցի ամենեցունց քրիստոնէութիւնդ»։ Եւ այսպէս խորամանկ խաբեութեամբ հանէին զբազումս ի սուրբ միաբանութենէն, ածէին եւ խառնէին ի գունդս ուրացողացն։

He drew the entire land into apostasy—not only the masses, but also the holy clergy of the church, and especially the false priests through whom he worked malice: a priest named Zangak, a priest named Petros, a deacon named Sahak, and a deacon named Mushi, whom he sent to innocent men to deceive. They swore on the Holy Gospel, and said: “Christianity shall be granted to all by the king.” And thus, by this artifice, they detached many from the holy brotherhood, bringing and mingling them among the hosts of the apostates.

Իր բոլոր նահանգը բովանդակ ապստամբեցուց ուրացութեամբ. ոչ միայն չատ մը աշխարհականները, այլ եւ եկեղեցական դասէն ալ շատերը, մանաւանդ սուտ երեցներով, որոնցմով կը գործէր չարիքները. Զանգակ անուն երեց մը, Պետրոս անուն երեց մը, Սահակ անուն սարկաւագ մը, որ կը ղրկէր անմեղ մարդոց, եւ կը խաբէր ու կը պատրէր զանոնք. սուրբ աւետարանով երդում կ՚ընէին եւ կ’ըսէին. «Թագաւորէն պիտի շնորհուի ձեր ամենուն քրիստոնէութիւնը:» Եւ այսպէս խորամանկութեամբ սուրբ միաբանութենէ կը հանէին շատերը եւ բերելով կը խառնէին ուրացողներու գունդին:

Եւ ժողովեաց զամենայն գայթակղութիւն, եւ արար գունդ զաւրաց բազմաց. գրեաց եւ եցոյց զբազումս ի նոցանէ յականէ յանուանէ մեծ հազարապետին, եւ զիւր քաջութիւն արութեանն, մեծապէս պարծելով՝ ո՛րպէս աշակերտեաց ի մոլորութիւն խաբէութեան, եւ բաժանեալս եւ երկցեղս երեւեցոյց զզաւրսն Հայոց։

He assembled all those whom he had tempted and formed a large, armed force; he wrote many of their names one by one and presented them to the great hazarbed [Mihr Narseh], and greatly boasting of his strength and valor, he taught them to aberrate and to deceive, and gave the appearance that the Armenian army had been split in two.

Եւ ժողուեց բոլոր գայթակողները եւ կազմեց շատ զինուորներու գունդ, նամակով գրեց եւ յականէ յանուանէ ցոյց տուաւ անոնցմէ շատերը մեծ հազարապետին, մեծապէս պարծենալով իր քաջութիւնը թէ ինչպէ՛ս խաբեբայ մոլորութեան հրապուրեց Հայոց զօրքերը եւ բաժնուած ու երկցեղ երեւցուց զանոնք:

Եւ իբրեւ այս ամենայն չարիք յաջողեցան նմա, նմա, քակեաց եւ զմիաբանութիւն աշխարհին Վրաց ի Հայոց, եւ Աղուանիցն ոչ ետ յառաջ խաղալ. եւ զաշխարհն Աղձնեաց ըստ նմին իսկ աւրինակի յետս կալաւ։ Գրեաց հրովարտակ եւ աշխարհին Յունաց, ցուցանելով նոցա այլ ընդ այլոյ ստութեամբ, առ այր մի, որոյ Վասակ անուն էր, յայնց Մամիկոնենից՝ որ կան ի ծառայութեան Յունաց։ Եւ ի թշուառութեան ժամանակին այրն այն սպարապետ էր Ստորին Հայոց, եւ հաւատարիմ զաւրացն Հոռոմոց ի սահմանին Պարսից, եւ արտաքոյ էր աւրինացն Աստուծոյ գործովք իւրովք։ Եգիտ այս Վասակ զայն Վասակ իւր գործակից ի մեծամեծ չարիսն՝ զոր միաբանեցին երկոքեանն։

And when he had succeeded in all this evildoing, he dissolved the brotherhood between the Georgians and Armenians and did not allow either the Aghuans or Aghdznis to advance. He wrote a letter full of equivocations to the Greeks, to a man named Vasak from the Mamikonian clan, who are in service to the Greeks. In this time of misery, that man was the sparapet of Lower Armenia, loyal to the Roman army at the Iranian border and without the divine law in his workings. This Vasak found in the other Vasak an associate for effecting great misery, in which they united together.

Ու երբ յաջողութեամբ գլուխ ելան այս բոլոր չարիքները, Հայերէն զատեց Վրաստանի միաբանութիւնն ալ, եւ չթողուց Աղուաններուն առաջ երթալ, նոյնպէս ապստամբեցուց նաեւ Աղձնիքը: Յունաստան ալ հրովարտակ մը գրեց խաբեբայ ստութիւնով, Վասակ անուն մէկու մը, այն Մամիկոնեաններէն, որոնք Յունական ծառայութեան մէջն էին: Եւ այդ դժբաղդ ժամանակին մէջ այն մարդը սպարապետն էր ստորին Հայքի եւ Պարսից սահմանին վրայ գտնուող Հոռոմական հաւատարիմ զօրքերու, եւ Աստուծոյ օրէնքէն դուրս էր իր գործերովը: Այս Վասակը իրեն գործակից գտաւ այն Վասակը մեծամեծ չարիքներու մէջ, ուր միաբանեցան երկուքը:

Գրէր նա եւ ցուցանէր հանապազորդ, իբր թէ ամենայն Հայք զկնի իւր միաբանեցին։ Եւ զնոյն գիր մեծաւ զգուշութեամբ ներքին Վասակն տայր տանել ի թագաւորանիստ քաղաքն կայսեր. մինչեւ զսուրբ եպիսկոպոսացն զմիտս եւս ուծացոյց ի նոցանէ, եւ զամենայն զաւրսն Յունաց յերկբայս արար յուխտէն։

He wrote and continually gave the appearance that all Armenians were united with him. And this same letter Vasak carefully and covertly had delivered to the royal capital, and so much as distanced the minds of the holy bishops from them [the Armenians] and put doubt in the minds of the entire Greek army about their covenant.

Ամէն օր կը գրէր եւ կը հաւտացնէր ան թէ բոլոր Հայերը միաբանած են իբր թէ իր ետեւէն, եւ ներքին Վասակը Կայսեր թագաւորանիստ քաղաքը տանիլ կու տար այն գրութիւնը մեծ զգուշութեամբ. մինչեւ անգամ սուրբ եպիսկոպոսներն ալ պաղեցուց անոնցմէ, եւ Յունաց բոլոր զինուորները տարակուսի մէջ դրաւ եկեղեցականներու մասին:

Մանաւանդ զի ի ձեռն սուտ քահանայիցն պատրէր եւ խաբէր իբրեւ ճշմարիտ մարդովք. աւետարան հանդերձ խաչիւ տայր տանել, եւ զիւր զամենայն սատանայական ստութիւնն նոքաւք ծածկէր։ Դնէր զինքն յաստուածպաշտութեան կարգի եւ զամենայն կողմ ուրացելոցն. առաւել զինքն հաւաստէր հաստատուն քան զամենայն զաւրսն Հայոց. երդնոյր եւ հաստատէր, եւս եւ զամենայն հրամանս թողութեան յարքունուստ ցուցանէր։

Above all he separated them by means of the false priests who concealed all his Satanic lies while bearing the Gospel and cross. He insinuated himself in the ranks of the godly, surrounding himself with apostates; thus, he believed himself to wield more power than the entire Armenian army. He swore and gave assurances and showed all commands of remission to be from the court.

Մանաւանդ սուտ քահանաներու միջոցաւ , իբրեւ թէ ճշմարիտ մարդոցմով, կը հրապուրէր եւ կը խարէր զանոնք. աւետարան տանիլ կու տար խաչով միասին, եւ անոնցմով կը ծածկէր իր բոլոր սատանայական ստութիւնը: Աստուածապաշտներու կարգին մէջ կը դնէր ինքզինք, նոյնպէս ալ բոլոր ուրացողները. Հայոց բոլոր զօրքերէն աւելի հաստատուն կը ցուցնէր զինք քրիստոնէութեան մէջ. երդում կ՚ընէր կը հաստատէր, եւ ա՛լ աւելի բոլորին թողութեան հրամաններ կը ցուցնէր արքունիքէն:

Այն էին եւ կամք Յունաց աշխարհին, լսել զայն ախորժութեամբ. այլ ի ձեռն նորա առաւել եւս ի նոյն յեղեալ տապալեցան։ Սոյնպէս առնէր եւ ընդ ամենայն կողմանս ամրականաց աշխարհին, ի Տմորիսն եւ ի Կորդիսն, յԱրցախ եւ յԱղուանսն, ի Վիրս եւ յաշխարհն Խաղտեաց. յղէր պնդէր, զի ասպնջականութեան ոք արժանի մի՛ արասցէ։

The Greeks shared the same will, so they listened to this agreeably; and because of Vasak they became more removed [from the Armenians]. He acted in the same manner with all the strongholds of the land, in Tmorik, Korduk, Artsakh, Aghuank, Georgia and Khaghtik, he sent [people] to insist that they not receive [the Armenians] hospitably.

Յունաստանի ալ կամքն էր ախորժութեամբ լսել զայն, եւ ա՛լ աւելի այն կողմ շեղելով տապալեցան նոր միջոցաւ: Այսպէս կ՚ընէր երկրին բոլոր ամուր տեղերն ալ, Տմորիքի, Կորդիքի, Արցախի, Աղուանքի, Վրաստանի եւ Խաղտիքի մէջ, մարդ կը ղրկէր ու կը պնդէր որ մէկը արժանի չընեն հիւրութեան:

Եւ ըստ մեծի չարութեան նորա առաւել եւս ժամանակն եբեր նմա զյաջողութիւն իրացն. զի ամենեւին արտաքուստ աւգնական ոք ոչ գտաւ գնդին Հայոց, բաց յայնց Հոնաց, որոց բանս եդեալ էր։ Սակայն եւ վասն նոցա կուտեաց զբազում այրուձին Արեաց, արգել եւ փակեաց զդրունս ելին նոցա։ Քանզի ոչ տայր դադար ամենեւին թագաւորին Պարսից, այլ յղէր եւ կոչէր գունդս բազումս ի պահակն Ճորայ, եւ զՎրաց աշխարհն բովանդակ անդ գումարէր, զզաւրսն Լփնաց եւ զՃղբաց, եւ զՎատն, զԳաւն եւ զԳղուարն եւ զԽրսանն եւ զՀեճմատակն, զՓասխն եւ զՓոսխն, եւ զՓիւքուան եւ զամենայն զաւրսն Թաւասպարանն, զլեռնայինն եւ զդաշտայինն, եւ զամենայն ամրակողմն լերանցն։ Էր զոր կարասեաւ, մեծաւ պարգեւաւք եւ առատաձեռն բաշխելով զգանձսն արքունի, եւ էր զոր հրամանաւ թագաւորին սաստիւ տագնապէր։

And by his great wickedness, time brought him yet more success, for the Armenian army was entirely deprived of foreign and external aid, with the exception of the Huns, with whom they had an agreement. Yet because of [the Armenians], he gathered the large cavalry of the Aryans and blocked their gates of passage. For he did not give the king of the Persians any rest, but sent and summoned a great military unit to the gate of Chor and gathered all [the forces] of the Georgians, the forces of the Lpink and Chighbk, Vatk, Gavk and Ghuark and Khrsank and Hechmatak, Paskh, Poskh, Pyukuan, and the entire army of Tavasparank, from the highlands and the lowlands, and all the mountain strongholds. Some [he captured] with possessions, great gifts and the distribution of abundant royal treasures, and others he pressed by the threat of the king’s command.

Եւ ժամանակն ալ անոր յաջողեց իր մեծ չարութեան համեմատ, որովհետեւ ամենեւին դրսէն օգնական չգտնուեցաւ Հայոց գնդին, այն Հոներէն զատ, որոնք դաշինք դրած էին: Սակայն անոնց համար ալ ժողուեց շատ մը Արեաց հեծելազօրքեր եւ փակեց անոնց անցնելու դռները. որովհետեւ ամենեւին դադար չէր տար Պարսից թագաւորին, այլ մարդ կը ղրկէր եւ շատ մը գունդեր կը կոչէր Ճորայ պահակը, Վրաստանի զօրագունդերը, Լփնիքի եւ Ճղրիքի զինուորները, Վատը, Գաւը, Գղուարը, Խրսանը, Հեճմատակը , Փասխը, Փոսխը, Փիւքուանը, եւ Թաւասպարանի բոլոր զօրքերը, լեռնայիններն ու դաշտայինները եւ լեռներու բոլոր ամուր տեղերը գտնուողները: Կային որ կը հրապուրէր կարասիներով, մեծ պարգեւներով եւ արքունի գանձերը առատութեամբ բաշխելով, եւ կային ալ որ սպառնալից կը նեղէր թագաւորին հրամանով:

Զայս ամենայն իբրեւ արար եւ կատարեաց ըստ հրամանի թագաւորին, աւր ըստ աւրէ գրէր եւ ցուցանէր մեծ հազարապետին Պարսից, որ ղաւղեալ եւ թաքուցեալ էր ի քաղաքն Փայտակարան։ Համարձակեցաւ այնուհետեւ եւ նա ցուցանել զինքն բազում ազգաց, էր՝ որոց ահ արկանէր, եւ էր՝ որոց սիրով պարգեւս բաշխէր։ Կոչէր առ ինքն զՎասակ, եւ որք ընդ նմա իշխանքն ամենեքեան, բազում պարգեւս շնորհէր նոցա նոցա յարքունուստ, եւ զաւրացն՝ որ ի նորա բանի էին։ Տանէր զառաջեաւ եւ զուրացեալ երիցունսն. ցուցանէր, հաստատէր եւ յայտ առնէր, եթէ սոքաւք որսացայց զնոսա՝ քակտել ի միաբան ուխտէն։ Իսկ հազարապետն իբրեւ զայն լսէր՝ յոյժ շնորհակալ լինէր երկոցունցն, եւ յոյս առաջի դնէր նոցա. «Եթէ լիցի մեր յաղթութիւն, զայլոց քահանայից կեանս դոցա շնորհեցից, եւ զմեծ վաստակ դոցա ցուցից թագաւորին»։

When he effected and accomplished all of this according to the king’s command, he daily wrote to the great hazarbed of the Persians [Mihr Narseh], who was hiding in the city of Paytarakan. Thereafter, he went boldly and approached many nations, filling some with terror and gladly distributing gifts among others. He called for Vasak and all the princes who were with him, bestowed many gifts upon them from the court, as well as to the soldiers in agreement with him. [Vasak] took before him the apostate priests, showing and explaining how with these he would lure the others and disband them from their covenant. When the hazarbed heard this, he was very thankful to the priests and placed hope before them: “If we succeed, the possessions of the other priests shall be bestowed to you and your great services will be represented to the king.”

Երբ այս ամենը կատարեց թագաւորին հրամանին համեմատ, օրէ օր կը գրէր մեծ հազարապետին, որ պահուըտած էր Փայտակարան քաղաքը: Ան ալ համարձակեցաւ անկէ ետքը ցուցնել ինքզինք շատ մը ազգերու. կային որոնց վախ կու տար, եւ կային, որոնց պարգեւներ կը բաշխէր սիրով: Իրեն կը կոչէ Վասակը եւ անոր հետ եղող իշխանները, եւ շատ պարգեւներ կը բաշխէ արքունիքէն անոնց եւ այն զօրքերուն, որոնք խօսքը մէկ ըրած էին իրեն հետ: Իր առջեւէն տարած էր ուրացող երեցներ ալ, կը ցուցնէր, կը հաստատէր, եւ կը յայտնէր թէ ասոնց ձեռքով պիտի որսար զանոնք միաբան ուխտէն քակելու: Իսկ հազարապետը երբ կը լսէր զայն, շատ չնորհակալ կ’ըլլար երեցներէն, եւ անոնց յոյս կու տար որ «Յաղթութիւնը եթէ մեր կողքն ըլլայ, անոնց պիտի շնորհեմ միւս քահանաներուն կեանքը, եւ թագաւորին ցոյց պիտի տամ իրենց մեծ ջանքերը:

Եւ այսպէս շարժեաց եւ շփոթեաց զաշխարհն Հայոց, մինչեւ զբազում եղբարս հարազատս քակեաց ի միմեանց, ոչ եթող միաբան զհայր եւ զորդի, եւ ի մէջ խաղաղութեան արար խռովութիւն։

Thus he shook and disturbed the land of Armenians, so much as estranging brothers from each other, separating son from father, and caused disturbance amid peace.

Եւ այսպէս վրդովեց ու շփոթեցուց Հայաստանը, մինչեւ անգամ իրարմէ զատեց չատ հարազատ եղբայրները. միաբան չթողուց հայրն ու որդին եւ խռովութիւն ցանեց խաղաղութեան մէջ:

Եւ անդէն իսկ յիւրում աշխարհին եղբաւրորդիք երկու էին նորա ի սուրբ ուխտին առաքինութեան. գրեաց եւ եցոյց վասն նոցա յարքունիս, եւ էառ իշխանութիւն ի վերայ կենաց նոցա, մերժեաց եւ եհան զնոսա յաշխարհէն, զի մի՛ այլ դարձցին անդրէն։ Հալածեաց եւ փախոյց զամենայն միայնակեացս աշխարհին, ոյք հայհոյէին զանդարձ ամբարշտութիւն նորա։ Արար եւ կատարեաց զամենայն չարիսն ընդդէմ ճշմարտութեանն. եւ զոր ինչ ոչ գիտէին անաւրէն հեթանոսքն՝ իմացուցանէր նոցա, եւ վասն ուխտին քրիստոնէութեան, եթէ որպէս հնարիւք կարասցէ բառնալ յաշխարհէն Հայոց։

Even in his own land, where he had two nephews who were among the virtuous brotherhood, he tattled on them to the royal court, received authority over their possessions and exiled them from the land so that they could not return. He persecuted and put to flight all the hermits of the land who cursed his irredeemable impiety. He effected all this evil against the truth, and imparted knowledge to the ungodly heathens, including about the Christian faithful, as to the means by which they may be severed from Armenia.

Ու երկու եղբօրորդիներ ունէր հայրենիքը, առաքինութեան սուրբ ուխտին մէջ. արքունիք գրաւոր տեղեկութիւն տուաւ անոնց վրայօք, եւ իշխանութիւն առաւ անոնց կեանքին վրայ, եւ հանեց ու վանեց զանոնք իրենց երկրէն, այնպէս որ չդառնան ալ եւս: Հալածեց եւ փախցուց երկրին բոլոր մենակեցիկները, որոնք կ’անգոսնէին անոր անողոք ամբարշտութիւնը: Բոլոր չարիքներն ըրաւ ու կատարեց ճշմարտութեան դէմ, եւ անօրէն հեթանոսներուն չգիտցածը հասկցուց անոնց, նոյնպէս ալ քրիստոնէական ուխտին համար՝ թէ ինչպէս հնարքով պիտի կարենայ ջնջել զայն Հայաստանէն:

Զայս ամենայն չարիս իբրեւ ետես ի նմա Միհրներսեհ, քան յանձն իւր՝ առաւել ի նա էր յուսացեալ։ Հարցանէր եւ ստուգէր՝ թէ քանի՞ այր կայ ի Հայոց աշխարհին ի գնդին Վարդանայ ընդ ամենայն բազմութիւնն։ Իբրեւ լուաւ ի նմանէ՝ թէ աւելի քան զվաթսուն հազար են, խնդրէր եւս տեղեկութիւն վասն իւրաքանչիւր անձին քաջութեան, եւ կամ քանի՛ այն ոք իցեն՝ որ սպառազէնքն իցեն, եւ կամ քանի՛ այն ոք իցեն՝ որ մերկ առանց զինու աղեղնաւորք իցեն. սոյնպէս եւ վասն վահանաւոր հետեւակացն։

When Mihr Narseh saw all this evil associated with Vasak, he put more hope in him than in himself. He examined the number of men throughout Armenia under the command of Vartan. When he heard that they amounted to more than 60,000, he required additional information as to the strengths of each, the number of those who were armed, the number of unarmed archers, and likewise concerning the shielded infantry.

Երբ Միհրներսեհ կը տեսնէ անոր վրայ այս բոլոր չարիքները, իր անձէն աւելի կը վստահի անոր: Կը հարցնէ եւ կը ստուգէ թէ Հայաստան Վարդանայ գնդին մէջ քանի՞ հոգի կայ բոլոր բովանդակ: Երբ կը լսէ անկէ թէ վաթսուն հազարէն աւելի են, տեղեկութիւն կ’ուզէ իւրաքանչիւր անհատի քաջութեան վրայ ալ, թէ քանինե՛ր սպառազինուած են, եւ քանինե՛ր մերկ՝ առանց զէնքի աղեղնաւորներ են, նոյնպէս ալ վահանաւոր հետեւակներու մասին:

Եւ իբրեւ լուաւ զթիւ համարոյ բազմութեանն, առաւել եւս փութացաւ ուսանել՝ թէ քանի՛ք իցեն պարագլուխք քաջ նահատակացն, զի երիս ընդ միոյ պատրաստեսցէ առ մի ի նոցանէ, թող զայլն ամենայն։ Այլ եւ դրաւշից անգամ իւրաքանչիւրոց տեղեկանայր ի նմանէ. եւ թէ քանի՛ գունդ զզաւրսն բաժանիցեն, եւ ո՛ր ոք ի նոցանէ սաղարք լինիցին, եւ ո՛ր զաւրագլուխ յորմէ կողմանէ յռազմ մտանիցէ, եւ զինչ անուանք իւրաքանչիւր համհարզացն իցեն, եւ քանի՛ փողահարք ի մէջ գնդին ձայնիցեն։ Ղակի՞շ գործիցեն արդեւք, եթէ արձակ բանակեսցին. ճակատ առ ճակա՞տ գործիցեն, եթէ համագունդ ընդ մի տեղի դրդիցեն։ Ո՛ ոք ի նոցանէ երկբայս կայցէ, եւ կամ ո՛ ոք ի նոցանէ զանձն ի մահ դնելով գուն գործիցէ։

Then, on hearing all this, [Mihr Narseh] became more eager to learn about how many men would be leading the valiant warriors, so as to outnumber them three-to-one (let alone the others). He also inquired concerning each banner, as to how many regiments the army was divided into, who among them were officers, which commander would lead the battle on which side, the names of each adjutant, and how many trumpeters would sound in the army. Would they cast up entrenchments or encamp openly? Would they do battle head-to-head or concentrate them all together on one spot? Who among them would waver, and who among them would fight to the death?

Ու երբ լսեց բազմութեան թիւը, աւելի փութաց գիտնալ թէ քանի են քաջերու պարագլուխները, որպէսզի անոնց ամէն մէկին դէմ երեքական պատրաստէ, նաեւ ուրիշ ամէն բան: Նոյնպէս իւրաքանչիւր դրոշակներու մասին ալ կը տեղեկանար անկէ. թէ քանի՛ գունդին բաժնեցին զօրքերը, եւ որոնք զօրագլուխ կ’ըլլան անոնցմէ, եւ ո՛ր զօրագլուխը ո՛ր կողմէն պիտի մտնէ պատերազմի, եւ ի՛նչ են իրենց զինակիցներուն անունները, եւ քանի փողահարներ կը հնչեցնեն գնդին մէջ: Ղակի՞չ կը փորեն, եթէ ոչ արձակ կը բանակին. ճակատ ճակատի° պիտի կռուին, եթէ ոչ համագունդ պիտի շարժին մէկ տեղէն: Ո՞վ երկմիտ կ’ըլլայ անոնցմէ, եւ ով պիտի դիմադրէ իր անձը մահուան ենթարկելով :

Եւ իբրեւ զայս ամենայն տեղեկացաւ ի նմանէ, կոչէր զամենայն զաւրագլխեանն, պատուէր հրամանի տայր ամենեցուն յանդիման նորա, զի խրատու նորա լուիցեն ամենեքեան։ Եւ զամենայն զաւրսն զաւրագլխաւքն հանդերձ յանձն առնէր առն միում յաւագացն, որում անուն էր Մուշկան Նիւսալաւուրտ։

When [Mihr Narseh] had been informed on all these points, he summoned all of his commanders and ordered them all, in [Vasak’s] presence, to heed his instructions. Then he committed the entire army and all the commanders to one member of senior rank, whose name was Mushkan Niwsalavurt.

Երբ կը տեղեկանայ անկէ այս ամէնը, կը կոչէ բոլոր զօրագլուխները, հրաման կու տայ ամենուն անոր առջեւ որ ամենքն ալ անսան անոր խրատին: Եւ բոլոր զօրքերը իրենց զօրագլուխներով հանդերձ կը յանձնէ աւագանիներէն մէկուն, որուն անունն էր Մուշկան Նիսալաւուրտ։

Եւ ինքն խաղայր անդէն գնայր յերկիրն Արեւելից. եւ յանդիման եղեալ մեծի թագաւորին, պատմէր զամենայն անցս իրացն, զիւր հնարաւոր իմաստութիւնն եւ զՎասակայ խաբեբայ պատրանս հայթայթանացն. ո՛րպէս զառաջինն զիւր զամբարշտութիւնն կամեցաւ ծածկել այնու՝ զի քակեալ երկպառակեաց զգունդն Հայոց։

He himself set forth toward the land of the East and appeared before the great king, to whom he related all the occurrences which had taken place, including his devious intelligence and Vasak’s deceptive flattery to procure his ends, and how he had at first resolved to conceal his impiety to dissolve and divide the Armenian forces.

Եւ ինք յառաջ կը խաղայ անկէ ու կ’երթայ արեւելք. եւ ներկայանալով մեծ թագաւորին կը պատմէ բոլոր իրողութիւնները, իր ճարտար իմաստութիւնը եւ Վասակին խաբեբայ մեքենայութիւնները, թէ ինչպէ՛ս ծածկել ուզեց իր առջի ամբարշտութիւնը որ երկպառակեց Հայոց գունդը:

Իբրեւ լուաւ զայս ամենայն թագաւորն ի բերանոյ մեծ հազարապետին, դառնացաւ յանձն իւր, եւ ասէ անսուտ երդմամբ. «Եթէ ապրեսցի անաւրէնն այն ի մեծ պատերազմէն, մեծաւ անարգանաւք տամ ըմպել նմա զբաժակն դառնութեան մահու»։

Now when the king heard all this from the mouth of the great hazarbed, he became embittered within, and swore this inviolable oath: “If that renegade survives that great battle, with great dishonor will I have him drink from the bitter cup of death.”

Երբ թագաւորը լսեց ամէնը մեծ հազարապետին բերնէն, կատղեցաւ, եւ ըսաւ անդրժելի երդումով. «Եթէ ազատի այն անօրէնը մեծ պատերազմէն, անոր մահուան բաժակը կը խմցնեմ մեծ անարգանքով:»

Chapter 5 #

ԿՐԿԻՆ ԱՆԳԱՄ ԸՆԴԴԷՄ ԿԱԼ ՀԱՅՈՑ ՊԱՏԵՐԱԶՄԱՒ ԹԱԳԱՒՈՐԻՆ ՊԱՐՍԻՑ։

The Armenians Oppose the Iranian King in Battle Again.

ԿՐԿԻՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄՈՎ Կ’ԸՆԴԴԻՄԱՆԱՆ ՀԱՅԵՐԸ ՊԱՐՍԿԱՑ ԹԱԳԱՒՈՐԻՆ ԴԷՄ։

Մեծ է սէրն Աստուծոյ քան զամենայն մեծութիւն երկրաւոր. եւ այնպէս աներկեւղս առնէ զմարդիկ՝ իբրեւ զանմարմին զաւրս հրեշտակաց, որպէս անդստին ի սկզբանէ է տեսանել զբազումս բազում անգամ ի բազում տեղիս։ Մարդիկ, որ սիրովն Աստուծոյ իբրեւ զինու վառեալք էին, ոչ ինչ խնայեցին զանգիտելով իբրեւ զանարի՝ գոլով վատասիրտք, կամ ի մահ անձանց, կամ յափշտակութիւն ընչից, կամ ի խողխողումն սիրելեաց, կամ ի գերութիւն ընտանեաց, ելանել ի հայրենի երկրէն եւ անկանել ի ստրկութիւն յաւտարութեան. առ ոչինչ համարեցան զայս ամենայն անցս չարչարանացն. այլ միայն միաբան կալ ընդ Աստուծոյ, զի ի նմանէ միայն մի՛ գերի ելցեն. եւ ամենայն երեւելի մեծութեանս զնա բաւական համարեցան՝ ընտրեալ ի միտս իւրեանց։ Եւ զուրացութիւնն մեռելութիւն վարկանէին, եւ զմահ վասն Աստուծոյ՝ անանց կենդանութիւն, եւ ծառայել յերկրի՝ ազատութիւն կենաց իւրեանց, եւ ընկենուլ զանձինս յաւտարութիւն՝ ընդ Աստուծոյ գիւտից։

The love of God is greater than all earthly greatness and makes mortals as fearless as the hosts of bodiless angels, which from the beginning of time have been seen a great many times and in many places. Those who were armed with the love of God did not cower out of fear like faint-hearted cowards; not from their own deaths, nor the plunder of their possessions, nor the slaughter of their loved ones, nor the captivity of their families, nor the departure from their homeland, nor from becoming slaves in a foreign land. They regarded all these miserable proceedings as nothing, standing united with God, that they only not be removed from their service to Him. They chose in their minds to content themselves in all His visible greatness. They considered apostasy as death, and death for God’s sake as eternal life; to serve in the land as the freedom of their lives, and being exiled to a foreign land as to be discovered by God.

Աստուծոյ սէրը աւելի մեծ է երկրաւոր բոլոր մեծութենէն, եւ մարդիկը աներկիւղ կ’ընէ անմարմին հրեշտակներու պէս։ Ինչպէս որ սկիզբէն շատերը՝ շատ անգամ տեսած ենք շատ տեղեր։ : Մարդիկ որ զինուած էին Աստուծոյ սիրով, իբրեւ թէ զէնքով, վախկոտներու պէս վատասիրտ ըլլալով չխնայեցին, ո՛չ իրենց մահուանը, ոչ ինչքերուն յափշտակութեանը, ո՛չ սիրելիներուն խողխողումին, ո՛չ ընտանիքներուն գերութեանը, ո՛չ ալ հայրենի երկրէն ելլելուն եւ ստրկութեան իյնալուն օտարութեան մէջ. ոչինչ համարեցին չարչարանքներու այս բոլոր տեսակները, այլ միաբան մնալ Աստուծոյ հետ միայն, եւ գերի չելլել անկէ. եւ զայն իրենց մտքին մէջ նախամեծար համարելով, բոլոր նիւթական մեծութեան փոխարէն համարեցին: Մեռելութիւն կը համարէին ուրացութիւնը, եւ յաւերժական կենդանութիւն՝ Աստուծոյ համար մահը, երկրի մէջ ծառայելը՝ իրենց կեանքին ազատութիւն, իրենց անձերը օտարութեան ենթարկելը՝ զայն Աստուծոյ հետ գտնել:

Որպէս յայսմ ժամանակի տեսաք աչաւք մերովք, զի զնոյն նահատակութիւն նահատակեցաւ եւ աշխարհս Հայոց։

As we saw at this time with our own eyes, this very nahatakutyun took place in Armenia.

Ինչպէս որ այդ ժամանակ մեր աչքերով տեսանք թէ Հայաստանն ալ ի գործ դրաւ նոյն արիութիւնը։

Քանզի իբրեւ ետես մեծն Վարդան զերկպառակութիւն աշխարհին իւրոյ, ոչ ինչ թերահաւատութեամբ զանգիտեաց։ Թէպէտ եւ ստուգեալ գիտաց զբազմաց այլոց եւս զերկմտութիւն, որ դեռ եւս ընդ նմա միաբանեալք էին, քաջալերեցաւ յանձն իւր եւ քաջալերեաց զզաւրսն իւր. քանզի ինքն իսկ բռնացեալ ունէր զթագաւորանիստ տեղիսն միաբանութեամբ նախարարացն, որ ոչ քակեցան ի սուրբ ուխտէն։ Հրաման տուեալ ամենայն զաւրացն ժողովել յԱրտաշատ քաղաք, փոխանակ յետս կացելոցն որ ելին զհետ իշխանին Սիւնեաց, զեղբարս կամ զորդիս կամ զեղբարցն որդիս ի տեղի նոցա մատուցանէր, եւ զիւրաքանչիւր զաւրս տայր նոցա, զի դեռ եւս ինքն ունէր զամենայն աշխարհն։

For when the great Vartan saw the disunity of his country, he did not hesitate out of fear. Although he knew that many others [in his ranks] were in doubt, he took courage in himself and encouraged his troops, for he and those nakharars who had not dissolved from the holy covenant held control of the royal districts. He ordered all the troops to assemble in the city of Artashat, appointed his brothers, sons and brothers’ sons in the place of those who had gone after the prince of Syunik and provided each of them with soldiers, for he was still in control of the whole country.

Որովհետեւ Մեծն Վարդան երբ տեսաւ իր հայրենիքին երկպառակութիւնը, չվախցաւ թերահաւատութեամբ։ Թէեւ ստուգապէս գիտցաւ իր հետը միաբանող միւս շատերուն ալ երկմտութիւնը, սակայն խրախուսուեցաւ ինքնին, եւ խրախուսեաց իր զօրքերը. որովհետեւ ինքն իսկ բռնութեամբ գրաւած էր թագաւորանիստ քաղաքը միաբանութեամբ նախարարներու, որոնք չէին քակտուած սուրբ ուխտէն։ Հրաման կու տայ որ Արտաշատ քաղաքը ժողուին բոլոր զօրքերը, եւ փոխանակ ուրցողներուն, որոնք հետեւեցան Սիւնիքի իշխանին, կը կարգէ անոնց եղբայրները, որդիները կամ եղբօրորդիները, եւ իրենց կը յանձնէ անոնց զօրքերը, որովհետեւ իր ձեռքն էր դեռ բոձանդակ երկիրը։

Եւ փութով ամենեքեան ի տեղի պատերազմին եկեալ հասանէին իւրաքանչիւր զաւրաւք եւ ամենայն պատրաստութեամբ, նոքա եւ որ բունքն հաստատուն կացեալ էին ի տեղւոջն։

They all hurried to the battlefield fully prepared with their soldiers, along with those who had already encamped there:

Եւ ամէնքը շտապաւ կու գային կը հասնէին պատերազմին տեղը, իրենց զօրքերով եւ բոլոր պատրաստութիւններով։

Ներշապուհ Արծրունի, Եւ Խորէն Խորխոռունի, Եւ ինքն Սպարապետն, Եւ Արտակ Պալունի, Եւ Վահան Ամատունի, Եւ Գիւտն Վահեւունեաց, Եւ Թաթուլ Դիմաքսեան, Եւ Արշաւիր Արշարունի, Եւ Շմաւոն Անձաւացի, Եւ Տաճատ Գնթունի, Եւ Ատոմ Գնունի, Եւ Խոսրով Գաբեղեան, Եւ Կարէն Սահառունի, Եւ Հմայեակ Դիմաքսեան, Եւ մեւս եւս այլ Գազրիկ Դիմաքսեան, Ներսեհ Քաջբերունի, Փարսման Մանդակունի, Եւ Արսէն Ընձայացի, Եւ Այրուկ Սղկունի, Եւ Վրէն Տաշրացի, Եւ Ապրսամ Արծրունեացն, Եւ Շահխոռապետն արքունի, Եւ Խուրս Սրուանձտեաց, Քողեանքն եւ Ակէացիքն եւ Տրպատունիքն, եւ զաւրքն Ռշտունեաց, եւ ամենայն գործակալքն արքունի իւրաքանչիւր զաւրաւքն հանդերձ։

Nershapuh Artsruni, Khoren Khorkhoruni, The sparapet himself [Vartan],Artak Paluni,Vahan Amatuni, Giwt of Vahevunik, Tatul Dimaksian, Arshavir Arsharuni, Shmavon Andzavatsi, Tachat Gntuni, Atom Gnuni,Khosrov Gabeghian, Karen Saharuni,Hmayeak Dimaksian, as well as Gazrik Dimaksian, Nerseh Kajberuni, Parsman Mandakuni, Arsen Endzayatsi, Ayruk Sghkuni, Vren Tashratsi,Aprsam of Artsrunik, Shahkhorapet, the royal, Khurs of Sruandztik, the Koghiank, the Akeatsik, the Trpatunik, the forces of the Rshtunik, and all the royal commissioners together with each of their troops.

Ներշապուհ Արծրունի, Խորէն Խորխոռունի, Ինքն Սպարապետը, Արտակ Պալունի, Վահան Ամատունի, Վահեւունեաց գունդ, Թաթուլ Դիմաքսեան, Արշաւիր Արշարունի, Շմաւոն Անձաւացի, Տաճատ Գնդունի, Ատոմ Գնունի, Խոսրով Գաբեղեան, Կարէն Սահառունի, Հմայեակ Դիմաքսեան, եւ միւս մը՝ Դիմաքսեան Գազրիկ, Ներսեհ Քաջբերունի, Փարսման Մանտակունի, Արսէն Ընձայացի, Այրուկ Սղկունի, Վրէն Տաշրացի, Ապրսամ Արծրունեացն, Շահխոռապետն, Խուրս Սրուանձտեացն, Քողեակները, Ակէացիները, Տրպատունիները, Ռշտունեաց զօրքերը, եւ բոլոր արքունի գործակալները իրենց զօրքերով հանդերձ։

Սոքա ամենեքեան համագունդք հասանէին ի գործ պատերազմին պատերազմին ի դաշտն Արտազու եւ լինէր հանդէս համարուն վաթսուն եւ վեց հազար այր ընդ հեծեալ եւ ընդ հետեւակ։

They all came to battle at the plain of Artaz with a procession of 66,000 men, together with cavalry and infantry.

Ասոնք ամենքը միասին համագունդ կը հասնին Արտաշու դաշտը կռուելու։ Եւ ասոնց գումարը կը հասնէր՝ հեծեալ եւ հետեւակ՝ վաթսուն եւ վեց հազարի։

Եկին ընդ նոսա սուրբքն Յովսէփ եւ Ղեւոնդ երէց, եւ բազում եւ այլ քահանայք, եւ եւս բազմագոյն պաշտաւնեայք։ Քանզի ոչ ինչ զանգիտեցին եւ նոքա գալ ընդ նոսին ի գործ պատերազմին. զի ոչ եթէ մարմնական համարէին զկռիւն, այլ հոգեւոր առաքինութեան. ցանկային մահակից լինել քաջ նահատակացն։

The holy Hovsep and presbyter Ghevond came with them, along with many other priests and clergy. They did not refrain from coming to battle with the others because they did not consider the fight to be a physical one, but one of spiritual virtue, and they desired to die among the ranks of the brave nahataks.

Անոնց հետ եկան Սուրբ Յովսէփ, Ղեւոնդ երեց, եւ ուրիշ շատ մը քահանաներ, ու աւելի շատ ալ պաշտօնեաներ: Որովհետեւ ասոնք ալ չվախցան պատերազմի գալ անոնց հետ. զի ոչ թէ մարմնական կը համարէին կռիւը, այլ գործ հոգեւոր առաքինութեան. եւ կը ցանկային մահակից ըլլալ քաջ նահատակներու:

Սկսաւ սպարապետն խաւսել միաբանութեամբ նախարարացն ընդ զաւրսն եւ ասէ.

The sparapet began speaking with his troops in the company of the nakharars, and said:

Սպարապետը նախարարներուն հետ համաձայն, սկսաւ խօսիլ զինուորներուն եւ ըսաւ.

«Ի բազում պատերազմունս մտեալ է իմ, եւ ձեր ընդ իս. է ուրեք՝ զի քաջապէս յաղթեցաք թշնամեացն, եւ է ուրեք՝ զի նոքա մեզ յաղթեցին. Եւ բազում այն է՝ որ յաղթող գտեալ եմք եւ ոչ յաղթեալք։ Եւ միանգամայն այն ամենայն էին մարմնոյ պարծանք. քանզի հրամանաւ անցաւոր թագաւորին մարտնչէաք։ Որ փախչէր, վատանուն յաշխարհի երեւէր, եւ անողորմ մահ ի նմանէ գտանէր. իսկ որ քաջութեամբ յառաջ մատչէր, քաջ անուն ազգի ժառանգէր, եւ պարգեւս մեծամեծս յանցաւոր եւ ի մահկանացու թագաւորէն ընդունէր։ Եւ մեք իսկ աւասիկ յիւրաքանչիւր մարմինս ունիմք վէրս եւ սպիս բազումս. եւ բազում այն քաջութիւն իցէ, վասն որոյ առեալ իցէ եւ պարգեւս մեծամեծս։ Անարգ եւ անաւգուտ զքաջութիւնսն համարիմ, եւ առ ոչինչ զպարգեւսն բազումս. վասն զի ամենեքեան խափանելոց են։

“I have entered into many battles, and you with me; sometimes we bravely defeated our enemies and sometimes they defeated us, though often we were found vanquishers and not vanquished. At the same time these were all matters of earthly boasting, for we fought at the command of a transitory king: He who fled from battle was discredited throughout the land and died a pitiless death, but he who advanced bravely inherited a glorious name among his people and received great honors from a transitory and mortal king. Now here we are, with many wounds and scars on our bodies; we must have performed many brave acts to have received such great gifts. But I consider those valorous acts to be abject and worthless and those many gifts as nothing, for they are all perishable.

«Ես մտած շատ պատերազմներու, դուք ալ իմ հետս, եղաւ տեղ մը, ուր մենք յաղթեցինք թշնամիներուն քաջապէս, եւ եղաւ տեղ մըն ալ, ուր անոնք յաղթեցին մեզի, եւ յաղթուելէն աւելի յաղթող գտնուեցանք շատ անգամ: Եւ մարմնաւոր պարծանք էր այդ ամէնը, որովհետեւ կը կռուէինք անցաւոր թագաւորի հրամանով: Փախչողը վատանուն կ’երեւէր աշխարհի մէջ, եւ անողորմ մահ կը գտնէր անկէ. իսկ քաջութեամբ յառաջ մօտեցողը լաւ անուն կը ժառանգէր ազգին մէջ, եւ մեծամեծ պարգեւներ կ՚ընդունէր անցաւոր ու մահկանացու թագաւորէն: Եւ մենք ալ ահա ունինք շատ վերքեր եւ սպիներ մեր մարմիններուն վրայ, շատ քաջութիւններ եղան, եւ մեծամեծ պարգեւներ առինք քաջութիւններու համար: Անարգ եւ անօգուտ կը համարեմ այս քաջութիւնները, եւ ոչինչ այն շատ մը պարգեւները, որովհետեւ պիտի խափանուին ամենքն ալ:

«Իսկ արդ եթէ վասն մահականացու հրամանատուին զայն արութիւնս կատարէաք, ո՛րչափ եւս առաւել վասն անմահ թագաւորին մերոյ, որ Տէրն է կենդանեաց եւ մեռելոց, եւ դատելոց է զամենայն մարդ ըստ գործոց իւրոց։ Ապաքէն եթէ կարի շատ յառաջ մատուցեալ ծերացայց, սակայն ելանելոց եմք ի մարմնոյ աստի, զի մտցուք առ Աստուած կենդանի, որ ոչ եւս ելանիցեմք ի նմանէ։

“Yet if we have performed such valor in obedience to a mortal commander, how much more shall we do so for our immortal king who is the Lord of the living and dead and who judges all mortals according to their works. For even if we are to grow old, we shall depart from our bodies here and go to the living God, never to depart again.

«Արդ, եթէ այն քաջութիւնը կը կատարենք մահկանացու հրամանատուին համար, որքան աւելի մեր անմահ թագաւորին համար, որ Տէրն է կենդանիներու եւ մեռածներու, եւ պիտի դատէ բոլոր մարդիկը իրենց գործերուն համեմատ: Արդարեւ եթէ շատ առաջ երթալով ծերանանք ալ, պիտի ելլենք այս մարմինէն. որպէսզի մտնենք կենդանի Աստուծոյ, ուրկէ դուրս չենք ելներ ալ եւս:

«Արդ աղաչեմ զձեզ, ո՛վ քաջ նիզակակիցք իմ. մանաւանդ զի բազումք ի ձէնջ լաւագոյնք էք քան զիս արութեամբ, եւ գահու ի վեր ըստ հայրենի պատուոյն. բայց յորժամ ձերով կամաւք եւ յաւժարութեամբ առաջնորդ եւ զաւրագլուխ ձեզ կացուցէք, հեշտ եւ բաղձալի թուեսցին բանք իմ ի լսելիս մեծամեծաց եւ փոքունց։ Մի՛ երկուցեալ զանգիտեսցուք ի բազմութենէ հեթանոսացն, եւ մի՛ յահագին սրոյ առն մահկանացուի զթիկունս դարձուսցուք. զի եթէ տացէ Տէր յաղթութիւն ի ձեռս մեր, սատակեսցուք զզաւրութիւն նոցա, զի բարձրասցի կողմն ճշմարտութեան. եւ եթէ հասեալ իցէ ժամանակ կենաց մերոց սուրբ մահուամբ պատերազմիս, ընկալցուք խնդութեամբ սրտիւ. բայց միայն յարութիւնս քաջութեան վատութիւն մի՛ խառնեսցուք։

“I beseech you, my brave fellow soldiers, many of whom are more valorous than me and of higher patrimonial rank, yet as you yourselves want me to lead you into this battle, let my words be agreeable and appealing to the high and low among you: Do not fear the multitude of the heathens, and do not turn away from the formidable sword of mortals. For if the Lord grants us victory, we shall obliterate their strength and the side of truth shall be exalted. And if it should happen that we meet our holy deaths in this battle, then let us accept it with joy of heart and without diluting our valor with cowardice.

«Արդ, կ՚աղաչեմ ձեզի, ո՛վ քաջ նիզակակիցներս, մանաւանդ որ ձեզմէ շատերը ինձմէ գերազանց էք արիութեամբ, եւ վեր էք գահով՝ հայրենի աստիճանի մասին, բայց երբ ձեր կամքով եւ յօժարութեամբ առաջնորդ ու զօրագլուխ կարգեցիք ձեր վրայ, իմ խօսքերս հեշտ ու բաղձալի թող թուի մեծամեծներուն եւ փոքրերուն ականջին։ Վախնալով չվհատինք հեթանոսներու բազմութենէն, կռնակ չդարձնենք մահկանացուի մը ահագին սուրէն, որովհետեւ եթէ Տէրը մեր ձեռքը տայ յաղթութիւնը, կը սատկեցնենք անոնց զօրքերը, որպէսզի բարձրանայ ճշմարտութեան կողմը. ու եթէ այս պատերազմին սուրբ մահովը հասած է մեր կեանքին վախճանը, ընդունինք սրտի ուրախութիւնով, բայց միայն վատութիւն չխառնենք մեր քաջութեան:

«Մանաւանդ զի անմոռաց է ինձ, յիշելով զիմ եւ զոմանց ի ձէնջ, ի ժամանակին՝ զի զանաւրէն իշխանն խաբեցաք պատրեցաք իբրեւ զմանուկ մի տղայ անպիտան. իբր այն եթէ ի վերին երեսս զկամս նորա ամբարշտութեանն կատարեցաք. բայց ի ծածուկ զխորհուրդս Տէր ինքնին վկայէ մեզ, ո՛րպէս անքակ կացեալ եմք ի նմանէ։ Զոր եւ դուք ինքնին իսկ գիտէք. Վասն սիրելեաց մերոց, որ ի մեծի նեղութեան էին, հնարս խնդրէաք վասն յանդորր հանելոյ, զի նոքաւք հանդերձ մարտ եդեալ կռուեսցուք ընդ անաւրէն իշխանին վասն հայրենի աստուածատուր աւրինացն։ Եւ իբրեւ նոցա ոչ ինչ կարացաք աւգնել, անհնար լիցի այս՝ եթէ վասն մարմնաւոր սիրոյ զԱստուած ընդ մարդկան փոխանակիցեմք։

“For I have not forgotten how I and some of you at the time deceived the tyrannical ruler like a rascal by pretending to carry out his impious will while the Lord himself witnessed our secret thoughts with which we remained inseparable from Him. As you know, we sought means to bring peace to our loved ones who were in great trouble, that together with them we may fight against the impious prince for our ancestral, God-given religion. And just as we were completely unable to help them, let it also be impossible to exchange God for man for the sake of worldly love.

«Մանաւանդ որ մոռցած չեմ, յիշելով իմ եւ ձեզմէ ոմանց ըրածը, այն ժամանակ, որ խարեցինք անօրէն իշխանը, եւ մոլորեցուցինք զայն իրրեւ մանուկ ու անպիտան տղայ. իբր թէ երեսանց կատարեցինք անոր անբարիշտ կամքը. բայց ծածկաբար Տէրը ինքնին վկայ է մեր խորհուրդներուն, թէ ինչպէ՛ս անքակ մնացած ենք մենք իրմէ: Եւ դուք ալ գիտէք այդ բանը որ մենք միջոցներ կը փնտռէինք անդորրելու մեր սիրելիները, որոնք մեծ նեղութեան մէջ էին, որպէս զի անոնց հետ միասին կռուինք անօրէն իշխանին դէմ մեր հայրենի աստուածատուր կրօնքին համար: Ու եթէ չկրցանք օգուտ մը ընել անոնց, անկարելի պիտի ըլլայ որ մարմնաւոր սիրոյն համար Աստուած փոխանակենք մարդոց հետ:

«Իսկ արդ յերկուս եւ յերիս կռիւս Տէր ինքնին մեծաւ զաւրութեամբ աւգնեաց մեզ, որպէս զի զանուն քաջութեան ժառանգեցաք, եւ զզաւրսն արքունի չարաչար հարաք, եւ զմոգսն անողորմ սատակեցաք, եւ զպղծութիւն կռապաշտութեանն ի տեղեաց սրբեցաք, զանաւրէն հրաման թագաւորին եղծաք ապականեցաք, զխռովութիւն ծովուն ցածուցաք, լեառնացեալ ալիքն դաշտացան, բարձրադէզ փրփուրն սպառեցաւ, գազանացեալ սրտմտութիւնն դադարեաց։ Որ ի վերայ ամպոց որոտայր, նկուն եղեալ՝ քան զսովորական բնութիւնն ի վայր գտաւ՝ ընդ մեզ խաւսելով։ Որ բանիւ հրամանաւ կամէր կատարել զչարութիւնն իւր ի վերայ սուրբ եկեղեցւոյ, արդ աղեղամբ եւ նիզակաւ եւ սրով կռուի։ Որ իբրեւ զհանդերձ կարծէր ունել մեզ զքրիստոնէութիւնն, արդ իբրեւ զգոյն ի մարմնոյ չկարէ շրջել, թերեւս եւ ոչ այլ կարասցէ մինչեւ ի կատարած։ Քանզի հիմունք սորա հաստատութեամբ եդեալ են ի վերայ վիմին անշարժութեան, ո՛չ ի վերայ երկրի, այլ ի վեր յերկինս, ուր ոչ անձրեւք իջանեն եւ ոչ հողմք շնչեն եւ ոչ հեղեղս յարուցանեն։ Եւ մեք թէպէտ եւ մարմնով յերկրի եմք, այլ հաւատով յերկինս եմք շինեալ, ուր ոչ ոք կարէ հասանել յանձեռագործ շինուածն Քրիստոսի։

“In two, three battles the Lord himself assisted us with great power so that we inherited a valiant name, grievously striking the king’s army and mercilessly killing the magi, cleansing the uncleanliness of idolatry in various places, destroying the abominable order of the king, leveling the agitation of the sea, causing the mountainous waves to flatten and the heaping foam to wash away, and putting an end to their brutal passions. He who thundered above the clouds humbled himself in coming down to speak with us; he who resolved to effect his evil upon the holy church by his verbal commands is now fighting with bow, spear and sword; he who thought that we wear Christianity as we wear clothes cannot convert us just as he cannot change the color of our skin, and may he never succeed till the end. For His foundations are firmly placed on an immovable rock—not on earth, but in the heavens, where there is no rainfall, no wind and no floods. Although we are of this earth in flesh, in faith we are made in heaven, where no one is able to grasp at the edifice of Christ, which is not a work of hands.

«Իսկ արդ՝ Տէրը մեծ զօրութեամբ օգնեց մեզի երկու-երեք կռիւներու մէջ. այնպէս որ քաջութեան համբաւ ժառանգեցինք, չարաչար զարկինք արքունի զօրքը եւ անողորմաբար սատկեցուցինք մոգերը, սրբեցինք կռապաշտութեան պղծութիւնը այլ եւ այլ տեղերէ, անարգեցինք թագաւորին անօրէն հրամանը, մեղմացուցինք ծովուն յուզմունքը, դաշտացան լեռնացած ալիքները, սպառեցաւ բարձրադէզ փրփուրը եւ դադրեցաւ գազանացած զայրոյթը: Ան՝ որ ամպերու վրայ կ’որոտար, նկուն եղած՝ սովորականէն աւելի վար գտնուեցաւ մեր հետ խօսելով: Ան՝ որ սուրբ եկեղեցւոյն վրայ չարութիւն ընել ուզեց հրամանով, հիմա կը կռուի աղեղով նիզակով եւ սուրով: Ան՝ որ կը կարծէր թէ մենք հագուստի պէս ունինք քրիստոնէութիւնը մեր վրայ, հիմա չկրնար փոխել մարմնոյ գոյնին պէս, թերեւս չպիտի ալ կարենայ մինչեւ վերջը: Որովհետեւ ասոր հիմերը անխախտ դրուած են անշարժ վէմին վրայ. ոչ թէ երկրի վրայ, այլ վերը երկինքի մէջ, ուր ոչ անձրեւներ կ’իջնան` ոչ հովեր կը փչեն, ոչ ալ հեղհեղներ կը հանեն: Եւ մենք թէեւ երկրի վրայ ենք, բայց հաւատքով շինուած ենք երկինքի մէջ, ուր մէկը չկրնար հասնիլ Քրիստոսի անձեռագործ շինուածին:

«Հաստատուն կացէք յանշուշտ զաւրագլուխն մեր, որ ոչ երբէք մոռասցի զգործս նահատակութեան ձերոյ։ Ո՛վ քաջք, մեզ այս մեծապէս է, զոր կատարեաց Աստուած ի ձեռն մերոյ բնութեանս, յորում եւ զաւրութիւնն Աստուծոյ մեծապէս երեւի։ Զի եթէ զայլս կոտորելով ի վերայ աստուածային աւրինացն՝ պարծանս անձանց ժառանգեցաք եւ զքաջ անուն ազգատոհմին մերոյ թողաք եկեղեցւոյ, եւ վարձուց ակնկալութիւն ի Տեառնէ է, որ պահի իւրաքանչիւր ումեք ի մէնջ ըստ սրտին յաւժարութեան եւ ըստ գործոց առաջարկութեան, որչափ եւս առաւել՝ եթէ մեք մեռանիցիմք ի վերայ մեծի վկայութեան Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, որում եւ երկնաւորքն են ցանկացեալ, եթէ գոյր հնար։ Եւ զի այս պարգեւք ոչ ամենեցուն է անկ, այլ որում պատրաստի ի բարերար Տեառնէն, եւ մեզ այս ոչ եթէ յարդար գործոց ինչ պատահեաց, այլ յաննախանձ պարգեւատուէն. որպէս եւ ասէ իսկ ի սուրբ կտակարանին. Ուր առաւել եղեն մեղքն, անդէն առաւելան շնորհքն Աստուծոյ։

“Stand firm in our veritable commander who will never forget your work of nahatakutyun. O brave ones! how great for us that God worked through our nature, through which His power appears greatly. For if by shattering others for the sake of divine laws we inherit glory for our souls and dedicate our brave family names to the church, and our expectation of reward is from the Lord who is preserving our portion according to the willingness of our hearts and procession of our works, how much greater [will our rewards be] if we die upon the great testimony of our Lord Jesus Christ, which even the heavenly ones would wish to do if it were possible! These gifts have not fallen to everyone, but rather to those for whom the benevolent Lord has prepared them, and therefore they have not fallen to us on account of our righteous works but are from the unenvious giver of gifts as it says in the Holy Gospel: ‘Where sin abounded, God’s grace did much more abound.’

«Հաստատո՛ւն կեցէք մեր ճշմարիտ զօրագլխուն վրայ, որ չպիտի մոռնայ երբեք ձեր քաջութեան գործը: Ո՛վ քաջեր, մեզի համար մեծ է այս բանը, որ Աստուած կատարեց մեր բնութեան միջոցաւ, եւ ուր մեծապէս կ’երեւի Աստուծոյ զօրութիւնը: Զի եթէ աստուածային օրէնքին համար ուրիշները ջարդելով պարծանք ստացանք մեզի, եւ եկեղեցւոյ թողուցինք մեր ազգատոհմին քաջ անունը, եւ Տիրոջմէ է ակնկալութիւնը այն վարձքին, որ մեր ամէն մէկերուս կը պահուի սրտին յօժարութեան եւ կատարուած գործերուն համեմատ, որչա՛փ ա՛լ աւելի եթէ մեռնինք մեր Տիրոջ Յիսուս Քրիստոսի մեծ վկայութեանը համար` որուն երկնաւորներն անգամ ցանկացած են եթէ հնար ըլլար: Եւ որովհետեւ այս պարգեւը ոչ թէ ամենքին անկ է, այլ անոնց, որոնք կը պատրաստուին բարերար Տիրոջ կողմէն. եւ աս ոչ թէ մեր արդար գործերէն պատահեցաւ մեզի, այլ աննախանձ պարգեւատուէն, ինչպէս որ սուրբ կտակարանին մէջն ալ կ’ըսէ. Ուր որ չատ եղաւ մեղքը, հոն շատցաւ նաեւ Աստուծոյ չնորհքը:»

«Եւ մեզ կարի քաջ ի դէպ ելանէ հրաման պատասխանւոյս այսորիկ. որպէս եւ առաւելապէս երեւեցաք մարդկան ամբարշտեալք, կրկին առաւելապէս երեւեսցուք արդարացեալք մարդկան եւ հրեշտակաց եւ Հաւրն ամենեցուն։ Զի որ աւր լուան ապաքէն զմէնջ մարդիկ ի գործ ամբարշտութեանն, արտասուս բազում հեղան ի սուրբ եկեղեցւոջն, եւ եւս բազմագոյն ի մէջ սիրելեացն մերոց։ Նա եւ ընկերք մեր սրով սրտմտեալ սպառնային մեզ, եւ մահ դառնութեան ի վերայ հասուցանել կամէին. եւ ծառայքն մեր սարտուցեալ փախչէին ի մէնջ։ Եւ հեռաւորաց, որոց լուեալ էր զանուն քրիստոնէութեան մերոյ, քանզի ոչ էին տեղեակ խորհրդոցն մերոց, ողբս ի բերան առեալ անդադար աշխարէին զմեզ, եւ անգիտութեամբ հայհոյութիւնս բազումս խաւսէին զմէնջ։ Եւ որ մեծն քան զամենայն ասացից. ո՛չ միայն մարդիկ յերկրի՝ այլ եւ հրեշտակք յերկինս զերեսս իւրեանց դարձուցին ի մէնջ, զի մի՛ տխուր դիմաւք հայեսցին ի մեզ։

“This command is very pertinent to us, for as impious as we appeared to men, that much more will we appear justified to men and angels and the Father of all. For on the day that people heard of our impious actions, many tears were shed at church and even more among our loved ones; our friends threatened us with the sword, wishing to bring bitter death upon us, and even our servants fled from us in shock. And those who were distant and who heard of our Christian name, not knowing of our intentions, lamented and wept incessantly over us, and piled curses upon us out of ignorance. Yet greater than all this, I say not only earthly mortals, but also heavenly angels turned their faces on us, so as to not look upon us with a long face.

«Եւ աւելի մեզի կը յարմարի այս հրամանին պատասխանը. ինչպէս որ աւելի ամբարշտացած երեւցանք մարդոց, նոյնպէս աւելի արդարացած երեւնանք մարդոց, հրեշտակաց եւ ամենուն Հօրը: Որովհետեւ մարդիկ այն օրը, երբ ամբարշտութեան գործը լսեցին մեր վրայօք, շատ արցունքներ թափուեցան եկեղեցւոյ մէջ, եւ ա՛լ աւելի մեր սիրելիներուն մէջ: Նաեւ մեր ընկերները զայրացած՝ որով կը սպառնային մեզի, եւ կ’ուզէին սպաննել մեզ չարաչար, եւ մեր ծառաները խրտչելով կը փախչէին մեզմէ: Եւ մեր քրիստոնէութեան անունը լսող հեռաւորները, մեր խորհուրդին տեղեակ չըլլալնուն համար, անդադար կու լային մեզ ողբերով. եւ անգիտաբար շատ հայհոյութիւններ կ՚ընէին մեր վրայօք: Եւ ինչ որ ամենէն մեծն է՝ ըսեմ. ոչ միայն մարդիկ ՝ երկրի վրայ. ալ եւ հրեշտակներ՝ երկինքի մէջ իրենց երեսը դարձուցին մեզմէ, որպէս զի չնային մեզի տխուր դէմքով։

«Եւ ահա եկն եհաս ժամանակ, զի զամենայն զկեղտ անուն ի մէնջ ի բաց բարձցուք։ Յայնժամ իբրեւ զթախծեալ սգաւոր՝ յոգի եւ ի մարմին էաք տրտմեալք, այսաւր զուարթացեալք եւ զգաստացեալք յերկոսեան առ հասարակ եմք լրջացեալք. քանզի եւ զՏէրն բարերար ընդ մեզ տեսանեմք յառաջնորդութիւն. չէ մեր մարդ զաւրավար, այլ զաւրագլուխն ամենայն մարտիրոսաց։ Երկիւղ՝ թերահաւատութեան է նշանակ. զթերահաւատութիւն մեք ի մէնջ վաղ մերժեցաք, ընդ նմին եւ երկիւղն փախիցէ ի մտաց եւ ի խորհրդոց մերոց»։

“At last, the time has come to rid ourselves of every stain upon our names. At that time, our souls and bodies were afflicted like melancholy mourners; today, our joy and preparation have made us more solemn in soul and body, because we see the benevolent Lord in leadership. Our general is not a man, but the commander of all martyrs. Fear signifies doubt; having long ago expelled doubt from ourselves, let fear also flee from our minds and thoughts.”

«Եւ ահա ժամանակն եկաւ ու հասաւ որ վերցնենք մեզմէ բոլոր աղտոտ անունը: Այն ատեն տխուր սգաւորի մը պէս տրտմած էինք հոգւով եւ մարմնով, այսօր երկուքով ալ զուարթացած, զգաստացած եւ լրջացած ենք առ հասարակ, որովհետեւ մեր հետը կը տեսնենք բարերար Տէրը իբրեւ առաջնորդ. մարդ չէ մեր զօրավարը, այլ բոլոր մարտիրոսներուն զօրագլուխը: Երկիւղը նշան է թերահաւատութեան, մենք մեր մէջէն շատոնց հեռացուցինք թերահաւատութիւնը. անոր հետ երկիւղն ալ թող փախչի մեր մտքէն եւ մեր խորհուրդներէն:»

Զայս ամենայն առաքինի զաւրավարն խաւսեցաւ ընդ ամենայն բազմութեանն. դարձեալ եւ զմի մի ի նոցանէ քաջալերէր ի ծածուկ եւ սրտապնդէր, եւ զամենայն պակասութիւն աղքատութեան լնոյր։ Որոյ ոչ ինչ գոյր զաւրականին, յանձնէ եւ յընկերաց մատուցանէր. որոյ զէն չէր՝ զէն պատրաստէր. եւ որում հանդերձ պիտոյ էր, հանդերձ զգեցուցանէր, եւ որում երիվար պիտոյ էր, երիվար տայր։ Եւ առատ ռոճկաւք ուրախ առնէր զամենեսեան, եւ զուարթագին զինքն ցուցանէր ամենեցուն։ Եւ ըստ պատերազմական կարգին՝ զքաջ արանց զյիշատակարանս հանապազ երկրորդէր առաջի նոցա. զի եւ ինքն իսկ տեղեակ էր ի մանկութենէ իւրմէ սուրբ կտակարանաց։ Զոր եւ ի ձեռն առեալ զքաջ նկարագիրն Մակաբայեցւոց՝ ընթեռնոյր ի լսելիս ամենեցուն, եւ յորդառատ բանիւք զելս իրացն իմացուցանէր նոցա, ո՛րպէս մարտուցեալ կռուեցան ի վերայ աստուածատուր աւրինացն ընդդէմ թագաւորին Անտիոքացւոց։ Զի թէպէտ եւ ի նմին կատարեցան մահուամբ, սակայն անուն քաջութեան եկաց մինչեւ ցայսաւր ժամանակի, ո՛չ միայն յերկրի, այլ եւ անմոռաց յերկինս։ Նա եւ զայն յուշ առնէր զաւրականին, ո՛րպէս ազգատոհմն Մատաթեայ քակտեալ բաժանեցան ի միաբանութենէ նորա, դարձան ի հրաման թագաւորին, շինեցին մեհեանս, մատուցին զոհս պղծութեան, խոտորեցան յԱստուծոյ եւ ընկալան զպատիժս պատուհասի մահուան ի սուրբ միաբանելոցն. իսկ Մատաթի եւ որք ընդ նմայն էին, ոչ ինչ լքեալ թուլացան, այլ եւս առաւելապէս պնդեցան, եւ ձեռնամուխ եղեն ի գործ պատերազմին բազում ժամանակս։ Զայս ասէր, եւ անդէն ի դաշտին զտեղի առեալ՝ զզաւրսն զետեղէր, եւ յամենայն կողմանց տակաւ զայրուձին կազմէր։

The valiant general spoke all this to the multitude, and encouraged them one by one in private, filling all their wants of indigence. Whoever among the soldiers was in want of supplies, he supplied from himself or from his friends: for those who were unarmed, he prepared arms; whoever was in need of uniform, he clothed; and whoever was in need of a horse, he provided a horse. With abundant pay he made them all happy and showed himself to be joyous among the multitude. According to military convention, he constantly repeated to them the records of valiant men, having been versed in Holy Scripture from childhood. Thus, taking hold of the brave description of the Maccabees, he related their proceedings with exuberant words, and related how they fought the king of Antioch for their God-given religion. For although the Maccabees had been martyred, their brave reputation has stood to this day, not only on earth, but also unforgettably in heaven. He also reminded the soldiers how the clan of Mattathias had dissolved from their union, returned to the king’s command, built pagan temples, made impure sacrifices, strayed from God and received the punishment of death from the members of the holy alliance. But Mattathias and those with him were not forsaken or weakened, but rather more strengthened, and battled for a long time. He said this and encamped there on the plain, positioned his troops and arranged the cavalry on all sides.

Առաքինի զօրավարը խօսեցաւ այս ամէնը բոլոր բազմութեան, եւ դարձեալ մէկ-մէկ ալ կը քաջալերէր եւ կը սրտապնդէր զանոնք ծածկաբար, եւ կը լեցնէր բոլոր աղքատութեան պակասութիւնը, բան մը չունեցող զինուորին, իր քովէն կու տար կամ ընկերներէն առնելով. զէնք կը պատրաստէր զէնք չունեցողին. հանդերձ կը հագցնէր հանդերձի պէտք ունեցողին. եւ որուն երիվար՝ երիվար կու տար: Եւ ամէնքը կ’ուրախացնէր առատ ռոճիկով, եւ ամենուն զուարթ կը ցուցնէր զինք: Եւ պատերազմական սովորութեան համեմատ ամէն օր կը կրկնէր անոնց առջեւ քաջ մարդերու յիշատակարանները, որովհետեւ ինքն ալ իր մանկութենէն հմուտ էր սուրբ կտակարաններու, որ իր ձեռքն առած ամենուն առջեւ կը կարդար Մակաբայեցւոց քաջ նկարագիրը, եւ պերճախօս լեզուով անոնց կը հասկցնէր գործերուն վախճանը, թէ ինչպէ՛ս կռուեցան Անտիոքացւոց թագաւորին դէմ աստուածատուր օրէնքին համար: Թէեւ մահուամբ վախճան գտան, սակայն մինչեւ այսօր մնաց անոնց քաջութեան անունը, ոչ միայն երկրի վրայ, այլ եւ երկինքի մէջ անմոռանալի կերպով: Նաեւ սա ալ կը յիշեցնէր զօրքերուն թէ ինչպէս բաժնուեցան Մատաթեայ ազգականները անոր միութենէն, դարձան թագաւորին հրամանին, շինեցին մեհեաններ, զոհեր մատուցին կուռքերու, խոտորեցան Աստուծմէ, մահուան պատիժն ընդունեցին սուրբ միաբանողներէն։ Իսկ Մատաթի եւ անոր հետ գտնուողներ չթուլցան վհատելով, այլ ա՛լ աւելի արիացան, եւ պատերազմը շարունակեցին շատ ժամանակ: Աս կ’ըսէր, եւ դաշտին մէջ կենալով կը տեղաւորէր զինուորները եւ հետզհետէ հեծելազօրքեր կը պատրաստէր ամէն կողմերէն:

Իսկ յետ բազում աւուրց զաւրագլուխն Պարսից խաղայր գայր ամենայն հեթանոսական բազմութեամբն. եւ եկեալ հասանէր յաշխարհն Հայոց ի Հեր եւ ի Զարեւանդ գաւառ։ Եւ անդէն ի գաւառին զտեղի առեալ նորա՝ բանակ բոլորէր, փոս հատանէր, պատնէշ կանգնէր, շերտաւոր փակէր, ամրացուցանէր իբրեւ զքաղաք ամենայն պատրաստութեամբ։ Գունդ բազում հատանէր ի զաւրաց նորա, ասպատակաւ արշաւէր, յաւարի առնուլ կամէր զգաւառս բազումս։ Զայն իբրեւ լուան զաւրքն Հայոց, սեպուհ մի յազգէն Ամատունեաց՝ Առանձար անուն ընտրեցին յամենայն զաւրականէն՝ լի իմաստութեամբ եւ քաջութեամբ։ Ել ընդ առաջ նորա հազարաւք երկու, հար սատակեաց զբազմութիւն գնդին, եւ զմնացեալսն ի նոցանէ անդրէն փախստական ի բանակն արկանէր։ Եւ ինքն ողջանդամ այսրէն դառնայր, դառնայր, եւ լինէր տաւն ուրախութեան մեծ յաւուրն յայնմիկ զաւրացն Հայոց։

After many days the Persian general advanced with the entire multitude of heathens and reached Armenia at the districts of Her and Zarevand. He set up camp in that district, dug a trench, built a rampart, surrounded it with a fence and fortified it by all means as though it were a city. He took a detachment from his army and marauded and raided many districts in hopes of taking plunder. When the Armenian army heard this, they chose a sepuh from the Amatunik clan named Arandzar who was full of wisdom and valor. Arandzar went before them with two thousand men, slayed many in their detachment and sent the rest fleeing back to their camp. He returned uninjured and the Armenian army held a great, joyous feast that day.

Իսկ շատ չանցած Պարսից զօրագլուխը առաջ կու գար բոլոր հեթանոսական բազմութեամբ, եւ կը հասնէր Հայաստան, Հեր ու Զարեւանդ գաւառներուն։ Եւ կանգ առնելով այն գաւառին մէջ, բանակ կը կազմէր, փոս կը փորէր, պատնէշ կը կանգնէր, տապառաւոր կը յատկացնէր, եւ քաղաքի մը պէս կ’ամրացնէր բոլոր պատրաստութեամբ։ Շատ մը գունդեր կը զատէր իր զօրքերէն, կ’արշաւէր ասպատակներով եւ աւարի առնել կ’ուզէր շատ մը գաւառներ: Երբ այս լսեցին Հայոց զօրքերը, բոլոր զինուորներէն ընտրեցին Ամատունեաց ցեղէն Առանձար անուն սեպուհ մը, լի իմաստութեամբ եւ քաջութեամբ: Սա դէմ ելաւ անոր երկու հազարներով, զարկաւ ու սատկեցուց գունդին բազմութիւնը եւ դէպի բանակ փախցուց անոնցմէ մնացածները: Եւ ինք ետ դարձաւ անկէ ողջ-անվնաս, եւ այն օրը ուրախութեան մեծ տօն կատարուեցաւ Հայոց զօրքերուն մէջ:

Դարձեալ միւսանգամ ուրացեալն Վասակ անդրէն ի հնարս հայթայթանաց մտանէր ըստ առաջին կեղծաւորութեանն իւրոյ. շրջեցաւ ի ձեռն սուտ երիցանցն, զոր յառաջագոյն ասացաք, նոքաւք հրամանաւ արքունի ի պատգամաւորութիւն խաւսէր, եւ երդմամբ հաստատէր զքրիստոնէութիւնն անդրէն ունել։

Then the apostate Vasak started scheming again, returning to his former duplicitous ways. He went around with the aforementioned false priests, all pretending to be delegates sent by the royal command with false promises that the Armenians were allowed to practice Christianity again.

Իսկ ուրացող Վասակ դարձեալ մեքենայութիւններ ձեռք առաւ իր առջի կեղծաւորութեան համեմատ. պտտեցաւ սուտ երեցներու միջոցաւ, որոնք ըսեր էինք առաջ, անոնց միջոցաւ կը կատարէր արքունի հրամանին պատգամաւորութիւնը, եւ երդումով կը հաստատէր նորէն պահել քրիստոնէութիւնը:

Եւ զայս արարեալ զբազում աւուրս՝ ոչ կարաց զմիաբանութիւնն քակտել, մանաւանդ զսուրբ ուխտ եկեղեցւոյն, որ ոչ էր հեռացեալ ի զաւրականէն։

But after many days of this, he was unable to dissolve their brotherhood, and especially not the holy clergy, who never departed from among the military.

Եւ այս ընելով շատ օրեր չկրցաւ քակտել միաբանութիւնը. մանաւանդ եկեղեցականները, որոնք չէին հեռացած զինուորներէն:

Որպէս երանելի երէցն Ղեւոնդ հրաման առեալ ի սուրբ ընկերացն՝ ի մեծէն Յովսէփայ եւ յամենայն մեծամեծացն, ի քահանայիցն եւ ի զաւրագլխացն, եբաց զբերան իւր եւ ասէ բարձր բարբառով առաջի հրեշտակացն.

Then the venerable presbyter Ghevond, receiving permission from his holy friends, the great Hovsep and all the grandees, priests and commanders, said loudly before [the army and] the delegates:

Նոյնպէս ալ երանելի Ղեւոնդ երեց հրաման առնելով իր սուրբ ընկերներէն, մեծն Յովսեփէն եւ բոլոր մեծամեծներէն, քահանաներէն եւ զօրագլուխներէն, իր բերանը բացաւ պատգամաւորներուն առջեւ եւ բարձր ձայնով:

«Յիշեցէ՛ք ամենեքեան զհարսն մեր զառաջինսն, որ յառաջ քան զծագումն Որդւոյն Աստուծոյ յիւրաքանչիւր ժամանակի։

“Recall our forefathers in each age before the birth of the Son of God.

«Դուք ամենքնիդ յիչեցէք առջի նահապետները, որոնք ապրեցան Աստուծոյ Որդւոյն յայտնութենէն առաջ իրենց ժամանակին:

«Քանզի իբրեւ մերժեաց եւ ընկէց զմեզ չարն յաստուածային տեղւոյն, գտաք մեք անկեալք ընդ անողորմ դատաստանաւք ըստ մեղացն յանցաւորութեան, որ ի կամս ազատութեան մերոյ գործեցաք զանարժանս, եւ զարարչական զաւրութիւնն շարժեցաք ի վերայ մեր ի ցասումն բարկութեան, եւ զողորմած դատաւորն յուզեցաք վրէժ առնուլ անաչառութեամբ յարարածոցս. մինչեւ հրաման տուեալ երկնային ծովուն հեղուլ ի վերայ ցամաքիս, եւ հաստատուն յատակք երկրիս ծակոտեալ՝ ընդդէմ զհակառակսն գործեցին։ Վերինք եւ ներքինք եղեն մեզ գործիք տանջանաց՝ առանց բարեխաւսի վրէժ առնուլ յանցանաց մերոց։

“For when the evil one cast us out from the divine place, we found ourselves fallen into pitiless judgment due to our sins of transgression that we committed by our own free will, bringing upon ourselves the wrath of the Creator’s power, moving the merciful Judge to take impartial vengeance on His creatures, and even commanding the heavenly sea to pour out onto the land and pierce the earth’s surface against the opposite side. Those above and below became tools of our torments, avenging our sins without intercessor.

«Որովհետեւ երբ չարը զրկեց մեզ աստուածային վայրէն, մենք անողորմք դատաստանին ենթարկուեցանք մեր յանցանքին համեմատ, որովհետեւ անարժանը գործեցինք մեր ազատ կամքովը, եւ մեզի դէմ գրգռեցինք արարչական զօրութիւնը սաստիկ բարկութիւնով, եւ յուղեցինք ողորմած դատաւորը խստորէն վրէժ լուծել արարածներէն, մինչեւ անգամ ան հրաման տուաւ երկնային ծովուն թափուելու ցամաքին վրայ, եւ երկրիս հաստատուն յատակները ծակծկած՝ հակառակը գործեցին: Վերիններն ու վարինները առանց բարեխօսի տանջանքի գործիքներ եղան վրէժ լուծելու համար մեր յանցանքներէն:

«Ապաքէն արդարն Նոյ միայն գտաւ կատարեալ յազգի մարդկութեանս, որ ցածոյց զսրտմտութիւն բարկութեան տերունեան ցասմանն, եւ եղեւ սկիզբն առաջարկութեան առ աճումն բազմութեան մարդկային ազգիս։ Դարձեալ եւ Աբրահամ ի փորձութեանն իւրում գտաւ առաքինի, եւ զընկալեալ պարգեւսն յԱստուծոյ՝ ինքեան ձեռաւք փոխ անդրէն նմին մատուցանէր. վասն այսորիկ եւ յառակս ընկալաւ զնա Աստուած, զի ի նմա տպաւորեալ տեսանէր զաներեւոյթ գալուստ Որդւոյն Աստուծոյ, եւ զըմբռնումն անըմբռնելւոյն եւ զզենումն անմահին, որ իւրով մահուամբն խափանեաց զիշխանութիւն մահու։ Եւ եթէ մահուամբ մահ մեռանի, մի՛ երկիցուք մահակիցք լինել Քրիստոսի. զի ընդ որում մեք մեռանիմք, ընդ նմին եւ կենդանանամք։

“The only human found to be blameless was Noah, who averted God’s anger, and became the source of the increase and multiplication of the human race. Likewise, Abraham was found virtuous in his tests, and offered to return to God the very gifts he had received from Him with his own hands. Thus, God received him, so to say, for he saw in his impression the invisible coming of the Son of God, the conception of the inconceivable and the sacrifice of the immortal, who through His death voided the power of death. And if death dies by death, let us not fear to die in the ranks of Christ, for by whom we die, we shall also live again.

«Յիրաւի միայն արդար Նոյ կատարեալ հանդիսացաւ մարդկային ազգին մէջ, ան մեղմացուց աստուածային բարկութիւնը եւ եղաւ սկիզբ աճելուն եւ շատնալուն մարդկային ազգին։ Դարձեալ Աբրահամ ալ առաքինի հանդիսացաւ իր փորձուած ատենը, եւ Աստուծմէ ընդունած պարգեւը՝ իր ձեռքովը իրրեւ փոխ՝ նորէն մատոյց անոր, ասոր համար Աստուած իբրեւ օրինակ ընդունեց զայն, որովհետեւ Աստուծոյ Որդւոյն գալուստը աներեւոյթ կերպով նկարուած կը տեսնէր անոր մէջ. եւ անըմբռնելիին ըմբռնումը, ու անմահին զենումը, որ իր մահով խափանեց մահուան իշխանութիւնը: Եթէ մահուամբ կը մեռնի մահը, ուրեմն չվախնանք մահակից ըլլալ Քրիստոսի, զի որուն հետ որ կը մեռնինք, անոր հետ ալ կը կենդանանանք:

«Յիշեցէք, առաքինիք, զմեծն Մովսէս, որ մինչչեւ հասեալ էր յարութեան հասակն՝ խորհուրդ սուրբ նահատակութեանն ի տիս տղայութեանն երեւէր նմա. եւ տուն թագաւորին Եգիպտացւոց ի ծառայութիւն մտանէր նմա, եւ ակամայ դայեկութեամբ սնուցանէր զնա. եւ ի ժամ փրկելոյ զժողովուրդն ի նեղութենէն՝ միջնորդ եղեւ երկնի եւ երկրի, միանգամայն եւ աստուած անուանեցաւ ի վերայ Եգիպտացւոցն։ Քանզի ուր գտաւ սուրբ խորհուրդն զաւրացեալ՝ անձամբ իւրով վրէժ առնոյր յԵգիպտացւոցն. իսկ ուր աստուածային յայտնութիւնն ի վերայ նորա լինէր, ի ձեռն գաւազանին գործէր զմեծամեծ սքանչելիսն։ Եւ վասն սուրբ նախանձուն, զոր ունէր, եհար զԵգիպտացին եւ ընդաւազեաց. վասն որոյ զմեծ անուն դնէր նմա, եւ առաջնորդ ժողովրդեանն զնա կացուցանէր։ Եւ բազում այն է, որ հեղմամբ արեանն արդարացաւ, եւ անուանեցաւ մեծ քան զամենայն մարգարէս. ո՛չ միայն զարտաքին թշնամիսն կոտորելով, այլ եւ զազգատոհմսն, որ փոխանակեցին զԱստուած ընդ որթուն յանապատին։

“Recall, valiant ones, the great Moses, to whom the counsel of holy nahatakutyun appeared in the days of his youth before he reached the age of manhood. He entered service in the royal house of Egypt, where he was unwillingly nourished and fostered. At the time of the deliverance of the people from persecution, he became mediator between heaven and earth and was named god over the Egyptians. For where he found the holy mystery at work, he himself took vengeance against the Egyptians, and where the divine revelation was upon him, he performed great miracles through the staff in his hand. And because of the holy zeal that he possessed, he slayed the Egyptian, and hid him in the sand, and thus he was given a great name and established as the leader of his people. Moreover, he was justified in spilling blood and was named greater than all the prophets, not only by killing his external foes, but also his kin who exchanged God for the calf in the desert.

«Յիչեցէք, ո՛վ առաքինիներ, Մեծն Մովսէսը, որ դեռ չհասած չափահասութեան տարիքին՝ անոր տղայ հասակին վրայ կ’երեւէր քաջագործութեան սուրբ խորհուրդը, եւ անոր ծառայութիւն կ’ընէր Եգիպտացւոց թագաւորին տունը, եւ կը սնուցանէր զայն ակամայ դայեկութիւնով, եւ երկնի երկրի միջնորդ եղաւ ժողովուրդը նեղութենէ փրկելու ժամանակ, եւ Աստուած անուանեցաւ միանգամայն Եգիպտացւոց վրայ: Որովհետեւ ուր որ սուրբ մտածումը զօրացաւ, անձամբ վրէժ լուծեց Եգիպտացիներէն. իսկ երբ անոր վրայ կ’ըլլար աստուածային յայտնութիւնը, մեծամեծ հրաշքներ կ՚ընէր գաւազանի միջոցաւ: Իր ունեցած սուրբ նախանձին համար, որ զարկաւ եւ աւազին թաղեց Եգիպտացին, Աստուած մեծ անուն դրաւ անոր, եւ զայն առաջնորդ կարգեց ժողովուրդին: Եւ աւելին սա է որ արիւն թափելով արդարացաւ, եւ աւելի մեծ անուանեցաւ բոլոր մարգարէներէն. ոչ միայն ջարդելով արտաքին թշնամիները, այլ եւ ազգատոհմներն ալ, որոնք հորթին հետ փոխանակեցին զԱստուած անապատի մէջ:

«Եւ եթէ նա ի հեռուստ այնպիսի վրէժ խնդրէր գալստեան Որդւոյն Աստուծոյ, մեք, որ ականատեսք եղաք եւ մեծապէս վայելեցաք յերկնաւոր պարգեւսն շնորհաց նորա, եւս առաւել պարտիմք վրէժխնդիր լինել մաւտակայ ճշմարտութեանս։ Որ եդ մահուամբ զանձն իւր ի վերայ մեղաց մերոց եւ արդարացոյց զմեզ յանհնարին դատապարտութենէն, դիցուք եւ մեք զանձինս մեր մահուամբ ի վերայ անմահ զաւրութեանն, զի մի՛ նուազք քան զվրէժխնդիրսն գտանիցիմք։

“And if from so far away he sought retribution for the coming of God’s son, then we, who have witnessed and greatly enjoyed the heavenly gifts of His grace, ought much more to take retribution for the coming truth. Let us also die for the immortal power of the One who put Himself to death for our sins, absolving us from unbearable condemnation, so that we are not found beneath retribution.

«Ու եթէ կանուխէն այնպիսի վրէժ կը լուծէր ան՝ Աստուծոյ Որդւոյն գալստեան համար, մենք որ ականատես եղանք եւ վայելեցինք անոր երկնաւոր շնորհքին պարգեւները, ա՛լ աւելի պարտաւոր ենք վրէժխնդիր ըլլալու մօտակայ ճշմարտութեան: Ան իր անձը մահուամբ զոհեց մեր մեղքին համար, եւ մեզ արդարացուց ահագին դատապարտութենէ, մենք ալ մեր անձերը մահուամբ զոհենք անմահ զօրութեան համար, որպէսզի նուազ վրէժխնդիր չգտնուինք առաջիններէն։

«Յիշեցէք զմեծ քահանայն Փենեհէզ, որ սպանմամբ եբարձ զպղծութիւնն ի ժամ պատերազմին, եւ յազգէ յազգ երդմամբ հաստատեաց զքահանայութիւնն։ Մի՛ մոռանայք եւ զսուրբ մարգարէն զԵղիաս, որ ոչ կարէր հանդարտել հայել ի կռապաշտութիւնն Աքաբու. եւ արդար նախանձուն իւրոյ զութ հարիւրսն ինքեան ձեռաւք սատակեաց, եւ զերկուս յիսունսն անշէջ հրոյն մատուցանէր լուցկիս. եւ զաստուածային վրէժն խնդրելով՝ անըմբռնելի եւ ահագին կառաւքն յերկրէ ի յերկինս վերացաւ։ Դուք՝ ե՛ւս մեծի մասին վիճակի հասեալ էք. զի ոչ եւս կառք առաքին ձեզ ի վերացումն, այլ ինքնին Տէրն կառաց եւ երիվարաց հզաւր զաւրութեամբ եւ սրբովք հրեշտակաւք ընդ առաջ եկեալ՝ ձեզ իւրաքանչիւր թեւս բուսուցանէ. զի նորա ուղեկիցք լինիցիք եւ նմին քաղաքակիցք։

“Recall the great priest Phineas, who took away profanation with murder at the time of war and established the hereditary priesthood with a vow. Do not forget the holy martyr Elias, who could not bear to look at the idolatry of Ahab and with righteous zeal killed 800 people with his own hand and turned two [bands of] fifty into fuel for the unquenchable fire. Seeking divine retribution, he rose from earth to heaven in a great, impregnable chariot. You have all arrived at greener pastures; for no longer is a chariot sent for your ascension, but the Lord of chariots and horses himself with his mighty power together with the holy angels will come before you and give each of you wings, that you may be their fellow travelers and [heavenly] citizens.

«Յիչեցէ՛ք Փենեհէզ մեծ քահանան, զոր պատերազմի ժամուն՝ սպանմամբ ջնջեց պղծութիւնը, եւ քահանայութիւնը ցեղէ ցեղ հաստատեց երդումով: Մի՛ մոռնաք սուրբ Եղիա մարգարէն ալ, որ չէր կրնար հանդուրժել նայելու Աքաաբու կռապաշտութեան, եւ իր արդար նախանձովը ութհարիւրները սատկեցուց իր ձեռքովը, եւ երկու յիսուններն ալ վառելանիւթ ըրաւ անշէջ կրակին. եւ աստուածային վրէժը լուծելով երկրէ երկինք համբարձաւ անըմբռնելի եւ ահագին կառքով: Դուք ա՛լ աւելի մեծ բանին վիճակուած էք, որովհետեւ ձեզ վերցնելու համար կառք չղրկուիր այլեւս, այլ ինքն կառքերու եւ երիվարներու Տէրը ձեզ դիմաւորելով հզօր զօրութեամբ եւ սուրբ հրեշտակներով ՝ թեւեր պիտի բուսցնէ ձեր ամէն մէկերուն, որպէսզի ուղեկիցներ եւ քաղաքակիցներ ըլլաք անոր:

«Եւ այլ զի՞նչ եւս երկրորդեցից առաջի ձերոյ քաջ նահատակութեանդ, զի քան զիս տեղեկագոյնք եւ հմուտք էք սուրբ կտակարանացն։ Դաւիթ ի մանկութեան ժամանակին քարիւ կործանեաց զմեծ բլուրն մսեղէն, եւ ոչ ինչ զանգիտեաց յահագին սրոյ հսկային. ցրուեաց զգունդս այլազգեացն, եւ ապրեցոյց զզաւրսն ի մահուանէ եւ զժողովուրդսն ի գերութենէ. եւ եղեւ անդրանիկ թագաւորացն Իսրայելի, եւ անուանեցաւ հայր Որդւոյն Աստուծոյ։ Նա անուանեցաւ առ ի պէտս ժամանակին, եւ դուք ճշմարիտ ծնեալք ի Սուրբ Հոգւոյն՝ որդիք էք Աստուծոյ եւ ժառանգակիցք Քրիստոսի։ Մի՛ ոք զձեր բաժինն ի ձէնջ հատանիցէ, եւ զձեզ աւտարախորթս արարեալ՝ տարաբաժին հանիցէ։

“What more shall I recount before you valiant nahataks, seeing as you are more versed and learned than me in the Holy Testaments? David in his youth felled that great mound of meat with a stone, without in the least fearing the sword of the giant. He scattered the armies of the foreigners and rescued his soldiers from death and his people from captivity. He became the first king of Israel and was called the father of the Son of God. He was given that name for the need of the age, and you, who were born truly of the Holy Spirit, are sons of God and co-heirs of Christ. May no one cut your portion from you or deprive you of it by bastardizing and estranging you.

«Եւ դեռ ինչե՞ր կրկնեմ ձեր քաջութիւններու առջեւ, որովհետեւ ինձմէ աւելի հմուտ էք կտակարաններու: Դաւիթ մանկութեան ատեն քարով կործանեց մսեղէն մեծ բլուրը, եւ չվախցաւ հսկային սուրէն. ցրուեց թշնամիներուն գունդերը, եւ ազատեց զօրքերը մահուանէ ու ժողովուրդը գերութենէ, եւ անդրանիկը եղաւ Իսրայէլի թագաւորներուն, եւ այր անուանեցաւ Աստուծոյ Որդւոյն: Ան ժամանակին պէտքին համար այնպէս անուանեցաւ, իսկ դուք ճշմարտապէս ծնած Սուրբ Հոգիէն՝ Աստուծոյ որդիներ էք, եւ Քրիստոսի ժառանգակիցներ: Չըլլայ որ մէկը կտրէ ձեր բաժինը ձեզմէ, եւ օտար ու խորթ ընելով անրաժին հանէ ձեզ:

«Յիշեցէք զամենայն զաւրավարսն զառաջինսն Իսրայելի՝ զՅեսու, զԳեդէովն, զԵփիթայեա եւ զայլս ամենեսեան, որք ճշմարիտ հաւատովք էին. հարին կոտորեցին զզաւրսն հեթանոսաց, եւ սրբեցին զերկիրն ի պիղծ կռապաշտութենէն։ Եւ վասն հաստատուն արդարագործութեանն, որ ոչ ինչ երկմտեցին ի խորհուրդս իւրեանց, արեգակն եւ լուսին առանց ականջաց լուան եւ կատարեցին զբան հրամանի նոցա. ծով եւ գետք ճանապարհ գործեցին առաջի նոցա ըստ ոչ սովորութեան։ Եւ բարձրացեալ պարիսպք քաղաքին ձայնիւ լոկով անկեալ կործանեցան ի վրէժխնդրութիւն աւրինացն արդարութեան։ Եւ այլքն ամենայն, որ ըստ հաւատոց քաջութիւնս կատարեցին ի դարս իւրաքանչիւր, գովեցան ի մարդկանէ եւ արդարացան յԱստուծոյ։

“Recall all the former generals of Israel: Joshua, Gideon, Jephthah, and all the rest, who were of true faith. They slayed the army of heathens and cleaned the land of filthy idolatry, and for their solid works of virtue in which they did not waver at all in their minds even the sun and the moon which do not have ears obeyed their commands and the sea and rivers made way before them, contrary to their ways. And the high ramparts of the city fell merely by the force of sound in retribution for the just religion. The same goes for all the rest, who in each of their ages fulfilled valorous deeds according to their faith and were praised by others and justified by God.

«Յիչեցէ՛ք Իսրայէլի բոլոր առջի զօրավարները, Յեսուն, Գեդէովնը, Եփթայեան եւ միւս ամենքը, որոնք ճշմարիտ հաւատքով էին, զարկին կոտորեցին հեթանոսներու զօրքերը, եւ երկիրը սրբեցին կռապաշտութենէ: Եւ հաստատուն արդարագործութեան համար, որով չերկմտեցան իրենց խորհուրդին մէջ, արեւն ու լուսինը՝ առանց ականջ ունենալու՝ լսեցին եւ կատարեցին անոնց հրամանը. ծովերն ու գետերը անսովոր կերպով ճամբաներ բացին անոնց առջեւը: Ու Երիքով քաղաքին բարձր պարիսպները սոսկ ձայնով ինկան կործանեցան արդարութեան օրէնքին վրէժխնդրութեան համար: Եւ բոլոր ուրիշները, որոնք հաւատքի համեմատ քաջութիւններ գործեցին իւրաքանչիւր դարերու մէջ. գովուեցան մարդոցմէ եւ արդարացան Աստուծմէ:

«Ապաքէն նոյն Տէր է ի սկզբանէ եւ մինչեւ ցայսաւր եւ առ յապա, եւ յաւիտենից յաւիտեանս, եւ անդր քան զամենայն յաւիտեանս։ Ոչ նորոգի, զի ոչ հնանայ. ոչ մանկանայ, զի ոչ ծերանայ. ոչ փոփոխի անյեղեղուկ բնութիւնն Աստուծոյ. որպէս եւ ինքն ասէր բերանով սուրբ մարգարէիցն. Ես եմ, ես եմ, ես նոյն եմ ի սկզբանէ մինչեւ յաւիտեան. ոչ տամ զփառս իմ այլում, եւ ոչ զքաջութիւնս իմ դրաւշելոց։

“Truly, the Lord is the same from the beginning of time until today, forever and ever, for all eternity. He is not renewed, for He does not grow old. He does not grow young, for He does not age. His immutable nature does not change, as He Himself said through His own mouth to the holy prophets: ‘I am, I am; I am the same from beginning unto eternity; I will not give my glory to another, nor my praise to carved images.’

«Արդարեւ նոյն Տէրն է սկիզբէն մինչեւ այսօր, եւ ապագային, ու դարէ դար, եւ ամէն դարէն ալ անդին: Չի նորոգուիր, որովհետեւ չի հիննար. չի մանկանար որովհետեւ չի ծերանար. չի փոխուիր Աստուծոյ անփոփոխ բնութիւնը, ինչպէս որ ինքն ալ կ’ըսէ սուրբ մարգարէներու բերնով. «Ես եմ, ես եմ, ես նոյնն եմ սկիզբէն մինչեւ յաւիտեան. ուրիշի չեմ տար փառքս. ոչ ալ կուռքերուն՝ իմ քաջութիւնս:»

«Զայս գիտելով, եղբարք, մի՛ թուլութեամբ լքանիցիմք, այլ պնդութեամբ սրտիւ եւ հաստատուն հաւատովք կամակար յարձակեսցուք ի վերայ թշնամեացն, որ յարուցեալ գան ի վերայ մեր։ Մեր յոյսն մեզ կրկին երեւի. եթէ մեռանիմք՝ կեամք, եւ եթէ մեռուցանեմք՝ մեզ նոյն կեանք առաջի կան։ Յիշեսցուք զբանն Առաքելոյ, որ ասէ, թէ Փոխանակ ուրախութեան, որ նմա առաջի կայր, յանձն էառ զհամբերութիւն մահու, եւ մահու խաչի. վասն այսորիկ եւ Աստուած զնա առաւել բարձրացոյց, եւ ետ նմա անուն, որ ի վեր է քան զամենայն անուն. զի յանուն Յիսուսի Քրիստոսի ամենայն ծունր կրկնեսցի երկնաւորաց եւ երկրաւորաց եւ սանդարամետականաց։

“Knowing this, brothers, let us not quit out of weakness, but with firm heart and solid faith let us willingly attack those enemies who have raised themselves upon us. May our hopes resurface—for if we perish, we shall live on, and if we kill, our same lives stand before us. Recall the words of the apostle, who says, ‘Instead of happiness, which awaited him, he chose to endure even death, and crucifixion. Therefore, God exalted Him to the highest place, and gave Him the name that is above every name; that at the name of Jesus Christ every knee shall bow, in heaven and on earth and beneath the earth.’

«Ասիկա գիտնալով, ո՛վ եղբայրներ, չլքուինք թուլութեամբ, այլ սրտի արիութեամբ եւ հաստատուն հաւատքով յարձակինք յօժարութեամբ մեր թշնամիներուն վրայ, որոնք կու գան մեր դէմը: Մեր յոյսը կրկին կ’երեւայ մեզի. եթէ մեռնինք, կ’ապրինք. եւ եթէ մեռցնենք նորէն մեր առջեւն է նոյն կեանքը: Յիշենք առաքեալին խօսքը որ կ’ըսէ. Իր առջեւն եղող ուրախութեան փոխարէն յանձն առաւ մահու համբերութիւնը եւ խաչի մահը, անոր համար Աստուած աւելի բարձրացուց զայն, եւ տուաւ անոր ամէն բանէ վեր եղող անուն մը, որպէսզի բոլոր երկնաւորներու, երկրաւորներու եւ դժոխայիններու ծունկը կրկնուի Յիսուս Քրիստոսի անուան:

«Եւ քանզի որ ճշմարտութեամբ միացեալ է ընդ սիրոյն Քրիստոսի, հոգւոյն աչաւք տեսանէ զաներեւոյթ յստակ լոյսն ճառագայթից իմանալի արեգական, որ յամենայն ժամ եւ յամենայն աւր գեր ի վերոյ ծագեալ երեւի ամենեցուն. եւ սրբատեսիլ եւ սրբահայեացս անպղտոր յստակութեամբ ձգտեցուցանէ զհայեցուածս, եւ թափանցանց եղեալ ընդ երկինս՝ յանմատոյց տեսիլն մերձեցուցանէ, եւ կորովութեամբ կշռէ զերկրպագութիւն զերից հատուածոցն միաւոր զաւրութեան։ Եւ արդ որ ընդ Աստուծոյ աստիճանսն ոտնփոխ եղեալ իցէ, եւ բարձրութեամբ յարքունիսն հասեալ, եւ զամենայն մեծութիւն բովանդակ տեսեալ, նա միայն է, որ ժառանգէ զանանց ուրախութիւնն եւ զանտրտմական մխիթարութիւնն։

“For he, who is one in his love of Christ, sees with the eyes of the spirit the invisible yet clear beams of light of the knowable sun, which shines supremely to all, every hour and every day. Piercing through the heavens, it brings near that unapproachable vision, energetically tipping them to worship the Trinity. And thus, only he who has climbed the ladder of God and reached the height of His kingdom and seen the whole of His greatness inherits eternal joy and consolation without sorrow.

«Եւ Աստուծոյ Որդւոյն հետ ճշմարտութեամբ միացողը կը տեսնէ հոգւոյն աչքով իմանալի արեգակին ճառագայթներուն աներեւոյթ յստակ լոյսը, որ ամէն ժամանակ, ամէն օր գերագոյն կերպով ծագած կ’երեւի աամենուն. եւ իրեն կը ձգէ սրբահայեաց սրբատեսիլ հայեցուածները, եւ երկրին թափանցելով կը մօտեցնէ անմատոյց տեսիլին. եւ ճշմարտութեամբ կը կշռէ միաւոր զօրութեան երեք հարուածներուն երկրպագութիւնը: Արդ՝ ան որ ոտք կոխած է Աստուծոյ աստիճաններուն, եւ բարձրանալով հասած է անոր արքունիքին, եւ տեսած է րոլոր մեծութիւնը ամբողջապէս, ան միայն կը ժառանգէ անանց ուրախութիւնը եւ անտրտմական մխիթարութիւնը:

«Մի՛, տեարք իմ պատուականք, յետ այսչափ ի բարձունս վերանալոյ՝ այսրէն յերկիր անկեալ թաւալիցիմք, այլ զտեղի առեալ անդրէն ի բարձրութեանն հաստատեսցուք։ Թէպէտ եւ հայեսցուք ի ստորին կողմ երկրիս, տեսանեմք զսա լի ամենայն ապականութեամբ եւ անսուրբ պղծութեամբք։ Քանզի զի՞նչ աղէտք տարակուսի են, որ ոչ գործին յերկրայինս ախտաբերս. թշուառութիւնք աղքատաց եւ անթիւ չարչարանք նոցուն, աղցաւոր ծանրութիւնք հարկահանաց, զզուանք եւ կռփանք ի բռնաւոր ընկերակցաց, քաղց եւ ծարաւ ըստ կարաւտութեան բնութեանս։ Սառնամանիք ձմերայնւոյ եւ խորշակք ամարայնւոյ, հիւանդութիւնք տարաժամք եւ ախտք մահաբերք հանապազ տանջեն զմարդիկ. երկեւղ արտաքնոց, արհաւիրք ի ներքնոց անդադար ի վերայ հասանեն. ցանկան մահու յառաջ քան զժամանակն, եւ ոչ գտանեն. եւ բազումք են, որ փորեն եւ խնդրեն, եւ խնդալից լինին յորժամ գտանեն։ Իսկ որ թուին մեզ, եթէ յաջողեալ իցեն ի մեծութեան եւ փափկանան ուրախութեամբ ի պակասելի կեանս, մեծամտեալ հպարտանան յանցաւոր մասունս աշխարհիս, նոքա են, որ կուրացեալ են ի ճշմարիտ կենացն։ Իսկ արդ զի՞նչ այն չարիք իցեն, որ ի նոսա ոչ գործիցին. ընդ մեծութիւն խառնեալ է յափշտակութիւն ընչից աղքատաց, ընդ սուրբ ամուսնութիւնն՝ գէճ պղծութիւն։ Յորս վայելեն ընտրութեամբ, նոցուն երկրպագութիւնս իբրեւ Աստուծոյ մատուցանեն, մոլորեալք ի ճշմարիտ կենացն։

“No, my honorable lords, after ascending such great heights, let us not tumble back down to earth, but let us establish ourselves at these heights. Though we look down on the earth, we see it full of corruption and filth. For what calamities of doubt do not come to pass upon pestilent earthly beings? The miseries of beggars and their countless sufferings, the pressing burdens of tax-collectors, the loathing and oppression of their tyrannical associates, and hunger and thirst according to our natural needs. The icy storms of winter and the excessive heat of summer, untimely illnesses and deadly diseases constantly afflict people. Fear of the external world and terror within ceaselessly befall them. They desire to die before their time, but do not find refuge. Many are those who search for death, and they are joyful when they discover it. Yet it seems to us that those who succeed in greatness and take comfort in the mirth of their deficient lives, filling themselves with pride in the transitory aspects of this world, are the ones who are blind to the true life. What evils are there that they do not commit? For their wealth is combined with the plundering of the possessions of the poor and their holy matrimony with licentious obscenity. Straying from the true life, they worship as god whatever they choose to enjoy.

«Ո՛վ պատուական տեարք, դէպի բարձունք այսչափ վերանալէն ետքը նորէն չթաւալինք վար իյնալով, այլ տեղաւորուելով հոն՝ հաստատուինք բարձրութեան մէջ: Եթէ վարը՝ երկրի կողմը նայինք, ապականութեամբ եւ բոլոր անսուրբ պղծութեամբ լեցուն կը տեսնենք զայն: Որովհետեւ ինչ աղէտներ կան որ չեն գործուիր ախտաբեր երկրայիններու մէջ. աղքատներու թշուառութիւնները եւ անոնց անթիւ չարչարանքները, հարկահաններու ստիպողական ծանրութիւնը, բանաւոր ընկերակիցներէն զզուանք եւ կռփանք, եւ մեր խառնուածքի կարօտութեան համեմատ քաղց ու ծարաւ: Ձմրան սառնամանիքն ու ամրան խորշակները, տարաժամ հիւանդութիւններ եւ մահաբեր ախտեր, հանապազ կը տանջեն մարդիկը. արտաքիններէն երկիւղ եւ ներսիններէն արհաւիրք անդադար կը հասնին մեր վրայ, ժամանակէն առաջ մահուան կը ցանկան եւ չեն գտներ. եւ շատեր կան որ կը փորեն կը խնդրեն եւ կ’ուրախանան երբոր գտնեն: Իսկ անոնք որ մեծութեան մէջ յաջողած կը թուին մեզի, եւ ուրախութեամբ կը փափկանան իրենց պակասելի կեանքին մէջ, մեծութեամբ կը հպարտանան աշխարհիս անցաւոր մասերուն մէջ, անոնք կուրացողներ են ճշմարիտ կեանքէն: Եւ ի՞նչ չարիքներ կան որ չեն գործուիր անոնց մէջ. անոնց հարստութեան հետ խառնուած է աղքատներու ինչքին յափշտակութիւնը, եւ սուրբ ամուսնութեան հետ գիճական պղծութիւն: Իրենց վայելած բաներուն, առանց ընտրութիւն ընելու երկրպագութիւն կ’ընեն, իրրեւ Աստուծոյ, մոլորած ճշմարիտ կեանքէն:

«Ո՞չ ահա ամենայն աշխարհս արարչին բոլորեցուն է գոյացութիւն. եւ զոր նոքայն պաշտեն եւ պատուեն՝ ապաքէն ի սմին նիւթոյ է մասն. իսկ արդ մասունքն մասանց կան ի ծառայութիւն։ Զի եթէ մի մասն աշխարհիս ապականացու է, հարկ է թէ եւ ամենայն մասունքն ընդ նմին ապականին։ Նա եւ ի մասանց անտի` պարտ է թէ եւ ընտրութիւնք երեւեսցին. իսկ արդ որ լաւ է՝ յայտնի է ամենեցուն, եւ որ գիտէն իմանալ՝ նա է ընտիր ի մասանցն։ Ապա թէ այդ այդպէս է, քան զամենայն պաշտամունս հեթանոսաց, որում երկիր պագանեն, երկրպագուքն են առաւելեալք քան զանբան տարերսն, որոց չարաչար կան ի ծառայութեան. եւ զԷն Աստուած, որ ի մարդ կերպարանեցաւ, չպաշտեն, այլ արարածոց տանին երկրպագութիւն. որոց մեղաց չիք քաւութիւն յարդար ատենին։

“Isn’t the entire world the substance of the Creator of all? And isn’t that which they worship and honor a part of the same substance? Now the parts of this world are in service to one another, for if one part is corruptible, then all parts shall become corrupted through it. Also, selection must appear among those parts, with the good being evident to all and those who are capable of understanding it being select among the parts. If this is so, then those who worship are greater than all the pagan cults that they worship and the irrational elements that they serve amiss. They do not worship the God that Is—God who became man—but rather His creatures, for which sin there is no propitiation at the just tribunal.

«Այս բովանդակ աշխարհ՝ գոյացութիւնը չէ՞ ամենուն արարչին, եւ ի՛նչ որ կը պատուեն ու կը պաշտեն, մաս մըն է այս նիւթերէն. ուրեմն մասերը կը ծառայեն մասերուն: Որովհետեւ եթէ ապականացու է աչխարհիս մէկ մասը, հարկ է որ բոլոր մասերն ալ ապականին անոր հետ: Նաեւ պէտք է որ այն մասերէն երեւան ընտրութիւնները. արդ ինչ որ լաւ է՝ ամենուն յայտնի է, ան որ իմանալ գիտէ, ան է մասերէն ընտիրը: Հապա եթէ այդպէս է այդ, հեթանոսներուն բոլոր պաշտածներէն աւելի, որոնց կ’երկրպագեն, երկրպագողները գերազանց են այն անբան տարրերէն, որուն կը ծառայեն տխմարաբար, եւ չեն պաշտեր Էնն Աստուածը, որ մարդու կերպարանք առաւ, այլ երկրպագութիւն կ՚ընեն արարածներուն: Ասոնց մեղքերուն քաւութիւն չկայ արդար ատեանին մէջ:

«Ա՜ւն անդր ի բաց թողցուք զխաւարային խորհուրդս մոլորելոցն. եղկելիս եւ ողորմելիս քան զամենայն մարդիկ զնոսա համարեսցուք. Մանաւանդ զի կամաւք են կուրացեալք եւ ոչ ի հարկէ, եւ ոչ երբէք գտցեն զճանապարհն ճշմարտութեան։ Այլ մեր բացահայեաց աչաւք տեսեալ զլոյսն երկնաւոր, մի՛ պատահեսցէ մեզ խաւարն արտաքին։ Զի ոյք էին ի խաւարի, եկն առ նոսա լոյսն ճշմարիտ. կուրացեալք վրիպեցան ի կենացն, իսկ որք ընկալայքդ հաւատովք, որդիք էք եւ ոչ աւտարախորթք, սիրելիք եւ ոչ թշնամիք, բաժանորդք եւ ժառանգորդք վերին իմանալի քաղաքին։

“Now then! let us discard such obscure thoughts of those who are led astray. Let us consider them as more unfortunate and pitiable than all men, especially because they are blinded of their own will, and shall not therefore find the way of truth. But having seen the heavenly light with your open eyes, do not let external darkness befall us. For the true light came to those who were in the dark, and those who were blind to it have foregone life, yet you who have received the light with faith are sons and not bastards, beloveds and not enemies, and sharers and heirs of the knowable city.

«Օ՛ն, մէկդի՛ ձգենք մոլորածներու խաւարային խորհուրդները, բոլոր մարդերէն աւելի խղճալի եւ ողորմելի՛ համարենք զանոնք, մանաւանդ որ կուրացած են կամովին՝ ոչ թէ ի հարկէ, եւ ամենեւին չպիտի գտնեն ճշմարտութեան ճամբան: Այլ մենք որովհետեւ բացահայեաց աչքով տեսանք երկնաւոր լոյսը, արտաքին խաւարը չպատահի՛ մեզի, որովհետեւ ճշմարիտ լոյսն եկաւ խաւարին մէջ գտնուողներուն, բայց կեանքէն վրիպեցան կուրացողները: Իսկ դուք որ ընդունեցիք հաւատքով, որդիներ էք, ոչ թէ օտարախորթներ. սիրելիներ, ոչ թէ թշնամիներ, եւ բաժանորդներ ու ժառանգորդներ վերին իմանալի քաղաքին։

«Անդ է առաջնորդ փրկութեան մերոյ. աստ քաջութեամբ նահատակեցաւ, եւ զնոյն ուսոյց ամենայն նիզակակից գործակցաց իւրոց Առաքելոց. ընդ որս եւ դուք էք այսաւր կրկին երեւեալ, աւրհնեալք հաւատովք ընդդէմ աներեւոյթ թշնամւոյն, պատենազէն զրահիւք դէմ ընդդէմ ընկերակից սատանայական գործոյն։ Եւ եթէ այսպէս եւ եթէ այնպէս, զերկոսեան կողմանսն ի պարտութիւն մատնէք, որպէս եւ Տէրն ինքնին արար աշխարհի. թուեցաւ թէ մեռաւ, այլ նա յայնժամ տարաւ զկատարեալ նահատակութիւնն. զախոյեանն ընկէց, զպատերազմն եհար, զթշնամիսն ցրուեաց, զաւարն ժողովեաց, զգերիսն դարձոյց, զպարգեւսն բաշխեաց ամենայն սիրելեաց իւրոց ի ձեռն իւրաքանչիւր առաքինութեան։

“That is where the leader of our salvation is. He was bravely martyred here and taught the same to all his fellow warriors and helpers, the apostles, with whom you will appear again today in blessed faith against the invisible enemy, clad in armor against the accomplices of Satan. Either way, both sides will sustain defeat, in the same way that the Lord Himself did for the world. He was considered dead, but then he bore perfect nahatakutyun. He cast down his antagonist, waged war, scattered the enemy, gathered plunder, restored those in captivity, and distributed gifts to all his beloveds according each one’s virtue.

«Հոն է մեր փրկութեան առաջնորդը, քաջութեամբ նահատակեցաւ հոս, եւ նոյնը սորվեցուց իր բոլոր նիզակակից եւ գործակից Առաքեալներուն. անոնց հետ դուք ալ կրկին կ’երեւաք այսօր, հաւատքով օրհնուած եւ զրահով սպառազինուած աներեւոյթ թշնամւոյն դէմ, ընկերակից դէմ ընդ դէմ սատանայական գործին: Թէ՛ այսպէս եւ թէ այնպէս. երկու կողմն ալ կը յաղթենք, ինչպէս որ Տէրն ալ անձամբ յաղթեց աշխարհի. թուեցաւ թէ մեռաւ, բայց նա այն ատեն տարաւ կտրիճութեան կատարեալ քաջութիւնը, գետինը զարկաւ հակառակորդը,ջախջախեց պատերազմը, ցրուեց թշնամիները, ժողվեց աւարը, ետ դարձուց գերիները, եւ պարգեւները բաշխեց իր բոլոր սիրելիներուն՝ իրենց առաքինութիւններուն միջոցաւ:

«Գիտէք դուք ամենեքեան, յառաջ ժամանակաւ հասեալ ձեր ի գործ պատերազմի, թէպէտ եւ էր ձեր սովորութիւն՝ քահանայից հանապազորդել ի մէջ բանակիս, ի ժամ ճակատուցն յանձնեալ ձեզ ի նոցանէ աղաւթիւք՝ յամուր տեղւոջ թողուիք զնոսա, իսկ այսաւր եպիսկոպոսք եւ երիցունք եւ սարկաւագունք, սաղմոսերգողք եւ գրակարդացք իւրաքանչիւր կարգեալ կանոնաւ՝ իբր վառեալք զինու եւ պատրաստեալք ի պատերազմ, կամին ընդ ձեզ յարձակել հարկանել զթշնամիսն ճշմարտութեան։ Եւ եթէ մեռանել եւս հասանէ ի նոցանէ, սակայն եւ յայնմանէ ոչ են զանգիտելոց. քանզի լաւագոյն զմեռանելն կամին քան զմեռուցանելն։

“You all know that in former times, when you went to war, you would have the priests pray for you during battle and leave them in a fortified place, though your custom was to keep them in the camp. Today, the bishops, priests, deacons, psalm singers and readers are each ranked canonically, as though armed with weapons and prepared for war, and they wish to attack the enemies of truth along with you. Even if death should come upon them from the enemy, they are not afraid, for they wish more to die than to kill.

«Դուք ամենքդ գիտէք որ երբ դուք պատերազմի կու գայիք առաջ, թէեւ սովորութիւն ունէիք քահանաներ յաճախեցնել ձեր բանակը, եւ պատերազմը սկսելու ատեն զձեզ յանձնելով անոնց աղօթքին, ամուր տեղերու մէջ կը պահէիք զանոնք, իսկ այսօր եպիսկոպոսներ, երեցներ, սարկաւագներ, սաղմոսերգուներ, եւ գրակարդացներ, իրենց կարգով կանոնով, իբրեւ զէնքերով սպառազինուած ու պատերազմի պատրաստուած՝ կ’ուզեն ձեր հետ յարձակիլ խորտակել ճշմարտութեան թշնամիները: Եւ եթէ անոնցմէ ոմանք մեռնին ալ, չպիտի վախնան անկէ, որովհետեւ մեռնիլը կ’ուզեն, քան թէ մեռցնելը:

«Որպէս զի կրկին աչս ստացեալ ունիցին. հաւատոյ աչաւք զքարկոծանս մարգարէիցն տեսանեն, եւ մարմնոյ աչաւք զքաջութիւն ձերոյ նահատակութեանդ։ Մանաւանդ թէ ի ձեզ զերկոսեան իսկ տեսանեմք. քանզի եւ դուք իսկ տեսանէք զչարչարանս սուրբ առաքելոցն եւ զսպանմունս զամենայն սուրբ մարտիրոսացն, որոց մահուամբն հաստատեցաւ սուրբ եկեղեցի, եւ հեղումն արեան իւրեանց եղեւ ի պարծանս վերնոցն եւ ներքնոց։ Արդ մինչեւ ի գալուստն երկրորդ՝ նոյն նահատակութիւն կատարի չարչարանաւք»։

“It is as though they have received a second set of eyes—through the eyes of their faith, they see the stoning of the prophets, and through their bodily eyes, they see the courage of your nahatakutyun. We see both in you too, for you also see the suffering of the holy apostles and the killings of all the martyrs, upon the deaths of whom the holy church was established, and whose bloodshed became a source of pride for those above and below. Now until the Second Coming we shall suffer the same nahatakutyun.”

«Կրկին աչքեր ստացած ըլլալու համար, հաւատքի աչքով կը տեսնեն մարգարէներու քարկոծումը, եւ մարմնաւոր աչքերով ձեր քաջութիւնը: Մանաւանդ որ երկուքն ալ կը տեսնենք ձեր մէջ, որովհետեւ դուք ալ կը տեսնէք չարչարանքը սուրբ առաքեալներուն, եւ սպանումը բոլոր քաջ մարտիրոսներուն, որոնց մահովը հաստատուեցաւ սուրբ եկեղեցին, եւ իրենց արեան հեղումը պարծանք եղաւ վերիններուն եւ ներքիններուն։ Արդ մինչեւ երկրորդ գալուստը նոյն նահատակութիւնը կը կատարուի չարչարանքներով։»

Ցայս վայր խաւսեցաւ ի գիշերին յայնմիկ սուրբ երէցն Ղեւոնդ, եւ փառատրելով կատարեաց՝ զԱմէնն ասելով։ Եւ սեղան ուղղեալ՝ զամենասուրբ խորհուրդն կատարեցին. ուղղեցին եւ աւազան, եւ եթէ գոյր ոք երախայ ի բազմութեան զաւրուն՝ զգիշերն ամենայն մկրտեցին. եւ ընդ առաւաւտս սուրբ աւրինացն հաղորդեցան, եւ այնպէս լուսազգեստք եղեն՝ որպէս ի տերունեան մեծի սուրբ զատկին։

Thus did the holy presbyter Ghevond speak that night and concluded by giving glory—Amen. Then they set up an altar and performed the most Holy Sacrament, and set up a font and baptized the catechumens in the crowd through the night; in the morning, they received Holy Communion and were clothed with light, as on the great Holy Easter of our Lord.

Ղեւոնդ երեց մինչեւ այստեղ խօսեցաւ այն գիշեր, եւ փառք տալով վերջացուց ամէն ըսելով: Եւ սեղան կազմելով ամենասուրբ խորհուրդը կատարեցին, զան մըն ալ շինեցին, եւ եթէ զօրքերու մէջ անկնունքներ կային, բոլոր գիշերը մկրտեցին, եւ առաւօտուն սուրբ օրէնքին հաղորդուեցան. եւ այնպէս լուսազգեստ եղան, ինչպէս տէրունեան մեծ Սուրբ Զատկին:

Եւ մեծաւ զուարճութեամբ եւ յոյժ խնդութեամբ աղաղակեաց ամենայն բազմութիւն զաւրացն եւ ասեն. «Հաւասարեսցի մահս մեր ընդ մահու արդարոցն, եւ հեղումն արեան մերոյ ընդ արիւն սուրբ մարտիրոսացն. եւ հաճեսցի Աստուած կամաւոր պատարագաւս, եւ մի՛ տացէ զեկեղեցի իւր ի ձեռս հեթանոսաց»։

The whole multitude of the army cried out with great joy and cheer: “May our deaths equal the deaths of the righteous, and our bloodshed the blood of the holy martyrs. May God be pleased with our voluntary offering and not allow His church to fall into the hands of the heathens!”

Եւ մեծ զուարճութիւնով ու շատ ուրախութիւնով բոլոր բազմութիւնը աղաղակեց ու ըսաւ. «Արդարներու մահուան թող հաւասարի մեր մահը, եւ մեր արեան հեղումը սուրբ մարտիրոսներու արեան հետ, եւ Աստուած թող ընդունէ մեր կամաւոր պատարագը եւ թող չտայ իր եկեղեցին հեթանոսներու ձեռք:»

Յետ այսորիկ իբրեւ ետես զաւրավար գնդին Պարսից, եթէ հատան պատգամաւորքն ի միջոյ խաբել զնոսա, եւ բարձաւ յոյս ակնկալութեան իւրոյ ցրուել զնոսա յանքակ միաբանութենէն, յայնմ ժամանակի յառաջ կոչէր զանաւրէնն Վասակ եւ զամենայն ուրացեալ իշխանսն, որ էին ընդ նմա յաշխարհէն Հայոց. հարցանէր զնոսա, եւ ուսանէր ի նոցանէ զհնարագիտութիւն յաղթութեան։ Եւ իբրեւ ուսեալ տեղեկացաւ զառն առն իւրաքանչիւր քաջութիւնս, կոչէր եւ զբազումս ի զաւրագլխացն՝ որ էին ընդ իւրով ձեռամբ, եւ հրամայէր ածել զառաջեաւ զերամակս փղացն, եւ ի գունդս զգազանսն բաժանէր, եւ առ մի փիղ երեք հազար սպառազէնք, թող զայլ զաւրսն ամենայն։

After this, when the general of the Persian army saw that there remained no messengers with which to deceive [the other side] and gave up his hopes and expectations of breaking their inseparable brotherhood, he called forth the lawless Vasak and all the renegade Armenian princes who were with him and questioned them to discover means by which to attain victory. When he was informed of the strengths of each of their men, he summoned the many commanders who were under his authority and ordered them to bring the elephantry. Dividing them into units, he assigned one elephant per 3,000 infantry (not to mention the other forces).

Ասկէ ետքը Պարսից զօրավարը երբ տեսաւ որ պատգամաւորները մէջտեղէն հատան զանոնք խաբելու համար. եւ անհետացաւ զանոնք անքակ միաբանութենէ ցրուելու յոյսը, այն ատեն առաջ կոչելով անօրէն Վասակը եւ բոլոր ուրացող իշխանները, որ անոր հետ էին Հայաստանէն, կը հարցնէր անոնց, եւ յաղթութեան հնարքը կը սորուէր անոնցմէ: Ու երբ հասու կ’ըլլայ իւրաքանչիւր մարդոց քաջութեան, կը կոչէ այն զօրագլուխներէն շատերը, որոնք իր ձեռքին տակն էին, եւ կը հրամայէ յառաջ բերել փիղերու երամակները, այս գազաններն ալ կը բաժնէ այլ եւ այլ գունդերու, եւ ամէն մէկ փիղին կը յատկացնէ երեք հազար սպառազէններ, ուրիշ բոլոր զօրքերէն զատ:

Խաւսէր եւ ընդ մեծամեծսն արքունի հրամանաւ եւ ասէր. «Յիշեցէ՛ք այր իւրաքանչիւր զպատուէր մեծ թագաւորին, եւ դի՛ք առաջի զանուն քաջութեան. ընտրեցէ՛ք զմահ քան զկեանս վատութեամբ։ Մի՛ մոռանայք զեւղն եւ զպսակն եւ զուռսն եւ զառատաձեռն պարգեւսն, որ շնորհի ձեզ յարքունուստ։ Տեարք էք իւրաքանչիւր գաւառաց, եւ ունիք իշխանութիւն բազում. դուք ինքնին գիտէք զքաջութիւն աշխարհին Հայոց, եւ զառն առն իւրաքանչիւր նահատակութիւն արութեան. գուցէ ձեր ի պարտութիւն մատնեալ՝ կենդանեաւ վրիպիցիք ի մեծ կենացն զոր ունիցիք։ Յիշեցէ՛ք զկին եւ զորդիս ձեր, յիշեցէ՛ք զսիրելի բարեկամս ձեր. գուցէ ոտնհար լինիցիք յարտաքին թշնամեացն եւ ողբակիցք ի ներքին սիրելեացն»։

He addressed the grandees with royal authority, saying: “Recall, each of you, the command of the great king, and put before you the name of valor—choose death over a life of cowardice! Do not forget the oil, crown, laurels and generous gifts that will be granted you by the king. You are the lords of each of your provinces, and have much authority. You yourselves know the valor of the Armenians, and the courage and bravery of each man. If you are defeated, you will lose the great lives that you have. Recall your wives and children, recall your dear friends. Perhaps you will be trampled by the enemy from without and lament over your loved ones from within.”

Մեծամեծներու հետ ալ կը խօսի արքունի հրամանով եւ կ’ըսէ. «Յիչեցէ՛ք դուք ամենքդ մեծ թագաւորին պատուէրը, եւ աչքի առջեւ ունեցէք քաջութեան անունը, ընտրեցէ՛ք մահը, քան թէ կեանքը՝ վատօրէն: Մի՛ մոռնաք իւղը, պսակը, ուռերը եւ արքունիքէն ձեզ շնորհուած առատաձեռն պարգեւները: Տէր էք իւրաքանչիւր գաւառներու եւ ունիք շատ իչխանութիւն. դուք անձամբ գիտէք Հայաստանցիներուն քաջութիւնը, փորձառութեամբ գիտէք ամէն մէկուն արիութիւնը. չըլլայ որ յաղթուիք եւ զրկուիք ձեր ունեցած մեծութենէն ձեր կենդանութեանը: Յիչեցէ՛ք ձեր կիներն եւ որդիները, յիչեցէ՛ք ձեր սիրելի բարեկամները, չըլլայ որ նախատուիք արտաքին թչնամիներէն եւ ողբակից ըլլաք ներքին սիրելիներէն:»

Նա եւ յուշ եւս առնէր նոցա զբազում ընկերակիցս փախուցեալս, որք թէպէտ եւ ի պատերազմէն ապրեցան, սրով ընկալան զվճիռ մահուն իւրեանց. ուստերք եւ դստերք եւ ամենայն ընտանիք իւրեանց յանաշխարհիկս գրեցան, եւ ամենայն հայրենի գաւառք հատան ի նոցանէ։

He also reminded them about their runaway companions, who, despite surviving battle, were sentenced to death by the sword, with their sons and daughters and entire families exiled, and their ancestral districts taken from them.

Նաեւ կը յիշեցնէր անոնց չատ մը փախչող ընկերակիցները, որոնք թէպէտ ազատեցան պատերազմէն , բայց սրով ընդունեցին իրենց մահուան վճիռը. անոնց տղաքն, աղջիկները եւ ընտանիքը վտարուեցան իրենց երկրէն, եւ իրենցմէ առնուեցան իրենց բոլոր հայրենի գաւառները:

Զայս ասէր, եւ առաւել քան զսոյն սաստկացուցանէր զհրամանն արքունի։ Կարգէր կազմէր զզաւրսն ամենայն, եւ տարածանէր երկայնէր զճակատն յերկայնութիւն դաշտին մեծի։ Եւ իւրաքանչիւր գազանացն յաջմէ եւ յահեկէ զերեքհազարեան սպառազէնսն պատրաստէր, եւ զընտիր ընտիր նահատակացն շուրջ զիւրեաւ գումարէ՛ր. եւ այսպէս ամրացուցանէր զգունդն Մատեան իբրեւ զաշտարակ մի հզաւր եւ կամ իբրեւ զբերդ մի անմատոյց։ Նշանս բաշխէր, դրաւշս արձակէր, եւ ի ձայն մեծի փողոյն պատրաստ հրամայէր լինել։ Իսկ զգունդն զԱպարհացի, եւ զԿատշացն եւ զՀոնաց եւ զԳեղաց, եւ զայլս եւս ամենայն զընտիր ընտիր մարդիկ զաւրուն ի մի վայր ժողովէր, եւ հրաման պատուիրանի տայր ընդ աջմէ կողմանէ իւրոյ գնդին պատրաստ լինել ընդդէմ Հայոց զաւրավարին։

He said this and reemphasized the royal command. He arranged his entire army and spread the front line across the width of the battlefield. To the right and left of each of the elephants, he organized 3,000 of the choicest nahataks, thus strengthening the Matean forces like a mighty tower or an impregnable fort. He then distributed emblems and unfurled banners, commanded the army to be ready at the sound of the great horn. He joined together the soldiers of the Aparhatsik, the Katishk, the Huns, the Geghk and many other select troops, and commanded them to support the right flank against the Armenian general.

Աս կ’ըսէր, եւ ա՛լ աւելի կը սաստկացնէր թագաւորին հրամանը: Կարգի-կանոնի կը դնէր բոլոր զօրքերը, եւ բանակը կը ճակատեցնէր դաշտին երկայնութեանը: Եւ իւրաքանչիւր գազանի՝ աջէն ու ձախէն՝ կը պատրաստէր երեք հազար սպառազէններ, եւ իր շուրջը կը գումարէր ամենէն ընտիր քաջերը, եւ այդպէս Մատեան գունդը կ’ամրացնէր հզօր աշտարակի մը եւ անմատոյց բերդի մը պէս: Դրօչներ կը բաշխէր, դրօշակներ կ’արձակէր, եւ կը հրամայէր պատրաստ ըլլալ մեծ փողին ձայնին։ Իսկ Ապահարցի գունդը, Կատշացը, Հոնացը, Գեղացը եւ բանակին միւս ամենէն ընտիր մարդիկը տեղ մը կը ժողուէր եւ հրաման կու տար պատրաստ գտնուիլ իր գնդին աջ կողմը՝ Հայոց զօրավարին դէմ:

Իսկ արին Վարդան յառաջ մատուցեալ եւ զաւագանին հարցանէր, եւ միաբան ամենեցուն խրատու զզաւրագլուխսն կարգէր։

Then Vartan the brave went and questioned his deputies and joined together all the commanders in unison.

Իսկ քաջն Վարդան առաջ մօտենալով խորհուրդ կը հարցնէ աւագանիին, եւ ամենքին խրատով միաբան այսպէս կը կարգէ զօրագլուխները:

Զգունդն առաջին տայր ի ձեռն իշխանին Արծրունեաց, եւ նիզակակից նմա զմեծ իշխանն Մոկաց. եւ զայլն ամենայն նախարարեան համհարզս երկոցունց, եւ զամենայն բազմութիւն գնդին թեւս աստի եւ անտի կազմէր նոցա։

He assigned command of the first division to the prince of Artsrunik and his co-commander, the great prince of Mokk; he assigned many other nakharars as adjutants to these two and ranged all their forces from flank to flank.

Առաջին գունդը կը յանձնէ Արծրունեաց իշխանին, եւ Մոկաց մեծ իշխանը անոր նիզակակից, եւ միւս բոլոր նախարարները՝ երկուքին իբրեւ օժանդակ, ու գունդին բոլոր բազմութիւնը այս եւ այն կողմէն իրրեւ թեւեր կը կազմէ անոնց:

Եւ զգունդն երկրորդ տայր ի ձեռն Խորենայ Խորխոռունւոյ, եւ նիզակակից նմա զԸնծայինն եւ զՆերսեհ Քաջբերունի։

The second division was assigned to Khoren Khorkhorruni and his co-commanders Entsayin and Nerseh Kajberuni.

Երկրորդ գունդը կը յանձնէ Խորխոռունեաց Խորէնի. եւ անոր իրրեւ նիզակակից՝ Ընծայինը եւ Ներսեհ Քաջբերունին:

Եւ զգունդն երրորդ մատուցանէր ի ձեռն Թաթլոյ Վանանդացւոյ, եւ նիզակակից նմա հրամայէր զՏաճատ Գնթունի, եւ զբազումս ի քաջ արանց աստի եւ անտի ի թեւս նոցա։

The third division was assigned to Tatul Vanandatsi and his co-commander Tajat Gntuni, flanked on both sides with many brave men.

Եւ երրորդ գունդը կը յանձնէ Վանանդեցւոց Թարուլին եւ անոր իրրեւ նիզակակից կը հրամայէ Տաճատ Գնդունին, եւ անոնց երկու կողմը քաջերէն շատերը:

Յանձն իւր առնոյր զգունդն չորրորդ, եւ նիզակակից իւր զքաջն Արշաւիր եւ զհարազատ եղբայրն իւր զՀամազասպեան։

He himself took command of the fourth division in command with valiant Arshavir and his brother Hamazaspian.

Չորրորդ գունդը ինք կը ստանձնէ եւ իրեն նիզակակից կը կարգէ քաջ Արշաւիրն ու իր հարազատ եղբայրը Համազասպեան։

Կարգէր եւ կազմէր զճակատն յորդորելով ընդ ամենայն երեսս դաշտին դէմ յանդիման Արեաց գնդին, առ ափն Տղմուտ գետոյն։

He ranged his front along the entire length of the battlefield in opposition to the Aryan army at the bank of the Tghmut river.

Եւ յորդորելով կը ճակատեցնէր զանոնք կարգաւ բոլոր դաշտին երեսը, Արեաց բանակին դէմ, Տղմուտ գետին եզերքը։

Եւ իբրեւ այս այսպէս պատրաստեցան, երկոքեան կողմանքն լի սրտմտութեամբ եւ մեծաւ բարկութեամբ զայրանային, եւ գազանացեալ զաւրութեամբ յիրեարս յարձակէին եւ ամբոխ աղաղակին երկոցունց կողմանց՝ իբրեւ ի մէջ ամպոց շփոթելոց՝ ճայթմունս գործէր, եւ հնչումն ձայնից զքարանձաւս լերանցն շարժէր։ Ի բազմութենէ սաղաւարտիցն եւ ի փայլիւն պատենազէն վառելոցն իբրեւ նշոյլք ճառագայթից արեգական հատանէին։ Նա եւ ի բազում շողալ սուսերացն եւ ի ճաւճել բազմախուռն նիզակացն իբրեւ յերկնուստ ահագին հրաձգութիւնք եռային։ Քանզի ո՞վ իսկ է բաւական ասել զմեծամեծ տագնապ ահաւոր ձայնիցն, ո՛րպէս կոփիւնք վահանաւորացն եւ ճայթմունք լարից աղեղանցն զլսելիս ամենեցուն առ հասարակ խլացուցանէին։

When all these preparations had been made, the two sides went into a furious rage and attacked one another with brutal power, and the clamor from both sides erupted like thunder from the clouds and the sounds of their voices made the caves of the mountains shake. The multitude of helmets and glimmering armor shone like the rays of the sun and the beaming of the many swords and swinging masses of spears gushed like a stream of fire from the heavens. For who can adequately describe the great commotion of all the horrible sounds, such as the clashing of the shield-bearers and the crack of the bowstrings that deafened everyone’s ears?

Երբ պատրաստուեցան այսպէս, երկու կողմերն ալ կը զայրանային լի սրտմտութեամբ եւ մեծ բարկութեամբ, եւ երկուքն ալ իրարու վրայ կը յարձակէին գազանային ուժով: Եւ երկու կողմերուն խառնաշփոթ աղաղակը՝ ճայթումներ կը հանէր, իրրեւ թէ իրարու զարնուող ամպերու մէջ, եւ ձայներու հնչիւնը կը դղրդացնէր լեռներու քարանձաւները: Սաղաւարտներու շատութենէն եւ զրահաւոր զինեալներու արտափայլումէն ճառագայթներ կ’արձակուէին, իբրեւ թէ արեգակէն: Նաեւ շատ մը սուրերու շողալէն եւ բազմախուռն նիզակներու ճօճումէն ահագին հրձիգութիւններ կ’եռային, իբրեւ թէ երկինքէն: Եւ ո՛վ կարող է ըսել ահաւոր ձայներու մեծամեծ շփոթը, թէ ինչպէ՛ս վահանաւորներու կոփիւնը, եւ աղեղներու լարերուն ճայթմունքը առ հասարակ կը խլացնէին ամենուն ականջները:

Անդ էր տեսանել շտապ մեծի տագնապին եւ զաղէտս անբաւ տարակուսանացն երկոցունց կողմանցն՝ առ ի յանդուգն յարձակմանէն զմիմեանս բախելով. քանզի թանձրամիտքն յիմարէին եւ վատասիրտքն լքանէին. քաջքն խիզախէին եւ նահատակքն գոչէին։ Եւ խումբ արարեալ ամենայն բազմութեանն՝ զգետն ի մէջ փակէին, եւ զանգիտեալ գունդն Պարսիցի դժուարութենէ գետոյն՝ զտեղեաւն զեռալ սկսան։ Իսկ գունդն Հայոց հասեալ անցանէին, ձի ի վերայ առեալ յարձակէին մեծաւ զաւրութեամբ. սաստկապէս բախեալք ընդ միմեանս, յերկոցունց կողմանց բազում վիրաւորք յերկիր անկեալ դիաթաւալ խաղային։

There, one could see the urgency of the great commotion and the calamity of immense doubt on both sides as they resolutely attacked each other. For the thick-headed became crazed and the faint-hearted abandoned the fight; the brave ones ventured forth and the nahataks roared. Then, forming a group, the whole multitude enclosed the river in their midst and the distressed Persian army began fuming because of the obstruction of the river. Yet the Armenian army crossed the river and the cavalry waged a vigorous attack. The two sides clashed intensely with one another, and many wounded soldiers fell to their deaths.

Հոն կը տեսնուէր մեծ տագնապի շտապումը, եւ երկու կողմերուն անբաւ աղէտները՝ յանդուգն յարձակումով զիրար հարուածելէն. որովհետեւ թանձրամիտները կը յիմարանային, վատասիրտները կը լքանէին, քաջերը կը խիզախէին եւ արիները կը գոչէին: Եւ բոլոր բազմութիւնը խումբ կազմելով իրենց մէջ առին գետը. եւ Պարսկական բանակը գետին դժուարութենէն վախնալով սկսաւ տեղւոյն մէջ վխտալ: Իսկ Հայոց բանակը ձիով անցնելով յարձակեցաւ մեծ կատաղութեամբ: Երկու կողմերէն շատ մը վիրաւորներ թիաթաւալ ինկան իրարու բաղխուելով սաստկապէս:

Յայնմ մեծ տագնապի ի վեր հայեցաւ քաջն Վարդան, եւ տեսանէր զընտիր ընտիր քաջ նահատակաց Պարսից զաւրուն, զի զձախակողմն շարժեցին զՀայոց գնդին. մեծաւ ուժով յարձակէր ի տեղին, եւ զաջ թեւն Պարսից գնդին բեկեալ՝ արկանէր զգազանաւքն, եւ շրջան առեալ կոտորէր մինչեւ ի նոյն տեղի։ Եւ այնպէս շտապ տագնապի ի վերայ հասուցանէր, մինչեւ գունդն Մատեան քակեալ բաժանեցան ի մեծ ամուր պատրաստութենէն, դեռ եւս քաջ ի փախուստ դառնային։

In that great commotion, Vartan the Brave looked up and saw that the most elite warriors of the Persian army had disrupted the left flank of the Armenian army; he powerfully attacked that spot, breaking the right flank of the Persian army together with their elephants, and surrounding them he cut them back to the same place. He inflicted so much terror on them that the Matean unit disbanded and dispersed despite all their great preparations, and their most valiant men turned in flight.

Այն մեծ տագնապին մէջ վեր նայեցաւ քաջն Վարդան եւ տեսաւ որ Պարսից զօրքերուն ամենէն ընտիր քաջերը շարժեցին Հայոց գնդին ձախ կողմը. մեծ ուժով յարձակեցաւ այն տեղ եւ գազաններով միասին կտրեց Պարսից գնդին աջ թեւը, եւ անկից շրջան մը կատարելով ջարդեց մինչեւ առջի տեղը: Եւ այնպէս շփոթեցուց ու նեղը դրաւ որ մինչեւ անգամ Մատեան գունդը քայքայուեցաւ իր մեծամուր պատրաստութենէն. եւ մարդիկը փախուստ տուին շտապաւ։

Ապա դէտակն ի վեր ամբառնայր Մուշկան Նիսալաւուրտ, քակեալ զոմանս տեսանէր ի գնդէն Հայոց, եւ զկնի մնացեալ ի հովիտս լերանցն։ Վասն որոյ զաղաղակ բարձեալ՝ քաջալերէր շուրջ զիւրեաւ զզաւրս Արեաց, որք զտեղի առեալ կային ընդդէմ գնդին Վարդանայ։ Եւ անդէն ի տեղւոջն երկոքին կողմանքն զպարտութիւն խոստովանէին, եւ առ յոյժ թանձր անկեալ դիականցն իբրեւ զքարակոյտս դերբկաց երեւէին։

Then Mushkan Nisalavurt looked up and saw that some of the Armenian soldiers had detached and fallen behind in the valleys of the mountains. Thus he cried out to urge the Aryan soldiers who were fighting Vartan’s regiment to surround him. It was at that spot that both sides agreed to surrender, near a thick pile of fallen corpses resembling a craggy pile of rocks.

Ետքը վեր կը նայի Մուչկան Նիսալաւուրտ, եւ կը տեսնէ Հայոց գունդէն ոմանք քակուած եւ ետ մնացած լեռներու հովիտներուն մէջ: Անոր համար բարձրաձայն գոչելով կը քաջալերէ իր շուրջը գտնուող Արեաց զօրքերը, որոնք տեղաւորուած էին Վարդանի գնդին դիմացը: Եւ նոյն տեղը երկու կողմերն ալ կը խոստովանէին իրենց յաղթուիլը, եւ իրարու վրայ ինկած դիակներ կ’երեւնային քարակոյտերու պէս:

Զայն իբրեւ ետես Մուշկան Նիսալաւուրտ, մնայր գազանացն Արտաշրի, որ ի վերայ նոցա նստէր ի բարձր դիտանոցին իբրեւ յամուր քաղաքի. եւ ի ձայն մեծ գալարափողոցն զիւր գունդսն ստիպէր, եւ յառաջամարտիկ զաւրաւքն զնա ի մէջ փակէր։

When Mushkan Nisalavurt saw this, he waited for the elephants of Artashir, who was seated upon one of them as though on a high watchtower of a fortified city. The horns sounded, urging his soldiers and those on the frontline to surround Vartan.

Մուշկան Նիսալաւուրտ երբ տեսաւ զայն, սպասեց Արտաշիրի գազաններուն քով. որ կը նստէր անոնց վրայ, բարձր դետանոցին մէջ, իբրեւ թէ ամուր քաղաքի մը մէջ, եւ իր գունդը կը ստիպէր մեծ գալարափողերու ձայնով, եւ կը շրջապատէր զայն յառաջամարտիկ զօրքերով:

Իսկ կորովին Վարդան իւրովք քաջ նիզակակցաւքն ոչ սակաւ նախճիրս ի տեղւոջն գործեաց, յորում տեղւոջ եւ ինքն իսկ արժանի եղեւ առնուլ զկատարեալ նահատակութիւնն։

Mighty Vartan together with his fellow soldiers inflicted no little carnage there at that very spot where he became worthy of perfect martyrdom.

Իսկ կորովի Վարդան ոչ նուազ կոտորածներ ըրաւ այն տեղ իր քաջ նիզակակիցներով, եւ հոն ինքն ալ արժանացաւ առնելու կատարեալ նահատակութեան պսակը։

Եւ յերկարել գործոյ պատերազմին՝ աւրն տարաժամէր, եւ մաւտ առ երեկս կարճատէր. բազմաց աւրահասք մահու հասանէին, մանաւանդ ի թանձրութենէ անկեալ դիականց մաւտ առ մաւտ խտացեալ իբրեւ զփայտահարս մայրաւորաց։

The battle prolonged until the day grew late and nightfall closed in. Many had died, and the fallen corpses were densely scattered on the ground like the fallen trees of forests.

Եւ կռիւը երկարելով օրը կը տարաժամէր, եւ իրիկունը կը մօտենար, շատեր օրհասական կ’ըլլային, մանաւանդ թանձրութենէ դիակներուն, որոնք խիտ խիտ ինկած էին, անտառի կտրուած մայրիներուն պէս:

Անդ էր տեսանել զբեկումն նիզակացն եւ զխորտակումն աղեղանց. վասն այնորիկ եւ ոչ կարէին կալ ճշմարտիւ ի վերայ սուրբ մարմնոյ երանելեացն. եւ սաստիկ խուճապ տագնապի էր կողմանցն երկոցունց անկելոց։ Եւ որք մնացեալքն էին՝ վատնեալք եւ ցրուեալք լինէին ի լեռնադաշտս ամուր ձորոցն. եւ յորժամ պատահէին միմեանց՝ դարձեալ միւսանգամ զմիմեանս սատակէին։ Եւ մինչեւ ի մուտս արեգականն անդադար լինէր գործ դառնութեանն։

One could observe broken spears and ruined bows because of which the holy bodies of the blessed ones could not be identified and a panicked commotion befell both sides. Those who survived dissipated and scattered across the plains of the strong valleys of the mountains, but whenever they encountered each other again they continued to kill each other and there was no end to this bitterness until the sun had set.

Հոն կը տեսնուէր նիզակներու բեկումը եւ աղեղներու խորտակումը. անոր համար չէին կրնար ճչդիւ տեղեկանալ երանելիներուն սուրբ մարմնոյն, եւ սաստիկ էր երկու կողմի ինկածներուն տագնապը: Ողջ մնացողները կը ցրուէին ամուր ձորերու լեռնադաշտին մէջ, ու երբ իրարու կը հանդիպէին, զիրար կը սպաննէին դարձեալ: Եւ մինչեւ արեւին մարը մտնելը անդադար կը կատարուէր այս դառն գործը։

Եւ քանզի գարնանային էր ժամանակն, ծաղկալից դաշտքն դառնային յորդահոսանս արեանց բազմաց։ Մանաւանդ յորժամ տեսանէր ոք զբազմակոյտ դիականցն անկելոց, սիրտն բեկանէր եւ աղիքն գալարէին՝ լսել զմնչիւն խոցելոցն եւ զմռնչիւնս բեկելոցն, զթաւալգլոր խաղալ սողալ վիրաւորացն, զփախուստ վատացն, զթաքուստ լքելոցն, զսրտաթափումն զանարի արանցն, զճչիւն կանացեացն, զողբս սիրելեացն, զաշխարումն մերձաւորացն, զվայ եւ զաւաղ բարեկամացն։ Քանզի ոչ եթէ կողմ էր՝ որ յաղթեաց, եւ կողմ էր՝ որ պարտեցաւ, այլ քաջք ընդ քաջս ելեալ՝ երկոքին կողմանքն ի պարտութիւն մատնեցան։

As it was spring, the flowery meadows were flooded with blood; one’s heart would break, especially upon seeing the heaps of fallen corpses, and his gut would wrench on hearing the groans of the stricken ones, the bellowing of the broken ones, the wallowing and crawling of the wounded, the flight of the cowards, the hiding of the deserters, the dismay of the weak ones, the moans of the women, the lamentations of loved ones, the weeping of relatives and the woes and sorrows of friends. For it was not that one side won and the other lost, but that brave men rose up against brave men and both sides suffered defeat.

Եւ որովհետեւ գարնանային էր եղանակը. ծաղկալից դաշտեր կը փոխուէին շատ արիւններու հոսանքի։ Մանաւանդ երբ մէկը կը տեսնէր ինկած դիակներու շեղջակոյտը, սիրտը կը փրթէր, եւ աղիքները կը գալարէին՝ լսելով խոցոտուածներուն մնչիւնը եւ ջախջախուածներուն մռնչիւնը, վիրաւորներուն թաւալագլոր սողալը եւ լքեալներուն պահուըտիլը, վախկոտներուն սարսափը, կանացիներուն ճչիւնը,սիրելիներուն ողբը, մերձաւորներուն լացը , եւ բարեկամներու վա՜յն ու աւա՜ղը։ Որովհետեւ ոչ մէկ կողմ յաղթած էր, եւ ոչ միւս կողմը յաղթուած. այլ քաջեր քաջերու դէմ խիզախելով, երկու կողմերն ալ յաղթուեցան։

Բայց քանզի անկեալ էր զաւրավարն Հայոց ի մեծ պատերազմին, ոչ ոք գոյր այնուհետեւ ի մէջ գլխաւոր, յոր յեցեալ ժողովէին գունդք մնացելոցն։ Թէպէտ եւ բազում այն էր որ ապրեցան՝ քան թէ որ մեռանն, սակայն ցանեալ ցրուեցան, եւ հասեալ անկանէին ի տեղիս տեղիս յամուրս աշխարհին, եւ բռնանային ի վերայ բազում գաւառաց եւ բերդից, զոր եւ ոչ առնուլ իսկ ոք կարէր։

But because the Armenian general had fallen in the great battle, there was no leader among them to gather the remaining troops. Although the survivors outnumbered the fallen, they suddenly scattered to the various strongholds of the country and took over many districts and fortresses which no one was able to take from them.

Եւ որովհետեւ Հայոց մեծ սպարապետը ինկած էր կռիւին մէջ, իրմէ ետքը մէջտեղ չկար գլխաւոր մը, որուն յենլով հաւաքուէին մնացեալ գունդեր: Թէեւ մեռնողներէն շատ աւելի էին ազատուածները, սակայն կը ցրուէին, եւ երթալով երկրին բերդերուն մէջ կ’ապաստանէին տեղ տեղ, եւ կը բռնանային շատ մը գաւառներու եւ բերդերու վրայ, որ կարելի չէր մէկու մը գրաւել:

Եւ այս անուանք են քաջ նահատակացն, որ անդէն ի տեղւոջն կատարեցան.

These were the names of the brave nahataks who were martyred there:

Եւ ասոնք են այնտեղ վախճանող քաջ նահատակներու անունները.

From the Mamikonian azg, Vartan the Brave and 133 men.From the Khorkhorunik azg, Khoren the Mighty and 19 men.From the Palunik azg, Artak the Strong and 57 men. From the Gntunik azg, Tajat the Astonishing and 19 men. From the Dimaksian azg, Hmayeak the Wise and 22 men. From the Kajberunik azg, Nerseh the Wonderful and 7 men. From the Gnunik azg, Vahan the Lad and 3 men. From the Entsaynik azg, Arsen the Just and 7 men.From the Srvandzteayk azg, Karekin the Vanguard, together with two kinsmen and 18 others.

Մամիկոնեան տոհմէն Քաջն Վարդան՝ հարիւր երեսուն երեք մարդոցմով: Խորխոռունեաց տոհմէն Խորեն Կորովի՝ տասնինը մարդոցմով: Պալունեաց տոհմէն Արին Արտակ, յիսունեօթը մարդոցմով: Գնդունեաց տոհմէն Զարմանալին Տաճատ՝ տասնըինը մարդոցմով: Դիմաքսեան տոհմէն Իմաստուն Հմայակ` քսաներկու մարդոցմով: Քաջբերունեաց տոհմէն Հրաշակերտն Ներսեհ՝ եօթը մարդոցմով: Գնունեաց տոհմէն Մանուկն Վահան՝ երեք մարդոցմով: Ընծայնոց տոհմէն Արդարն Արսեն՝ եօթը մարդոցմով: Սրուանձտայ տոհմէն Յառաջադեմն Գարեգին՝ երկու հարազատներով ու տասնութը մարդոցմով:

Այս երկերիւր ութսուն եւ եւթն նահատակք, ընդ ինն մեծամեծ նախարարսն անդէն ի տեղւոջն կատարեցան։ Եւ յարքունի տանէն եւ ի տանէն Արծրունեաց եւ յիւրաքանչիւր յայլոց նախարարաց տանէն, թող զայս երկերիւր ութսուն եւ եւթնս, եւ այլ եւս եւթն հարեւր եւ քառասուն այր, որք զանուանս իւրաքանչիւր ի դպրութիւն կենաց գրեցին ի նմին աւուր ի մեծ պատերազմին։ Եւ միահամուռ լինի ամենայն հազար եւ երեսուն եւ վեց։

These 287 nahataks were martyred there along with the nine great nakharars. Aside from these, there were another 740 men from the royal house, the house of Artsrunik and the houses of each of the other nakharars, each of whom wrote their names in the Book of Life on the same day in that great battle. Altogether they numbered 1,036.

Այս երկու հարիւր ութսունեօթը քաջերը ինը մեծամեծ նախարարներուն հետ միասին նահատակուեցան այն տեղ։ Արքունի տունէն եւ Արծրունեաց տունէն, նաեւ ուրիշ նախարարներու տունէն այս երկու հարիւր ութսունեօթէն զատ ուրիշ եօթը հարիւր քառասուն մարդիկ ալ իրենց անունը կենաց տումարին մէջ գրեցին նոյն օրը մեծ կռիւին մէջ: Եւ ամենուն գումարը կ’ըլլայ հազար երեսունվեց։

Իսկ ի կողմանէ ուրացելոցն անկանէր յայնմ աւուր երեք հազար հինգհարիւր քառասուն եւ չորք այր։ Ինն այր ի նոցանէ ի մեծ պատուաւորացն էր, վասն որոյ եւ կարի յոյժ ի խոր խոցեցաւ Մուշկան Նիսալաւուրտ։ Մանաւանդ իբրեւ ետես զանհնարին հարուածսն երեքպատիկ զիւրոյ գնդին քան զՀայոցն, բեկաւ անկաւ զաւրութիւն ուժոյն իւրոյ, եւ ոչ հանդարտէր կալ ի վերայ խորհրդոց մտացն. քանզի ոչ որպէս կարծէր զպատերազմն` կատարեցաւ։ Մանաւանդ իբրեւ հայէր տեսանէր զբազմութիւն անկելոց իւրոյ կողմանն, եւ թիւ համարոյ եւս առնէր, եւ իբրեւ այնչափ յոլով գտանէր զիւր անկեալսն քան զՀայոց գնդին, եւս առաւել վասն երեւելի արանցն, զորս յականէ յանուանէ գիտէր թագաւորն, ի մեծ տագնապի լինէր այրն յանձն իւր։ Արդարութեամբ զիրսն գրել եւ ցուցանել՝ ի թագաւորէն երկնչէր. Դարձեալ եւ թաքուցանել եւս ոչ կարէր, քանզի ոչ ծածկէր այնպիսի մեծ կռիւ։

On the side of the apostates, 3,544 men fell on that day. Nine of them were great dignitaries, on account of which Mushkan Nisalavurt was extremely grieved. When he saw the unbelievable losses of his army were three times worse than that of the Armenian army, his strength and power failed and he was unable to quieten his mind, for this is not how he had thought the war would end. He was all the more disturbed when he saw the multitude of fallen soldiers on his side, and when he took estimates and found his casualties to be far greater than the Armenian army’s. He was even more disturbed for the sake of the prominent men whom the king knew personally. He feared to write to the king and demonstrate these losses, yet he could not hide them either, for such a large battle could not be concealed.

Իսկ ուրացողներուն եւ հեթանոսներուն կողմէն այն օրը ինկան երեք հազար հինգ հարիւր քառասունչորս մարդ: Անոնցմէ ինը հատը էին մեծ պատուաւորներէ, որոնց համար Մուշկան Նիսալաւուրտ չափէ աւելի ցաւ զգաց իր մէջ: Մանաւանդ երբ տեսաւ իր բանակին Հայերէն եռապատիկ աւելի սոսկալի հարուածը, վհատեցաւ, եւ չէր գիտէր ինչ խորհելիքը. որովհետեւ պատերազմը չվերջացաւ իր կարծածին պէս։ Մանաւանդ երբ կը տեսնէր իր կողմէն ինկածներուն շատութիւնը, հաշիւ կ՚ընէր, եւ իր ինկածները Հայոց գնդէն աւելի կը գտնէր, եւ ալ աւելի մեծապէս կը տագնապէր այն երեւելի մարդոց համար, որոնք թագաւորը կը ճանչնար յականէ յանուանէ: Կը վախնար գործերը ճշդութեամբ գրել ու թագաւորին ցոյց տալ, դարձեալ ծածկել ալ չէր կրնար. որովհետեւ գաղտնի չէր պահուէր այսպիսի կռիւ մը:

Եւ մինչդեռ յայսմ մտաց խորհրդի էր յանձն իւր եւ նեղէր ի միտս իւր, ուրացեալն Վասակ, որ զանձն իւր ի մէջ գազանացն թագուցեալ ապրեցոյց, մխիթար մատուցանէր մտացն լքելոց, եւ ուսուցանէր նմա հնարս նենգութեամբ, թէ ո՛րպէս կարասցէ մարտնչել ընդ ամուրսն խաբէութեամբ։ Երդմունս կնքէր արքունի հրամանաւ եւ վկայութեամբ անձին իւրոյ եւ խաբեբայ երիցամբքն, որ ընդ նմայն էին. պատգամաւորս առնէր զնոսա, եւ երեւեցուցանէր զթողութիւն ապստամբութեանն առ ի շինութիւն եկեղեցւոյ շնորհել անդրէն, եւ զամենայն կարգս անդրէն յարմարել ըստ առաջին սովորութեանն։ Թէպէտ եւ հրաման թագաւորին հաստատութեամբ էր տուեալ, վասն զի յոյժ բեկաւ զաւրութիւն նորա, որպէս զի երկոքին կողմանք նորա հարան, սակայն զաւրքն Հայոց վասն նենգութեանն Վասակայ, որ բազում անգամ հասեալ էին ի վերայ ստութեան նորա, վասն այնորիկ եւ հրամանի թագաւորին վաղվաղակի ոչ կարէին հաւատալ։

While he was pre-occupied and troubled with these thoughts, the apostate Vasak, who had survived by hiding himself among the elephants, began consoling Mushkan and instructed him about deceptive means by which he could deceitfully attack the strongholds. He sealed solemn declarations with royal authority based on his own testimony and those of the fraudulent priests who were with him. He sent them as envoys to the Armenians, making it seem as though their rebellion had been pardoned, and that they could restore their churches and conduct all affairs according to their former customs. Although the king had indeed commanded this, for his power was now shattered, having been struck on both sides; yet the Armenian army, having been lied to many times due to Vasak’s guile, was unable to believe it at once.

Եւ մինչդեռ ինքնին կը խորհէր այս բաները եւ սիրտը կը նեղուէր, ուրացող Վասակ, որ ինքզինք ազատած էր գազաններու մէջ պահելով, մխիթարութիւն կու տար անոր լքուած սրտին, եւ նենգութեամբ ճարը կը սորվեցնէր թէ ինչպէ՛ս կարենար բերդերու դէմ մարտընչիլ խաբէութեամբ: Երդումներ կը կնքէր արքունի հրամանով, իր անձին վկայութեամբ եւ իր հետը գտնուող խաբեբայ երեցներով. պատգամաւորներ կ՝ընէր զանոնք, եւ ապստամբութեան ներում կը յայտարարէր՝ եկեղեցիներու վերստին շինութեանը թոյլտուութիւն ընելու, եւ դարձեալ ամէն կարգերը առջի սովորութեան համեմատ նորէն հաստատելու: Թէեւ թագաւորին հրամանը հաստատապէս տրուած էր, որովհետեւ շատ տկարացաւ անոր զօրութիւնը, այնպէս որ անոր երկու կողմերն ալ զարնուեցան, սակայն Հայոց զօրքերը Վասակին նենգութեանը համար, որովհետեւ անոր ստութեանը շատ անգամ հասու եղած էին, թագաւորին հրամանին չէին կրնար շուտով հաւատալ:

Chapter 6 #

ՅՈՐՈՒՄ ԿԱՐԳԱԳԻՐ ԴԱՐՁԵԱԼ ԱՌԱՔԻՆՈՒԹԻՒՆՆ ՀԱՅՈՑ ԵՒ ՉԱՐԱԳՈՅՆ ԵՒՍ ԵՐԵՒԻ ԱՆԱՒՐԷՆՈՒԹԻՒՆՆ ՎԱՍԱԿԱՅ։

A Further Account of the Virtue of the Armenians; the Lawless Vasak Appears to Be Even More Wicked.

ԵՒՍ ՀԱՅՈՑ ԱՌԱՔԻՆՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ՎԱՍԱԿԻ ՉԱՐԱԳՈՅՆ ԱՆՕՐԷՆՈՒԹԵԱՆ ՄԱՍԻՆ։

Արդ դարձեալ յայնժամ դրդեաց զՄուշկան Նիսալաւուրտ եւ զամենայն աւագանին Արեաց. առեալ զզաւրսն՝ հասանէր ի վերայ ամրոցին, յոր անկեալ էին գունդ մի ի զաւրացն Հայոց հանդերձ սուրբ քահանայիւքն, եւ մարտ եդեալ կռուէին շուրջ զբերդաւն։ Եւ իբրեւ ոչինչ կարացին ազդել նոցա, դարձեալ յերդմունս ապաստան եղեալ, զի ուխտիւ իջուսցեն զնոսա առանց դաւ ինչ գործելոյ, եւ երկիցս եւ երիցս անգամ ետուն տանել զաւետարանն։ Թէպէտ եւ քահանայքն յանձն առնուին զիջանելն կալ առաջի, բազումք ի զաւրականացն ոչ կարէին հաւատալ սուտ ուխտին Վասակայ. քանզի սկսաւ երթալ Մուշկան Նիսալաւուրտ զհետ չար խրատուն Վասակայ։

Now Vasak incited Mushkan Nisalavurt and all the Aryan nobility. Taking his soldiers, he arrived at the stronghold where a detachment of the Armenian army had taken refuge together with the holy priests and came to battle around the stronghold. But when they could not effect anything, they once again resorted to making oaths in order to bring the Armenians down, and twice and thrice had the Gospel taken to the Armenians.Although the Armenian priests consented to go down before the Persians, many of the soldiers were unable to believe Vasak’s false promise, for Mushkan Nisalavurt started to follow his wicked counsel.

Այն ատեն (Վասակ) դարձեալ դրդեց Մուշկան Նիսալաւուրտը եւ Արեաց բոլոր մեծամեծները, եւ զօրքերն առնելով հասաւ ամրոցի մը վրայ, ուր ապաստանած էր Հայոց զօրքերէն գունդ մը՝ սուրբ քահանաներով միասին, եւ կը կռուէին բերդին շուրջը: Ու երբ չկրցան վնասել անոնց, դարձեալ երդումներու ապաստանեցան որ իջեցնեն զանոնք՝ առանց նենգութիւն մը ընելու ուխտով, եւ երկու երեք անգամ աւետարան ղրկեցին: Թէեւ քահանաները յանձն առին իջնել ու ներկայանալ, սակայն զօրականներէն շատերը չէին կրնար վստահիլ Վասակի սուտ ուխտին. որովհետեւ Մուշկան Նիսալաւուրտ սկսաւ Վասակի չար թելադրութիւններուն ետեւէն երթալ:

Մի ոմն ի քաջ զաւրականէն Հայոց, որ անկեալ էր ի բերդն փախստեամբ, Բակ անուն, ելեալ ի պարիսպն թշնամանս դնէր անաւրինին, եւ ցուցանէր առաջի Պարսից զաւրագլխին զամենայն չարիսն, զոր անցուցեալ էր նորա ընդ աշխարհն Հայոց։ Զոր եւ բազումք լուեալ՝ արդարացուցանէին զամբաստանութիւնն, ոչ միայն ի Հայոց կողմանէն, այլ եւս առաւել զաւրքն Պարսից։ Սոյն այրս այս ի նմին գիշերի եւթն հարեւր արամբք ել գնաց ի բերդէ անտի, եւ ոչ կարացին ձեռն արկանել ի նա։

One of the brave Armenian soldiers named Bak who had taken to the fortress in flight climbed the wall, reproached the impious one, and revealed before the Persian commander all the disasters that he had brought to pass upon Armenia. Having heard him, many people (not only from the Armenian side, but more so from the Persian army) verified his accusation. That same night, this same man left the stronghold along with 700 men, and none of them could lay a hand on him.

Հայոց քաջ զինուորներէն Բակ անուն մէկը, որ փախչելով ապաստանած էր բերդը, պարիսպ ելլելով, կը թշնամանէր անօրէնը, եւ Պարսից զօրագլխին առջեւ կը ցուցնէր անոր Հայոց գլխուն բերած բոլոր չարիքները: Եւ շատերն ալ լսելով կ’արդարացնէին այս ամբաստանութիւնը, ոչ միայն Հայոց կողմէն, այլ ա՛լ աւելի Պարսից զօրքերը: Այս մարդը եօթը հարիւր մարդոցմով այն բերդէն ելաւ ու գնաց նոյն գիշերը, եւ չկրցան ձեռք երկնցնել անոր:

Իսկ որ ի ներքս յամրին մնացին, թէպէտ եւ գիտէին ճշմարտիւ զխաբեբայ երդմունս նոցա, ոչ ունէին համբար ի ներքս. իբրեւ ոչ կամաւ իջեալ կացին առաջի, հրամայեաց սպանանել ի նոցանէ երկերիւր եւ երեքտասան այր։ Աղաղակեցին ամենեքեան եւ ասեն. «Գոհանամք զքէն Տէր Աստուած մեր. մինչդեռ շէն են եկեղեցիք եւ անքակ տաճարք վկայից եւ միաբան սուրբ ուխտ եկեղեցւոյ եւ առաքինացեալ, արժանի արարեր զմեզ կոչմանդ երկնաւորի։ Հաւասարեսցի մահս մեր ընդ մահ քաջ նահատակացն, եւ խառնեսցի արիւնս մեր ընդ արիւն անկեալ վիրաւորացն, եւ հաճեսցի Տէր ընդ եկեղեցիս իւր՝ բազմութեամբ կամաւոր զուարակացս, որ ելանեն ի վերայ սուրբ սեղանոյս»։ Զայս ասելով ի տեղւոջն կատարեցան երկերիւրքն եւ երեքտասանքն։

As for those who remained inside the stronghold, they knew that the oaths were merely a deception, yet they had no provisions left. When they were at last forced to go down, 213 of them were condemned to death. They all cried out and said: “We thank you, Lord our God. Our churches are still standing, the temples of the martyrs are indestructible, the holy covenant of the church is united and virtuous, and you have made us worthy of your heavenly calling. Equate our deaths to the deaths of the brave martyrs, mix our blood with the blood of the fallen, and may the Lord be pleased with His churches that are full of willing sacrificial bulls raised upon the holy altars.” Having said this, the 213 men were martyred there.

Իսկ բերդին մէջ մնացողներ թէեւ գիտէին ստուգապէս անոնց խաբեբայ երդումները, սակայն ուտեստ չունէին ներսը: Երբոր կամովին զիջան անոնց առջեւ, հրամայեց սպաննել անոնցմէ երկու հարիւր տասներեք հոգիներ: Ամենքն աղաղակեցին ու ըսին. «Ով մեր Տէր Աստուածը, քեզմէ կը գոհանանք որ երկնաւոր հրաւէրիդ արժանի ըրիր մեզ, մինչդեռ եկեղեցիները շէն են ու վկայից տաճարները անքակ, եւ եկեղեցականները միաբան ու առաքինացած: Հաւասարե՛ս մեր մահերը քաջ նահատակներու մահուան հետ, եւ թող խառնուի մեր արիւնը ինկող վիրաւորներու արեան, եւ թող հաճի Տէրը իր եկեղեցիներուն զոհերովը, որ կը մատուցուին այս սուրբ սեղաններուն վրայ: Այս ըսելով հոն նահատակուեցան այս երկու հարիւր տասնըերեքները։

Իսկ սուրբ քահանայքն՝ որ անդ դիպեցան յամուրսն, երանելիքս այս Յովսէփ եւ Ղեւոնդ՝ բազում ընկերակցաւքն իւրեանց, մատուցին եւ նոքա զպարանոցս իւրեանց առաջի սրոյ դահճապետին, ասելով զնոյն բանս՝ զոր խաւսեցան երկերիւրքն։ Քանզի ոչ եթէ ակնկալութիւն ինչ էր երանելեացն ըստ մարմնաւոր կենացս, այլ իմաստութեամբ հնարս խնդրէին լինել փոխանակ ամենայն աշխարհին շինութեան։ Վասն որոյ եւ բողոք ի դուռն կարդային, եւ զամենայն ամբաստանութիւն արկանէին զանաւրէնն զՎասակաւ։ Զայս իբրեւ լուաւ Մուշկան Նիսալաւուրտ, ոչ իշխեաց ի նոսա ձեռն արկանել մահուամբ. այլ զՅովսէփ եւ զՂեւոնդ գան հարեալ՝ հրամայեցին պահել զգուշութեամբ, քանզի բողոք ի դուռն կարդացին. իսկ զայլ քահանայսն արձակեցին յիւրաքանչիւր տեղիս, հրաման տուեալ վասն շինութեան եւ խաղաղութեան աշխարհին։

The holy priests who were in the stronghold (the blessed Hovsep and Ghevond along with their many companions) also offered their necks to the sword of the executioner with the same words that the 200 before them had spoken. For the blessed ones, having no expectation for their physical lives, wisely sought means by which to exchange themselves for the prosperity of the whole country. Therefore, they protested to the court, charging all the blame on the lawless Vasak. When Mushkan Nisalavurt heard this, he did not dare to kill them, but ordered Hovsep and Ghevond to be flogged and carefully guarded because they had protested to the royal court. They dismissed the other priests, each to his place, and orders were given to prosper and pacify the country.

Իսկ սուրբ քահանաներ, որոնք կը գտնուէին այն բերդին մէջ, այսինքն Յովսէփ եւ Ղեւոնդ երանելիները իրենց ,ատ մը ընկերակիցներովը, ասոնք ալ իրենց պարանոցները երկնցուցին դահճապետին սուրին առջեւ, կրկնելով երկու հարիւրներու խօսքերը: Որովհետեւ մարմնաւոր կեանքի մասին չէր այն երանելիներուն յոյսը, այլ իմաստութեամբ հնարք մը կը փնտռէին պատճառ ըլլալ բոլոր երկրին շինութեան: Անոր համար Դրան կը բողոքէին եւ անօրէն Վասակին վրայ կը դնէին բոլոր ամբաստանութիւնը: Երբ այս լսեց Մուշկան Նիսալաւուրտ, չհամարձակեցաւ մահով ձեռք զարնել անոնց. այլ ծեծելով Յովսէփն ու Ղեւոնդը հրամայեց զգուշութեամբ պահել, որովհետեւ Դրան բողոքեցին. իսկ միւս քահանաները արձակեցին իրենց տեղերը. հրաման տալով երկրին շինութեան եւ խաղաղութեան համար:

Այլ մարդիկն Հայոց, որ հասեալ էին ի վերայ յեղյեղուկ հրամանաց թագաւորին եւ ուրացեալ չարիմացին Վասակայ, ոչինչ հաւատային սուտ թողութեանն. այլ քաջալերէին զմիմեանս եւ ասէին. «Զի՞ պիտոյ է մեզ բնաւ կեանք անցաւոր աշխարհիս, եւ կամ ընդէ՞ր տեսանեմք զարեւ յետ մերոց սիրելեացն։ Զի եթէ քաջ նահատակքն մեր անկան ի մեծ պատերազմին, եւ բազում վիրաւորք տապալեցան յարիւն յապաժոյժ ի մէջ դաշտին, եւ ամենեցուն մարմինքն եղեն գէշ թռչնոց եւ կերակուր գազանաց, եւ պատուական նախարարքն մեր հասին յանարգութիւն թշուառութեան, լքին զիւրաքանչիւր իշխանութիւն եւ են ի հալածանս նեղութեան, եւ ամենայն փափկութիւնն Հայոց եհաս ի վիշտս վտանգի եւ յանհնարին ապականութիւն, ոչ անսամք խաբեբայ հրամանացդ եւ անկանիմք ի ձեռս անաւրէն իշխանացդ»։

Thus, the Armenian people, having understood the erratic commands of the king and the apostasy of the malignant Vasak, did not fall for this pseudo-pardon, but encouraged each other, saying: “Why is this transient, worldly life necessary to us? Why should we see the sun after our loved ones [have departed]? For if our brave nahataks fell in the great battle, and many of the wounded [soldiers] fell in the field stained with blood, all their bodies becoming carrion for birds and food for beasts, and our honorable nakharars suffered the misery of dishonor, each abandoning his dominion and being persecuted and troubled, and all the delicate ones of Armenia suffered the griefs of danger and extreme desolation, then we shall not hearken to your deceitful commands nor fall into the hands of your lawless rulers.”

Իսկ Հայերը, որոնք հասու եղած էին թագաւորին փոփոխական հրամաններուն, եւ ուրացող Վասակին նենգամիտ խորհուրդներուն, չհաւատացին այս սուտ ներումին, այլ զիրար կը խրախուսէին ըսելով. «Մեզի ի՞նչ պէտք է այս անցաւոր աշխարհին կեանքը, եւ կամ մենք ինչո՞ւ տեսնենք արեւը մեր սիրելիներէն ետքը: Քանի որ մեր քաջ նահատակները ինկան մեծ պատերազմին մէջ, եւ շատ վիրաւորներ տապալեցան դաշտին վրայ վազող արիւններու մէջ, եւ ամենքին մարմինը կերակուր եղան թռչուններու եւ գազաններու, եւ մեր պատուական նախարարները հասան անարգ թշուառութեան. լքեցին իրենց իշխանութիւնը, եւ հալածանքի նեղութեան մէջ են. եւ Հայոց բոլոր փափկութիւնը հասաւ վիշտերու եւ սոսկալի աւերումներու. չենք անսար ձեր խաբեբայ հրամաններուն՝ իյնալով ձեզի պէս անօրէն իշխաններու ձեռքը:»

Թողին այնուհետեւ իւրաքանչիւր զգեւղս եւ զաւանս եւ զագարակս։ Ելին հարսունք յառագաստից եւ փեսայք ի սենեկաց, անկան ծերք յաթոռոց եւ տղայք ի գրկաց. երթային երիտասարդք եւ կուսանք եւ ամենայն բազմութիւն արանց եւ կանանց, հասեալ ունէին զամուրս անապատին եւ զանխաբ տեղիս բազում լերանց։ Լաւ համարէին զգազանաբար բնակութիւնն աստուածպաշտութեամբ ի քարանձաւս կելոյ, քան ուրացութեամբ փափկանալ յիւրաքանչիւր շինուածս։ Առանց տրտնջելոյ համբերէին խոտաբուտ կերակրոցն, եւ ոչ յիշէին զսովորական խորտիկսն։ Համարեալ էին նոցա դարափորքն իբրեւ զյարկս բարձրաբերձ շինուածոց, եւ գետնանկողինքն իբրեւ զնկարեալ պատշգամս։

Then they each left their villages, towns and fields. The brides and grooms left their chambers and rooms; old men fell from their chairs and children out of laps. The youths, the maidens and all the men and women went and took refuge in the strongholds of the wilderness and the invulnerable places of many mountains. They considered it better to live like animals in caves but with piety than to live comfortably in their own dwellings but as apostates. They subsisted on herbs without grumbling, and did not so much as recall their customary foods. They imagined those caverns as floors of lofty buildings and the floor upon which they slept as picturesque balconies.

Անկէ ետքը ամէն մէկը թողուց իր գիւղերը, աւաններն ու ագարակները։ Հարսերը ելան առագաստէ. եւ փեսաները սենեակներէ. ինկան ծերերը աթոռներէն ու տղաքը գիրկերէն. երիտասարդներն ու կոյսերը, ու այրերու եւ կիներու բազմութիւնը կ’երթային եւ կը բնակէին անապատի բերդերը եւ շատ մը լեռներու ապահով տեղերը: Նախապատիւ կը համարէին քարանձաւներու մէջ վայրի կենդանիներու պէս բնակիլ աստուածպաշտութեամբ, քան թէ չէնքերու մէջ փափկանալ ուրացութեամբ: Առանց տրտնջելու կը համբերէին խոտաբուտ կերակուրներու, եւ չէին յիչեր իրենց սովորական խորտիկները: Գետնայարկները բարձր շէնքերու պէս կը համարուէր անոնց, եւ գետնանկողինները՝ նկարուած պատշգամներու պէս:

Սաղմոսք էին նոցա մրմնջունք երգոց, եւ ընթերցուածք սուրբ գրոց կատարեալ ուրախութիւնք։ Ամենայն մարդ յանձն իւր եկեղեցի էր, նոյն ինքն քահանայ. մարմինք իւրաքանչիւր՝ սուրբ սեղան, եւ ոգիք նոցունց՝ պատարագ ընդունելի։ Քանզի ոչ ոք ի նոցանէ ողբայր յուսահատութեամբ զանկեալսն ի սրոյ, եւ ոչ ոք հեծեծելով հառաչէր ի վերայ մերձաւոր սիրելեաց իւրոց։ Խնդութեամբ ընկալան զյափշտակութիւն ընչից բազմաց, եւ ոչ յիշէին ամենեւին՝ եթէ եղեալ իցեն նոցա ստացուածք։ Համբերութեամբ ճգնէին եւ մեծաւ առաքինութեամբ տանէին զքաջ նահատակութիւնն։ Զի եթէ ոչ բացաւ աչաւք տեսանէին զյոյսն խնդալից, եւ ոչ կարէին իսկ գործել զայնպիսի մեծ առաքինութիւն։

Psalms were their murmured songs; their readings of Holy Scripture, utter joy. Everyone was in himself a church and a priest, their bodies each a holy altar, and their souls an acceptable offering. For not one of them mourned despairingly for those who had fallen by the sword, and no one sobbed or sighed over their loved ones. They joyfully accepted the theft of their many belongings and did not so much as recall that these had been theirs. They patiently and very virtuously bore their nahatakutyun, for had they not seen the Joyful Hope with their open eyes they could not have acted so virtuously.

Սաղմոսներ էին անոնց` երգերուն մրմունջները, սուրբ գրոց ընթերցումները՝ անոնց կատարեալ ուրախութիւնը: Ամէն մարդ եկեղեցի մըն էր ինքնիրեն, եւ նոյնինքն քահանայ. իւրաքանչիւր մարմին սուրբ սեղան, եւ անոնց հոգիները՝ ընդունելի պատարագ: Որովհետեւ անոնցմէ ոչ ոք յուսահատութեամբ կ’ողբար սուրով ինկածները. եւ ոչ ոք հեծեծելով կ’ողբար իր մերձաւոր սիրելիներուն համար: Խնդութեամբ ընդունեցին իրենց ,ատ ինչքերուն յափշտակութիւնը, եւ ամենեւին չէին յիչեր թէ ստացուածքներ ունեցած էին: Համբերութեամբ կը ճգնէին եւ մեծ առաքինութեամբ կը տոկային չարչարանքներու: Որովհետեւ եթէ բա՛ց աչքով չտեսնէին խնդալից յոյսը, չէին կրնար գործել այնպիսի մեծ առաքինութիւն:

Քանզի բազումք յազգէ ի մեծ նախարարացն էին, եւ եղբարք եւ որդիք եւ դստերք, հանդերձ ամենայն սիրելեաւք իւրեանց ի մէջ ամրական վայրացն, ոմանք յանլոյս երկիրն Խաղտեաց, եւ այլ բազումք ի կողմանս հարաւոյ՝ յանմատոյց ամուրսն Տմորեաց, եւ կէսքն ի թանձրախիտ մայրիսն Արձախոյ, եւ այլ ոմանք անդէն ի միջոց աշխարհին բռնացան ի վերայ բազում ամրոցացն։ Եւ ամենեքին մեծաւ համբերութեամբ տանէին զբազում նեղութիւնն վասն սիրոյն Քրիստոսի, եւ զայս միայն աղաչելով խնդրէին յԱստուծոյ, մի՛ տեսանել նոցա զաւեր սուրբ եկեղեցեաց։

The nakharars were from many azgs, their brothers, sons, daughters and all their loved ones in secure places. Some were in the somber land of Khaghtik, many others in the southern regions, yet others in the impregnable fortresses of Tmorik, and about half were in the dense forests of Artsakh, while others in the interior of the land had also taken over many fortresses. They all bore many troubles with great patience out of their love of Christ, only praying to God that they not witness the destruction of the holy churches.

Եւ շատերն էին մեծ նախարարներու ցեղէն, որոնց եղբայրները, որդիները եւ աղջիկները, իրենց բոլոր սիրելիներուն հետ միասին կը գտնուէին ամուր վայրերու մէջ. ոմանք անլոյս Խաղտիքի մէջ, եւ ուրիշ շատեր Հարաւի կողմերը գտնուող Տմորիքի անմատչելի բերդերուն մէջ, եւ ուրիշները միջնաշխարհի մէջ տիրացան շատ ամրոցներու վրայ: Եւ ամենքն ալ Քրիստոսի սիրոյն համար շատ նեղութիւններ կը կրէին մեծ համբերութեամբ, եւ աղաչելով միայն այս կը խնդրէին Աստուծմէ որ չտեսնեն սուրբ եկեղեցւոյ աւերումը:

Այլ որպէս ցուցաք բազում անգամ զամբարշտին չարութիւն, յորդորէր եւ ստիպէր զզաւրսն Պարսից ի մաւտաւոր կողմանց աշխարհին, զի հրամանաւ արքունի զաւր եկեսցէ յաւգնականութիւն նոցա։ Եւ հասեալ բազում այրուձի՝ յաւելոյր ի թիւ անկելոցն, եւ լինէր գունդ բազմութեան իբրեւ զառաջինն։ Եւ յառաջ խաղային ի միջոց աշխարհին, մարտ եդեալ կռուէին ընդ մեծ ամուրս Կապոյտ լերինն։ Իսկ որ ի ներքսն էին, քաջութեամբ մարտուցեալ հարկանէին զբազումս ի գնդէն Պարսից, եւ զմնացեալսն փախստական ի բանակն արկանէին։ Իսկ նոքա դարձեալ յողոքանս մատուցեալ՝ նուաճել խաբէութեամբ կամէին։

In the same manner that we have amply demonstrated the wickedness of the lawless one, with royal authority he incited and pressed the Persian army to come to their assistance from the adjacent regions of the land. A multitude of cavalry arrived, replenishing the troops and restoring them to their original number. They advanced toward the interior of the country and attacked the great fortress of Kapuyt Ler. Those within fought valiantly and struck down many of the Persian soldiers and put the remainder to flight back to their camp. Then they once more turned to coaxing them so as to subjugate them by deceit.

Սակայն ինչպէս շատ անգամ ցոյց տուինք ամբարիշտին չարութիւնը, այս անգամ ալ կը յորդորէր եւ կը ստիպէր Պարսից զօրքերը երկրին մօտաւոր կողմերէն որ օգնութեան հասնին արքունի հրամանով: Եւ շատ հեծելազօրք հասնելով կը լրացնէր իյնողներուն թիւը, եւ առաջուայ չափ կ’ըլլար գնդին շատութիւնը: Եւ առաջ կը քալէին դէպի միջնաշխարհը. եւ կը կռուէին Կապոյտ լեռան մեծ բերդերուն դէմ: Իսկ ներսը գտնուողներ քաջութեամբ պատերազմելով կը ջարդէին Պարսից գնդէն շատերը եւ դէպի բանակ կը փախցնէին մնացածները: Իսկ անոնք դարձեալ անոյշ խօսքերու դիմելով կ՚ուզէին խաբէութեամբ հնազանդեցնել:

Իբրեւ ոչ ոք հաւատաց իջանել առ նոսա, զի մի՛ մատնեսցին չարաչար ի ձեռս թշնամեացն, սակայն վասն երդմանցն հարկ եղեւ քահանայի մի իջանել առ նոսա, որում անունն էր Արշէն։ Խաւսէր ընդ նոսա յաղերս ընտանութեամբ, եւ ցուցանէր զանվնաս փախուստ անմեղացն, արկանէր գութ առաջի ուրացելոյն Վասակայ, եւ պաղատելով յիշեցուցանէր նմա զառաջին կարգ ուխտին քրիստոնէութեան, զի թերեւս սակաւիկ մի քաղցրասցի յանհնարին դառնութենէն։ Այլ նա ոչ ինչ լուաւ եւ անսաց բազում բանիցն նորա, կապեաց եւ խաղացոյց զերանելին եւ որք ընդ նմա իջեալ էին։

Although no one trusted to go down to them lest he betray himself into the torturous hands of the enemy, a priest named Arshen was compelled to do so because of the oaths that they had made. He pled with them as though they were kin, demonstrated the harmless escape of the innocent ones, appealed to the pity of the apostate Vasak and earnestly reminded him of his former rank in the Christian covenant, that perhaps he would mellow down a bit his extraordinary bitterness. But Vasak neither heard nor obeyed his many words, and instead fettered and took away the blessed man and those who had gone down with him.

Երբ ոչ ոք վստահեցաւ իջնալ անոնց քով, որպէս զի չարաչար չմատնուին թշնամւոյն ձեռքը. սակայն երդումներուն համար յանձն առաւ անոնց քով իջնալ քահանայ մը, որուն անունն էր Արշէն: Ընտանութեամբ կը խօսէր անոնց, եւ կապացուցանէր անմեղներու անվլնաս փախուստը. գութը կը շարժէր ուրացեալ Վասակին. եւ պաղատելով կը յիշեցնէր անոր քրիստոնէութեան ուխտին առջի կարգը, որպէսզի թերեւս մը քիչ քաղցրանար իր սոսկալի դառնութենէն: Բայց ան բնաւ չանսաց անոր շատ խօսքերուն. կապեց ու ղրկեց երանելին եւ անոր հետ իջնողներն ալ միասին:

Մանաւանդ իբրեւ ետես, եթէ երթայ զաւրավարն զհետ խրատու կամաց նորա, սկսաւ այնուհետեւ ի բազում տեղիս արձակել զասպատակաւորս, եւ զոր արտաքոյ քան զամուրսն գտանէին զբազմութիւն մարդկանն, վարեցին ի գերութիւն. եւ ղամբար ի ձեռն առեալ հրձիգ առնէին զբազում տեղիս։ Իսկ որք էին յամուրս Տմորեաց, իբրեւ լուան զայս ամենայն չարիս, զոր գործեցին զաւրքն արքունի, ոչինչ շահ աւգտի համարէին զկեալն ի մէջ ամրականացն։ Քաջութեամբ ելեալ յարձակեցան աւգնականութեամբ ամրականացն, եւ հասեալ ի մաւտաւոր աշխարհն Պարսկաց, յանխնայ կոտորելով՝ նախճիրս արեան գործէին, եւ զմնացեալսն գերի առեալ տանէին, եւ անդէն յամուրսն արկանէին, եւ զշինուածսն աշխարհին ղամբար ի ձեռն առեալ հրոյ ճարակ տային։

Above all, when he saw that the general was following his advice, he began unleashing marauders in many places. The many people they found outside the fortresses they took as captives, and, torch in hand, set fire to many places. When those in the fortresses of Tmorik heard of all the evil perpetrated by the royal army, they no longer considered it profitable to live there. Leaving bravely, they went on the attack with the fortress-guards and reaching the land adjacent to Persia and unsparingly causing destruction, they wrought bloody carnage and took the rest of the inhabitants away as captives into their fortresses. Then, torch in hand, they burned down the buildings of their country.

Մանաւանդ երբ տեսաւ որ իր կամքին կը հետեւի զօրավարը, անկէ ետքը սկսաւ ասպատակներ արձակել շատ մը տեղեր. եւ գերութեան վարեցին բերդերէն դուրս գտնուած շատ մարդիկը, եւ ձեռքերնին ջահեր առնելով կրակի տուին չատ տեղեր: Իսկ Տմորիքի բերդերուն մէջ գտնուողները երբ լսեցին արքունի զօրքերուն գործած այս բոլոր չարութիւնները, օգտակար չհամարեցին բերդերու մէջ մնալը: Քաջութեամբ ելլելով րերդերը գտնուողներու օգնութեամբ յարձակեցան եւ հասան Պարսից մօտաւոր տեղերը, եւ շատ արիւնհեղութիւններ ըրին կոտորելով անխնայ, եւ մնացածները գերի տարին ու նորէն բերդը դրին, եւ անոնց երկրին շէնքերը կրակի տուին ջահերով:

Դարձեալ եւ որք էին ի լերինս Խաղտեաց, իբրեւ տեսին եթէ յանդգնաբար զաւրքն Պարսկաց յաներկեւղս իջանեն յամուրս աշխարհին Հայոց, յարձակեցան եւ նոքա մեծաւ զաւրութեամբ ի ձորս գաւառն Տայոց։ Եւ գտին անդ գունդ բազում ի զաւրացն արքունի, որ գերի առնուլ կամէին զամրականս աշխարհին. դարձեալ եւ կարծէին եւս, եթէ գանձք նախարարացն անդ իցեն, վասն այնորիկ եւ յանխնայ յուզէին զվայրսն։

When those in the mountains of Khaghtik saw that the Persian army was fearlessly descending upon the fortresses of Armenia, they powerfully attacked the valley of Tayk where they found a large detachment of the royal army that was trying to take the fortress-guards of the country as captives, and who, thinking that the nakharars would have treasures, unsparingly searched the area.

Դարձեալ Խաղտիքի լեռներուն մեջ գտնուողներ երբ տեսան որ Պարսից զօրքերը յանդգնաբար Հայաստանի բերդերուն վրայ կը յարձակին անվախօրէն, իրենք ալ չատ զօրքերով յարձակեցան Տայոց ձորագաւառը: Եւ հոն գտան արքունի ղօրքերէն շատ գունդեր, որոնք կ’ուզէին գերի առնել երկրին բերդերը. դարձեալ կը կարծէին թէ հոն են նախարարներու գանձերը. անոր համար այն տեղը աւելի տակնուվրայ ըրին անխնայ:

Նա եւ տեսին եւս անդ ի գեւղս երկուս, որ զեկեղեցիսն այրեցեալ էր. առաւել եւս վասն այնր ի նախանձ բարկութեան բրդեցան։ Յարձակեցան, հարան ի դիմի միմեանց, եւ կամակարութեամբ յաղթեալ, բեկեալ արկին զզաւրութիւն գնդին Պարսից, եւ կոտորեցին զբազումս ի նոցանէ, եւ զմնացեալսն փախստական հանէին յաշխարհէն։

And they also saw that churches had been set on fire in two villages, which infuriated them. They attacked, battled and resolutely won, cutting down the strength of the Persian detachment, destroying many of them and causing the rest to escape from the country.

Նաեւ հոն տեսան երկու գիւղեր, որոնց եկեղեցիները այրած էին. անոր համար ա՛լ աւելի բարկութեամբ գրգռուեցան: Յարձակեցան եւ իրարու զարնուեցան, եւ ուզածնին պէս յաղթելով կտրեցին Պարսից գնդին զօրութիւնը եւ ջարդեցին անոնցմէ չատերը. իսկ մնացեալները փախստական ըրին երկրէն:

Եւ յայնչափ յանդուգն յարձակմանէն՝ միայն երանելին Հմայեակ, եղբայր սպարապետին Հայոց Վարդանայ, յանխնայ քաջութեամբ մարտուցեալ՝ կատարեցաւ նահատակութեամբ ի վերայ սուրբ ուխտին միաբանութեան։ Եւ այլքն ամենայն ողջանդամ ապրեալք երթային զհետ փախստականին։

From such a bold attack only the blessed Hmayeak (brother of the Armenian sparapet Vartan), who fought with unsparing valor, was martyred for the brotherhood of the faithful. All the others survived uninjured and went after the fugitives.

Ու այդքան յանդուգն յարձակումէն միայն Հայոց Վարդան սպարապետին եղբայրը՝ Հմայակ՝ անվեհեր քաջութեամբ կռուելով նահատակուեցաւ եկեղեցական սուրբ ուխտին միաբանութեան համար: Եւ ուրիշներ ամենքը անվնաս ազատուած՝ կը հետապնդէին փախստականները:

Եւ իբրեւ այս այսպէս կատարեցաւ, դադարեցին զաւրք թագաւորին խառնամուխ լինել յամենայն տեղիս անխտրութեամբ, եւ եւս առաւել ձեռնպահ լինել եկեղեցեացն։ Դարձեալ Դարձեալ միւսանգամ անդրէն հարցանել սկսան յարքունիսն։

After this, the king’s army stopped interfering everywhere indiscriminately and stayed away from the churches. Yet again, they posed questions to the court.

Ու երբ այս կատարուեցաւ այսպէս, թագաւորին զինուորները դադրեցան ամէն տեղեր մտնելէ անխտիր, եւ ա՛լ աւելի զգուշացան եկեղեցիներէ: Դարձեալ սկսան արքունիքին հարցնել:

Նա եւ որ յԱրձախայ մայրիսն անկեալքն էին փախստականք, ոչ ինչ լռեալ դադարեցին խաղաղութեամբ. այլ հանապազ յղէին յաշխարհն Հոնաց, շարժէին եւ յորդորէին զգունդն Հոնաց, եւ յիշեցուցանէին նոցա զուխտն, զոր եդեալ էր ընդ Հայս եւ անսուտ երդմամբ հաստատեալ։ Հաճոյ թուէր բազմաց ի նոցանէ լսել զբանսն քաղցրութեամբ։ Նա եւ մեղադիր եւս յոյժ լինէին նոցա, եթէ ի կռիւն ընդէ՞ր ոչ եկիք պատրաստութեամբ։ Եւ իբրեւ յառաջնումն ինչ ոչ հնարէին զմիմեանս հաւանեցուցանել, ապա գունդ բազում գումարէին, եւ անդէն յարձակեալ հասանէին ի սահմանս տէրութեանն Պարսից. եւ զբազում գաւառս հարեալ, բազմագոյն եւս գերի առեալ տանէին յաշխարհն իւրեանց, եւ յայտնի ցուցանէին թագաւորին զմիաբանութիւնն զոր ունէին ընդ գնդին Հայոց։

Those who had fled down to the forests of Artsakh did not halt quietly and in peace; rather, they sent to the land of the Huns, stirred up and incited their army and reminded them of the pact that they had established with the Armenians by a solemn oath. Many of them were pleased to hear these sweet words, and even criticized the Armenians for coming unprepared for war. But although they initially had trouble appeasing each other, they went on to assemble a large army and attacked the borders of the Persian empire. They attacked many districts, took many more captives back to their country, and demonstrated to the king their alliance with the Armenian army.

Նաեւ խաղաղութեամբ չլռեցին Արձախի անտառներուն մէջ փախստական ինկողները, այլ ամէն օր մարդ կը ղրկէին Հոնաստան, կը գրգռէին եւ կը յորդորէին Հոնաց գունդը, եւ կը յիշեցնէին անոնց Հայոց հետ անսուտ երդումով հաստատած ուխտը: Անոնցմէ շատերուն հաճոյ կը թուէր քաղցրութեամբ լսել այս բանը: Նաեւ շատ մըն ալ կը մեղադրէին զանոնք թէ « Ինչո՞ւ համար կռիւի չեկաք պատրաստութիւնով:» Ու երբ չկրցան առջի անգամ զիրար հաւանեցնել, ետքը շատ մը գունդ ժողուեցին եւ իսկոյն յարձակելով հասան Պարսից տէրութեան սահմանները, եւ շատ գաւառներ զարնելով եւ աւելի շատերն ալ գերի առնելով դարձան իրենց երկիրը. եւ թագաւորին յայտնի կերպով ցոյց տուին իրենց Հայոց գնդին հետ ունեցած միաբանութիւնը:

Իսկ իբրեւ այս ամենայն ազդումն հասանէր առ զաւրավարն Պարսից, սրտմտեալ զայրանայր, եւ մեծաւ բարկութեամբ կուտէր զվնասն ի վերայ անաւրինին Վասակայ, իբր թէ նա իցէ սկիզբն եւ առաջնորդ ամենայն չարեացն, որ գործեցան։ Եւ անդէն չու արարեալ խաղայր գնայր հասանէր յաշխարհն Պարսից. գրէր եւ ցուցանէր յարքունիս զամենայն ստուգութեամբ, եւ զվնաս գործոյն արկանէր զուրացելովն։

When all this news reached the Persian general, he was inflamed, and furiously piled all the blame upon the lawless Vasak, as though he were the source and conductor of all the wrongs that had been done. Then he made his way to the land of the Persians. He accurately explained [the events] to the court and threw the blame onto the apostate.

Իսկ երբ Պարսից զօրավարին կը հասնին այս բոլոր լուրերը, սաստիկ կը զայրանայ եւ մեծ բարկութեամբ անօրէն Վասակին վրայ կը դիզէ բոլոր յանցանքը, իրր թէ այն է սկիզբն ու առաջնորդը եղած բոլոր չարիքներուն: Եւ իսկոյն չուելով կը հասնի Պարսկաստան, ամէն բան ստուգութեամբ կը գրէ եւ կը ցուցնէ արքունիքին, եւ բոլոր յանցանքը կը ձգէ ուրացեալին վրայ։

Իբրեւ լուաւ թագաւորն զամենայն աւեր աշխարհին, եւ ստուգեաց զիրս մեծի պատերազմին, բեկանէր անկանէր ի մեծ խրոխտալոյն, եւ լռեալ դադարէր ի հանապազորդ եւ ի խաբեբայ խորհրդոցն. յուզէր եւ քննէր զվրիպումն անհանճար գործոյն, եւ կամէր տեսանել՝ ասելով. «Ո՞ ոք իցէ, որ զիս ճշմարտութեամբ ի վերայ իրացդ հասուսցէ»։ Իսկ որ էր գիտակ անաւրէն գործոյն անդէն ի դրան արքունի, նոյն հազարապետն Միհրներսեհ, յառաջ մատուցեալ ասէ ցթագաւորն. «Զայդ ես ես ասեմ քեզ, արքայ քաջ. եթէ կամիս ստուգութեամբ լսել զարդարն, որք գլխաւորք քրիստոնէիցն են ի Հայս, տուր կոչել, եւ գան յաւժարութեամբ եւ ասեն քեզ զամենայն արդարութեամբ»։

When the king had heard of all the destruction of the land and verified what had taken place in the great battle, his arrogance collapsed and he silently refrained from his constant deceitful planning; he examined the errors of his senseless operation and wanted to know who would be able to deliver him the truth about what had happened. The one at the royal court who knew of the lawless one’s actions was the same hazarbed Mihrserseh, who came forth and said to the king: “I will tell you these things, valiant king! If you are willing to learn the truth, have the leaders of the Christians in Armenia be summoned here, and they will come willingly and explain everything justly.”

Երբ թագաւորը լսեց երկրին բոլոր աւերումը, եւ ստուգեց մեծ պատերազմին իրողութիւնները, իր մեծ խրոխտանքէն կոտրած՝ կը ցածնար, եւ լռելով կը դադրէր իր ամենօրեայ խարեբայ խորհուրդներէն. այս անմիտ գործին սխալմունքը կը փնտռէր եւ կը քննէր, եւ տեսնել կ’ուզէր ըսելով, « Ո՞վ կայ որ զիս ճշմարտութեամբ հասու ընէ գործերուն:» Իսկ անօրէն գործին տեղեակ՝ արքունի դուռը գտնուող Միհրներսեհ հազարապետը թագաւորին մօտենալով կ’ըսէ. «Ո՛վ պատուական արքայ, եթէ կ’ուզես ճշմարիտը լսել ստուգապէս, ես կ՚ըսեմ քեզի զայն. կոչել տուր Հայաստան գտնուող քրիստոնեաներուն գլխաւորները. անոնք յօժարութեամբ կու գան եւ ամէն բան ճշմարտութեամբ կը պատմեն քեզի:»

Յայնժամ զմի ոմն յաւագ նախարարացն՝ Ատրորմիզդ անուն, որոյ իշխանութիւնն իսկ խառն էր ընդ Հայոց աշխարհին եւ գործակից էր զաւրավարին ի նմին պատերազմի, գրէր եւ յանձն առնէր նմա զաշխարհն Հայոց մարզպանութեամբ։ Եւ զՄուշկան Նիսալաւուրտ հանդերձ ամենայն մնացեալ զաւրուն գումարէր յաշխարհն Աղուանից եւ Լփնաց եւ Ճղբաց եւ ի Հեճմատակաց եւ ի Թաւասպարաց եւ ի Խիբիովան, եւ յամենայն ամրականս, զորս աւերեալ էր գնդին Հոնաց վասն ուխտին Հայոց։ Որպէս եւ յոյժ իսկ տրտմեալ էր թագաւորն, ոչ միայն ընդ աւեր աշխարհացն եւ ընդ անկանել զաւրացն, այլ եւս առաւել ընդ աւերել պահակին, զոր ի բազում ժամանակաց հազիւ ուրեմն կարացին շինել. եւ յայնմ ժամանակի դիւրաւ առեալ քանդեցաւ, որում եւ չէր իսկ ակնկալութիւն շինութեան։ Իսկ զՎասակ հանդերձ գլխաւոր քրիստոնէիւքն ի Դուռն հրամայեաց կոչել։

Then the king wrote and committed the marzbanate of Armenia to one of his senior nobles, Atrormizd, whose principality was partly in Armenia and who was an associate of the general in the same war. Then he gathered Mushkan Nisalavurt together with all the remaining soldiers to go into the lands of Aghuank, Lpink, Chighbk, Hechmatakk, Tavaspark, Khibiovan and to all the fortresses that the Hunnic army had razed because of their alliance with the Armenians. The king was grieved, not only about the destruction of these lands and the falling of his soldiers, but even more at the destruction of the [Hunnic] pass, which over the course of a long time he had been barely able to build and was now so easily destroyed, and which he had no hope of being able to rebuild. He summoned Vasak along with the leaders of the Christians to the court.

Այն ատեն աւագ նախարարներէն Ատրորմիզդ անուն մէկը, որուն իչխանական կալուածները Հայաստանի հետ խառն էր, եւ նոյն պատերազմին մէջն ալ գործա կից էր ղօրավարին, թագաւորը կը գրէ անոր եւ Հայաստանը անոր կը յանձնէ մարզպանի պաշտօնով: Եւ Մուշկան Նիսալաւուրտը իր մնացեալ բոլոր զօրքերովը կը խրկէ Աղուանիստան, Լփնիք, Ճիղբք, Հեճմատակ, Թաւասպար, Խիբիովան եւ բոլոր բերդերուն, որ Հոնաց բանակը աւերած էր Հայոց հետ իրենց դրած դաշինքին համար: Ինչպէս որ թագաւորը շատ տրտմած էր, ոչ միայն երկիրներուն աւերման եւ զինուորներուն կորուստին համար, այլ ա՛լ աւելի պահակին քանդումին, որ դժուարաւ կրցած էին լինել շատ ժամանակներու մէջ, եւ որ այն ատեն դիւրաւ առնուելով քանդուեցաւ, այնպէս որ ալ յոյս չկար անոր շինութեան: Իսկ հրամայեց Դուռը կոչել Վասակը գլխաւոր քրիստոնեաներու հետ միասին:

Արդ եկն եմուտ մարզպանն Ատրորմիզդ յաշխարհն Հայոց սիրով խաղաղութեամբ։ Հրամանաւ արքունի կոչեաց առ ինքն զՍահակ սուրբ եպիսկոպոսն Ռշտունեաց, ուսանել ի նմանէ զիրացն ամբաստանութիւն։ Բայց թէպէտ եւ նորա աւերեալ էր ատրուշան մի, եւ բազում չարչարանաւք հարեալ էր զպաշտաւնեայս կրակին, ոչ ինչ զանգիտեաց գայ յատեան հրապարակին։

The marzban Atrormizd came to Armenia in friendly peace. With royal authority he summoned Sahak, bishop of Rshtunik, to learn about the accusation against Vasak. But although the bishop had destroyed a fire temple and had persecuted the fire worshippers, he was not afraid to appear at the tribunal.

Արդ Ատրորմիզդ մարզպանը եկաւ եւ Հայաստան մտաւ սիրով ու խաղաղութեամբ: Արքունի հրամանով իրեն կոչեց Ռշտունեաց Սահակ եպիսկոպոսը, անկէ ստուգելու եղելութիւններու պատճառները: Բայց թէեւ Ատրուշան մը աւերած էր ան, եւ շատ մը տանջանքներով չարչարած էր կրակի պաշտօնեաները սակայն չվախցաւ ելլել ատեանը:

Դարձեալ եւ ի տանէն Արծրունեաց բարեպաշտաւն երէց մի Մուշէ անուն, որ առաջնորդ էր աշխարհին Արծրունեաց, աւերեալ էր եւ նորա զկրակատուն մի, եւ կապանաւք եւ տանջանաւք բազում չարչարանս անցուցեալ էր ընդ մոգսն. Եւ սա ոչ ինչ զանգիտեաց, այլ կամաւ եկն եւ յանդիման եղեւ մարզպանին։

Then there was a devout presbyter from the house of Artsrunik named Mushe, who was their prelate. He had also destroyed a fire temple and imprisoned and tortured the magi there. He willingly came before the marzban without fear.

Դարձեալ Արծրունեաց տունէն Մուչէ անուն բարեպաշտօն երեց մը, որ առաջնորդն էր Արծրունիքի, կրակատուն մը աւերած էր, եւ մոգերուն շատ մը չարչարանքներ տուած էր կապանքով եւ տանջանքով. աս ալ չվախցաւ եւ կամաւ եկաւ ներկայացաւ մարզպանին:

Եւ երկու եւս այլ քահանայք երանելիք, որոց անուանքն են Սամուէլ եւ Աբրահամ. քանդեալ էր եւ սոցա զատրուշանն յԱրտաշատ եւ յառաջագոյն ըմբռնեալ էին ի կապանս յուրացեալն Վասակայ. ածին եւ զնոսա առ առաքինի ընկերսն։

Then there were two other blessed priests, Samuel and Abraham. They had demolished the fire temple in Artashat after having previously been imprisoned by the apostate Vasak; they were then taken to their other virtuous companions.

Երկու երանելի քահանաներ ալ, որոնց անուններն են Սամուէլ եւ Աբրահամ. ասոնք ալ Արտաշատի մէջ եւ ատրուշան մը քանդեր եւ բանտարկուեր էին առաջուց ուրացող Վասակին կողմէն, ասոնք ալ բերին առաքինի ընկերներով:

Եւ ժողովեցին եւս ի նոյն տեղի զմեծն Յովսէփ եւ զՂեւոնդ եւ զՔաջաջ եւ զԱրշէն։ Եւ իբրեւ ուսաւ եւ տեղեկացաւ յամենեցունց մարզպանն, գրեաց եւ եցոյց յարքունիս զամենայն ճշմարտութեամբ, որպէս զիարդ լուաւ ի բերանոյ նոցա։

Then, at the same place, they gathered Hovsep, Ghevond, Kajaj and Arshen. And when the marzban was briefed by all of them, he accurately explained everything to the court as he had heard it from their mouths.

Եւ նոյն տեղ ժողուեցին մեծն Յովսէփը, Ղեւոնդը, Քաջաջն ու Արշէնը: Եւ մարզպանը երբ ստոյգ տեղեկութիւն առաւ ամենէն, գրով ամէն բան ցոյց տուաւ արքունիքին ճշդութեամբ, ինչպէս որ լսեց անոնց բերնէն:

Բայց Վասակ թէպէտ եւ յառաջագոյն հասեալ էր ի Դուռն, ըստ կամաց իւրոց այլ ընդ այլոյ երթեալ պատմէր զամենայն ստութեամբ, սակայն ի միտս թագաւորին ոչ կարէր զանձն արդարացուցանել. այլ պատասխանի արար նմա եւ ասէ. «Յորժամ քրիստոնեայքն եւս եկեսցեն՝ հասարակաց լուայց յատենի»։

Although Vasak had already arrived at court and in one way or another falsely explained everything, he had failed to vindicate himself before the king. The king responded and said: “When the Christians arrive, I will hear everything at the tribunal.”

Բայց Վասակ թէեւ առաջուց հասած էր Դուռը, եւ ուզածին պէս ամէն բան ստութեամբ կը պատմէր տարբեր ձեւով, սակայն չէր կրնար արդարացնել ինքզինք թագաւորին առջեւ, այլ թագաւորը անոր պատասխանելով կ՚ըսէր. «Երբ քրիստոնեաներն ալ գան, ամենուն մէկ կը լսենք ատեանը:»

Իսկ զսուրբ քահանայսն՝ վասն զի կապանաւք տանէին, յետ երկուց ամսոց եւ քսան աւուր հասանէին ի ձմերոցն արքունի։ Իբրեւ լուաւ մեծ հազարապետն, եթէ ածին զնոսա ի քաղաքն, ինքնին իսկ ականատես լինէր նոցա։ Բայց թէպէտ եւ տեղեկութեամբ լսէր ի նոցանէ զամենայն, ոչ կարէր ձեռն արկանել եւ չարչարել զնոսա, քանզի բազումք ի նախարարացն Հայոց դեռեւս բռնացեալ ունէին զամուրս զամուրս աշխարհին, եւ դեռեւս մարզպանն յերկիւղի էր։ Վասն որոյ զգուշութեամբ հրամայեաց պահել զսուրբսն, եւ զաշխարհն հրամայէր սիրով նուաճել. վասն որոյ եւ ինքն իսկ շրջէր եւ ժողովէր եւ շինէր ուխտիւ հաստատութեան։

But the holy priests were fettered, so it took them two months and twenty days to arrive at the royal winter residence. When the great hazarbed heard that they had been taken into the city, he himself went to see them. But although he had been briefed by them about everything, he could not lay a hand on them or torture them because many of the Armenian nakharars still occupied the strongholds of the land and the marzban was still afraid. Therefore, he ordered the holy ones to be guarded carefully and their land to be subdued benevolently. That is also why he himself went around, met with others, and firmly promised to develop the land.

Իսկ սուրբ քահանաները, որ կը տարուէին կապանքով, երկու ամիս եւ քսան օրէն հասան արքունի ձմեռանոցը: Երբ մեծ հազարապետը լսեց որ զանոնք քաղաք բերեր են. ինքն ալ ականատես եղաւ անոնց: Բայց թէեւ անոնցմէ տեղեկանալով կը լսէր ամէն բան, սակայն չէր կրնար ձեռք երկնցնել անոնց վրայ եւ չարչարել զանոնք, որովհետեւ Հայոց նախարարներէն շատերը դեռ իրենց ձեռքն ունէին երկրին բերդերը, եւ դեռ մարզպանն ալ երկիւղի մէջ էր: Անոր համար հրամայեց զգուշութեամբ պահել սուրբերը եւ երկիրը նուաճել սիրով. այս պատճառաւ ինքն ալ անձամբ կը պտտէր, կը ժողուէր եւ շինութիւններ կ’ընէր հաստատ ուխտով:

Եւ եպիսկոպոսացն հրաման տայր ունել զիւրաքանչիւր իշխանութիւնս, եւ ըստ առաջին սովորութեանն պաշտել յայտնութեամբ, եւ համարձակ եւս գալ ի հրապարակ։ Նաեւ ընծայից եւ պատարագաց արժանի առնէր թողուլ զառաջեաւ։ Եւ քանզի բազում գաւառս առեալ եւ աւերեալ էր զաւրականին, թողուլ հրամայէր զհարկս աշխարհին. եւ զայրուձին եւս զարքունի թեթեւացոյց առ ժամանակ մի։ Եւ միայնակեացք, որք ելեալ եւ կորուսեալ էին, հրամայէր գալ եւ ունել զիւրաքանչիւր տեղիսն։

He ordered the bishops to each have his own diocese, to conduct church services openly according to former custom, and to openly appear in public. He also made them worthy of receiving gifts and offerings as previously. As the sentries had captured and laid waste to many districts, he suspended taxation of the country and reduced the [service of] the cavalry to the royal for a time. As for the monks who had gone missing, he ordered them to return, each to his own place.

Ու եպիսկոպոսներուն հրաման կու տար տէր ըլլալ իրենց թեմերուն, առջի սովորութեան համեմատ կատարել իրենց պաշտամունքը յայտնապէս, եւ հրապարակ ելլել համարձակ: Նաեւ իր առջեւը կոչելով ընծաներու եւ նուէրներու կ’արժանացնէր: Եւ որովհետեւ զինուորները առած եւ աւերած էին շատ գաւառներ, կը հրամայէ ներել երկրին տուրքը եւ ժամանակ մը թեթեւցնել արքունի հեծելազօրքը: Եւ կը հրամայէ որ իրենց տեղերէն ելած եւ կորսուած միայնակեացները գան եւ տէր ըլլան իրենց տեղերուն:

«Եւ զամենայն կարգս աստուածպաշտութեանն, որպէս զիարդ եւ ունէին յառաջ ժամանակաւ առ նախնեաւքն, նոյնպէս եւ այժմ, ասէ, կալցին։ Եւ եթէ ոք ի հեռի աշխարհ ուրեք գնացեալ իցեն, ունիմ իշխանութիւն յարքունուստ, ասէ մարզպանն, եթէ յազատաց իցեն, եթէ ի շինականաց, եթէ յեկեղեցւոյ, զինչ կեանս եւ թողեալ իցեն, եկեսցեն եւ կալցեն զիւրաքանչիւր զարարս»։

“Let those of all ranks worship God again as their ancestors did in former times; and if anyone happened to go abroad, I have royal authority,” said the marzban, “whether they be nobles, peasants or clergy, and whatever lives they left behind, to have them return and for each to repossess his properties.”

Կ՚ըսէ. «Աստուածպաշտութեան բոլոր կարգերը ինչպէս որ կը պահէին առջի ժամանակներ մեր նախնեաց օրով, նոյնպէս ալ թող պահեն հիմա: Եւ եթէ կան որ հեռու երկիրներ գացեր են, ըլլայ ազնուական, ըլլայ շինական կամ թէ եկեղեցական, իշխանութիւն ունիմ արքունիքէն, ի՛նչ ստացուածներ որ թողուցեր են, թող գան եւ տէր ըլլան իրենց ունեցածներուն:»

Երդմունս կնքէր եւ առաքէր ի կողմանս կողմանս։ Որ եւ բազումք իսկ եկին եւ ժողովեցան, եւ կալան զիւրաքանչիւր կալուածս։

He sealed these oaths and sent them all over the land, and thus many returned, gathered, and took up their properties again.

Այս կ՚ըսէր եւ երդումներ կնքելով մարդ կը ղրկէր այլ եւ այլ կողմեր: Եւ ասոր համար շատ մարդիկ ալ եկան եւ տէր եղան իրենց սեփականութիւններուն:

Նաեւ որ մեծն է քան զամենայն, որ ի բռնութենէ ոք ակամայ կալեալ էր զմոգութիւնն, հրովարտակս առաքէր յարքունուստ՝ անդրէն ունել զքրիստոնէութիւնն։ Եւ յանդիման խաւսէր թագաւորն, որք էին ի տանն արքունի, եթէ «Որք ոչ սիրով ունին զդենի մազդեզն, այնպիսեաց եւ աստուածքն են ցասուցեալ, եւ ես ոչ ինչ եմ շնորհակալ. եւ այսաւր զնոյն հրաման տամ ամենեցուն՝ ի կամս մարդոյն թողեալ ըստ իւրաքանչիւր մտաց, որպէս զինչ եւ կամի պաշտել՝ պաշտեսցէ. ամենեքեան իմ ծառայք են»։ Զայս ասէր, եւ գրով հրաման տայր ամենայն աշխարհին։

But above all, he sent an edict, commanding that anyone who was forced to adhere to Magianism against his will was allowed to return to Christianity. The king said in everyone’s presence at the royal house: “The gods are angry at those who do not lovingly adhere to the Mazdaean religion, and to them I am not obliged; yet today, I permit everyone to worship what they will: leave it to their discretion to choose. They are all my subjects.” He said this, put it in writing, and circulated the edict throughout the entire country.

Եւ աւելի մեծը սա է որ բռնութենէ ակամայ մոգութիւն ընդունողներուն արքունիքէն հրովարտակ կը ղրկէր նորէն դառնալու քրիստոնէութեան։ Եւ թագաւորը յայտնապէս կը խօսէր արքունի տան մէջ գտնուողներուն եւ կ’ըսէր. «Անոնց՝ որ սիրով չեն պահեր մազդեզ կրօնքը, աստուածներն ալ կը բարկանան, ու ես ալ շնորհակալ չեմ. եւ այսօր նոյնը կը հրամայեմ ամենուն, իւրաքանչիւր մարդ թողուած է իր կամքին, թէ ինչ որ պաշտել կ’ուզէ, թող պաշտէ. ամենքն ալ իմ ծառաներս են։» Աս կ’ըսէր եւ գրով հրաման կու տար բոլոր երկիրներուն։

Իբրեւ զայս լուան եւ տեսին բազումք, որ էին ցանեալ եւ ցրուեալք ի հեռաւոր տեղիս, գային եւ ունէին զիւրաքանչիւր արարս։ Իսկ նախարարքն, որ էին յամուրս աշխարհին եւ կամ ի հեռաւոր աւտարութեան, իբրեւ տեսին զշինութիւն երկրին, մանաւանդ զեկեղեցւոյն հաստատութիւն, քաջալերեցան համարձակեցան եւ նոքա յանդիման լինել արքային։ Վասն որոյ եւ պատգամ յղեցին առ մարզպան աշխարհին, զի ի Դուռն ցուցցէ զբանս նախարարացն։ Իսկ նա վաղվաղակի յարքունուստ գիր ողոքանաց եւ ուխտ հաստատութեան տայր տանել առ նոսա հրամանաւ արքունի։ Բայց թէպէտ եւ գիտէին նոքա զդառնութիւն տէրութեանն՝ թէ սուտ են յամենայնի, կամեցան չարչարակից լինել սրբոցն։ Զի եթէ մահ եւս առաջի կայցէ, ոչ ինչ զանգիտեսցեն երկիւղիւ։

When many of those who were sowed and scattered abroad heard and saw this, they returned and each regained their properties. The nakharars who were in the strongholds of the country or far abroad were encouraged to approach the king when they saw the country being developed, and especially when they saw the consolidation of the church. Thus, they sent a message to the marzban of the country, that their testimonies be exhibited at court. He quickly had a kind letter and firm covenant sent to them by royal authority. But although they were well aware of the gall of those in government, and that they were all deceitful, they desired to be fellow sufferers of the holy ones, for they would not so much as fear death if it stood before them.

Երբ այս լսեցին ու տեսան շատեր. որոնք ցիրուցան եղած էին հեռաւոր տեղեր, կու գային եւ տէր կ’ըլլային իրենց ունեցածներուն։ Իսկ նախարարները, որ երկրին բերդերուն մէջ կամ հեռաւոր պանդխտութեան կը գտնուէին, երբ տեսան երկրին շինութիւնը, մանաւանդ եկեղեցւոյն հաստատութիւնը, քաջալերուեցան եւ անոնք ալ համարձակեցան ելլելու թագաւորին դիմացը: Անոր համար պատգամաւոր ղրկեցին երկրին մարզպանին որ Դրան ծանուցանէ նախարարներուն խօսքը: Իսկ ան արքունիքէն անմիջապէս անուշ գրութիւնով անոնց հաստատ ուխտ տանել կու տար արքունի հրամանով: Բայց թէպէտեւ անոնք գիտէին թագաւորին դառնութիւնը թէ սուտ է այդ ամէնը, սակայն ուզեցին չարչարանակից ըլլալ սուրբերուն, այնպէս որ չվախնան եթէ մահ անգամ պատահի անոնց առջեւ:

Եւ զայս լուեալ թագաւորին՝ ոչ կապանաւք, այլ արձակ ոտիւք եւ արձակ ձեռաւք հրամայեաց առ ինքն կոչել։ Ածին վաղվաղակի զկին եւ զորդիս, եւ զինչս իւրաքանչիւր ետուն ի ձեռս մարզպանին, եւ ինքեանք փութանակի գնացին ի ձմերոցն արքունի։

When the king heard this, he summoned them, not with fetters but with their hands and feet free. They immediately brought their wives and children, handed over their possessions to the marzban and hurried to the royal winter residence.

Եւ թագաւորը այս լսելով իրեն կոչել հրամայեց, ոչ թէ կապանքով, այլ արձակ ոտքով ու արձակ ձեռքով: Անմիջապէս բերին իրենց կիները, որդիները եւ գոյքերը ու յանձնեցին մարզպանին, եւ իրենք գացին փութով արքունի ձմեռանոցը:

Եւ մինչդեռ անդէն ի ձմերոցին էր թագաւորն, ատեան հարցափորձի ի մէջ նոցա հրամայէր լինել։ Եւ նստաւ հազարապետն՝ զի լուիցէ կողմանցն երկոցունց։ Եւ իբրեւ յերկարեցաւ ամբաստանութիւնն զաւուրս բազումս, պարտաւորեցաւ կողմ ուրացելոցն։

And while the king was at his winter residence, he ordered a tribunal be conducted to interrogate them, with the hazarbed presiding to hear both sides. After many days of accusations, the apostates were condemned.

Եւ թագաւորը ձմեռանոց եղած ատեն հրամայեց անոնց մէջ կազմել հարցափորձի ատեան մը: Եւ հազարապետը նստաւ որ լսէ երկու կողմերուն ալ: Ու երր շատ օրեր երկարեցաւ ամբաստանութիւնը, յանցաւոր դատուեցաւ ուրացողին կողմը:

Քանզի ցուցանէին զթուղթսն՝ զոր տուեալ էր Վասակայ եւ ամենեցուն որ ընդ նմա էին, զի միաբանք իցեն ընդ նմա յուխտ ապստամբութեանն. թուղթ մի ի Վրաց աշխարհն, եւ թուղթ մի յԱղուանից աշխարհն. սոյնպէս եւ թուղթ մի յԱղձնիս, եւ հրովարտակ մի առ թագաւորն Յունաց, եւ թուղթ մի առ մեծ սպարապետն Անտիոքայ։ Եւ ի բոլորեսին յայսոսիկ թուղթսն վաւերական մատանի Վասակայ եդեալ էր։ Սոյնպէս խառն էր նա եւ ի մահ մոգուցն ի Զարեհաւանի։ Եւ զբազում բերդս՝ զոր հանին ի Պարսկաց, յայտ առնէին զնորա թուղթսն եւ զհրամանսն. քանզի նա էր մարզպան ի ժամանակին։ Որպէս եւ հրեշտակութեամբ յղեալ իսկ էր նորա առ Յոյնս նախարար մի, որում անունն էր Ատոմ՝ յազգէն Գնունեաց. սա մատուցեալ յանդիմանէր զնա առաջի մեծի ատենին հրովարտակաւն իսկ, զոր տուեալ էր նորա իւրով մատանեաւ։

For they produced exhibits of the letters that Vasak and his associates had sent out to get others to unite with him in an unlawful pact: a letter to Iberia, a letter to Aghuank; a letter to Aghdznik, a hrovartak to the Byzantine emperor, and a letter to the great general of Antioch. All of these had been authenticated with Vasak’s ring. He was also involved in the deaths of the magi in Zarehavan and they produced exhibits of his letters and commands [regarding] many of the fortresses that had been taken from the Persians while he had been marzban. He had even sent a nakharar named Atom Gnuni as an emissary to the Byzantines, who came and accused him before the great tribunal, producing the exhibit of the hrovartak that Vasak had given him with the signature of his ring.

Որովհետեւ ցոյց կու տային այն նամակները, որ ղրկած էր Վասակ, բոլոր իր հետը ապստամբութեան ուխտ մտնողներուն. նամակ մը Վրաստանէն, նամակ մը Աղուանքէն, նոյնպէս նամակ մը Աղձնիք ղրկուած, եւ հրովարտակ մը Յունաց թագաւորին, եւ նամակ մը Անտիոքի մեծ սպարապետին: Եւ այս բոլոր պաշտօնական նամակներու մէջ կոխուած էր Վասակին վաւերական մատանին: Նոյնպէս ինքն ալ մասնակից էր Զարեհաւանի մէջ մոգերու ջարդին: Եւ Պարսիկներէ առնուած շատ մը բերդերը կը յայտնէին այդ մասին գրած անոր թուղթերն ու հրամանները, որովհետեւ ինքն էր ժամանակին մարզպանը: Նոյնպէս Գնունեաց ցեղէն իրրեւ պատգամաւոր Յոյներուն ղրկուած նախարար մը, Ատոմ անուն, առաջ անցնելով մեծ ատեանին առջեւ երեսին կը զարնէր այն հրովարտակը, որ տուած էր ան իր մատանիով։

Նա եւ ի մէջ իսկ բերէր զամբաստանութիւն նորա Մուշկան Նիսալաւուրտ, եւ յայտ առնէր պատերազմակից ընկերաւքն իւրովք, որ եւ յետ վճարելոյ պատերազմին բազում արիւն ետ հեղուլ Վասակ. թէ որպէս սուտ երդմամբք խաբէր եւ իջուցանէր յամրոցաց անտի. էր՝ զոր կոտորէր, եւ էր՝ զոր գերի վարէր զծառայս եւ զաղախնայս արքունի։ Եւ ի վերայ այսր ամենայն ի վնասու, եւ գող եւս գտանէր հարկի աշխարհին, որ յարքունիսն երթայր։

Mushkan Nisalavurt even brought an accusation against him, demonstrating, together with his fellow soldiers, how Vasak had caused much bloodshed even after the war had ended, how he had deceived the Armenians to come down from their fortresses with false oaths, killing some and taking others captive as royal slaves and handmaidens. On top of all these damages, he was found to have stolen the tax of the country that was due to the royal.

Նաեւ Մուչկան Նիսալաւուրտ ալ մէջտեղ կը բերեր անոր ամբաստանութիւնը եւ կը յայտարարէր իր պատերազմակից ընկերներով՝ թէ պատերազմը լմննալէն ետքն ալ շատ արիւն թափել տուաւ Վասակ. եւ ինչպէ՛ս սուտ երդումով կը խաբէր եւ կ’իջեցնէր բերդերէն, ոմանք կը մեռցնէր, եւ ոմանք գերի կը տանէր, այսինքն արքունի ծառաներն ու աղախինները: Եւ այս բոլոր յանցանքներէն զատ գողութիւն ըրած կը գտնուի նաեւ արքունիք գացող երկրին տուրքերը։

Նա եւ յուրացեալ ընկերացն նորա բազումք էին, որ յայտ արարին զչարիս նորա, զոր գործեալ էր ընդ աշխարհն Հայոց։ Եւ ի մնացեալ մոգացն եւ ի փշտիպանացն, որք ի կապանսն ապրեալ էին եւ ապա ածին յարքունիս, հարցին եւ ցնոսա վասն նորա եւ ասեն. «Դուք է՞ք ինչ տեղեակ վասն չարութեան նորա»։ Ետուն պատասխանի եւ ասեն. «Ամենայն անցք չարչարանաց, որ անցին ընդ մեզ, եւ բազում հարուածք, որ եղեն ի զաւրսն արքունի, եւ աւեր եւ գերութիւն աշխարհին Հայոց, եւ կորուստ հարկացն արքունի, սկիզբն եւ առաջնորդ չարեաց այրդ այդ եղեւ»։

He had many apostate friends who divulged his crimes against Armenia. Then they interviewed the rest of the magi and pshtipans who had been imprisoned and brought to court: “Do you know anything about his crimes?” They replied: “All the torments that we have undergone, the many defeats of the royal army, the devastation and captivity of Armenia, and the loss of the royal taxes—that man was the cause and conductor of all these crimes.”

Նոյնպէս անոր ուրացող ընկերներէն շատեր կային որ մէջտեղ հանեցին Հայաստանի հասուցած չարիքները: Եւ մնացեալ մոգերը եւ թիկնապահները, որոնք ողջ մնացած էին կապանքի մէջ, արքունիք բերուեցան, հարցաքննութեան մէջ ասոնց ալ հարցուցին անոր համար ու ըսին. «Դուք տեղեա՞կ էք անոր չարութեան:» Ասոնք պատասխան տուին ու ըսին. «Այդ մարդը եղաւ սկիզբն ու առաջնորդը մեր կրած բոլոր չարչարանքին, արքունի զօրքերուն կրած շատ մը հարուածներուն, Հայաստանի աւերման ու գիտութեան եւ արքունի տուրքերուն կորուստին:»

Եւ մինչդեռ այս ամենայն ամբաստանութիւն զնմանէ էր զայնչափ բազում աւուրս, յառաջ մատեան եւ իւր ազգականքն, որ եւս յառաջագոյն դատախազ լեալ էին զնմանէ առաջի արքային, սկսան կարգաւ ցուցանել եւ յայտ առնել, որպէս զի բարեկամացեալ էր նա ընդ Հեռանայ Հոնի միաբանութեամբ Բաղասական արքային, ի ժամանակին՝ զի կոտորեաց Հեռանն այն զզաւրսն Պարսից յԱղուանս, եւ ասպատակաւ եհաս յերկիրն Յունաց, եւ բազում գերի եւ աւար խաղացոյց ի Հոռոմոց եւ ի Հայոց եւ ի Վրաց եւ յԱղուանից. որպէս զի ի վերայ իսկ եհաս խորհրդոցն ինքն իսկ թագաւորն, եւ սպան զԲաղասական արքայ։ Եւ Վասակ մարզպան էր Հայոց ի ժամանակին, եւ թշնամեացն արքունի խորհրդակից գտաւ։ Ցուցին եւ յայտ արարին ազգականքն նորա, որպէս զի հմուտ եւ տեղեակ իսկ էին չար խորհրդոցն նորա. զամենայն ցուցանէին եւ յայտ առնէին առաջի թագաւորին. եւ զայլ եւս բազմագոյն խարդախութիւնսն, որ ստութեամբ վարէր զկեանս իւր՝ ո՛չ միայն առ ընկերս, այլ եւ առ թագաւորն ինքնին գլխովին. զի ոչ երբէք արդարութեամբ վաստակեալ էր ի մանկութենէ։

And while they accused him of all these things for many days, his relatives came forth—those who had also formerly complained against him before the king—and began to reveal in order how he had become friends with Herran the Hun together with the king of Baghasakan at the time when that same Heran slayed the Persian forces in Aghuank, raided his way to the land of the Greeks, and carried away many captives and great loot from the Romans, Armenians, Iberians and Aghuanians so that the king himself, learning of his ideas, had the king of Baghasakan killed. Now Vasak, who was the marzban of Armenia at the time, was found to be in cahoots with the enemies of the king. His relatives also revealed that they had been apprised of his evil schemes and demonstrated them all before the king along with various other of his wicked crimes with which he had falsely conducted himself with his companions, and more so with the king himself, for he had never operated justly since his youth.

Եւ մինչդեռ այս ամէն ամբաստանութիւնները օրերով կը դիզուէին անոր վրայ, մօտեցան իր ազգականներն ալ, որոնք անոր վրայօք դատախազ եղած էին թագաւորին, եւ սկսան կարգաւ ապացուցանել եւ յայտարարել թէ ինչպէս բարեկամացած էր ան Հեռանայ Հոնի հետ՝ միաբանութեամբ Բաղասական թագաւորին, ճիչդ այն ատեն որ Հեռան Պարսից զօրքը ջարդեց Աղուանքի մէջ եւ յարձակումով հասաւ Յունաց սահմանները եւ շատ մը աւարներ ու գերիներ տարաւ Հոռոմներէն, Հայերէն, Վիրքերէն եւ Աղուաններէն. այնպէս որ թագաւորն իսկ վերահասու եղաւ անոր խորհուրդներուն եւ մեռցուց Բաղասական թագաւորը: Եւ այն ատեն Հայոց մարզպան էր Վասակ եւ խորհրդակից եղաւ արքունի թշնամիներուն: Ցոյց տուին եւ յայտնեցին ազգականները, ինչպէս որ տեղեակ էին անոր չար խորհուրդներուն: Ամէն բան ցոյց կու տային եւ կը յայտնէին թագաւորին առջեւ, նաեւ ուրիշ խարդախութիւններն ալ թէ ինչպէ՛ս ստութեամբ կ’անցնէր իր կեանքը եւ ոչ թէ միայն իր ընկերներուն համար, այլ նոյն իսկ թագաւորին համար ալ. որովհետեւ ամենեւին արդարութեամբ ծառայած չէր իր մանկութենէն ի վեր:

Յայնմ ժամանակի հրաման ետ հազարապետն եւ ասէ. «Ածէք այսր եւ ի կապելոցն, որք են ի բանտի անդ»։ Լուծին եւ ածին յերանելեացն զՍահակ եպիսկոպոս Ռշտունեաց, եւ զսուրբն Յովսէփ եւ զՂեւոնդ երէց։

That’s when the hazarbed commanded: “Bring here some of the prisoners who are in jail.” So they released and brought from among the blessed men Sahak, bishop of Rshtunik, the holy Hovsep and presbyter Ghevond.

Այն ատեն հրաման տուաւ հազարապետն ու ըսաւ. «Բանտը գտնուող այդ կալանաւորներն ալ բերեք հոս:» Արձակեցին ու բերին Ռչտունեաց Սահակ եպիսկոպոս եւ սուրբ Յովսէփ ու Ղեւոնդ երեց երանելիները:

Եւ իբրեւ մերկացան ամենայն բանք ատենին առաջի նոցա, ետ պատասխանի Սահակ եպիսկոպոսն եւ ասէ. «Որ յայտնի ուրացեալն են ի ճշմարիտն Աստուծոյ, ոչ գիտեն զինչ գործեն եւ կամ զինչ խաւսին. քանզի խաւարային են խորհուրդք նոցա. զտեարս պաշտեն սուտ պատճառանաւք, եւ ընդ ընկերս մտանեն յուխտ ստութեան։ Եւ են նոքա դարանք սատանայի, զի նոքաւք իսկ կատարէ զդառնութիւն կամացն իւրոց, որպէս երեւի իսկ ի դոյն յայդ Վասակ։ Քանզի մինչ ունէր զանուն քրիստոնէութեան, վերին երեսաւք կարծէր ծածկել եւ թագուցանել զամենայն չարութիւն իւր առաջի ձերոյ անգէտ տէրութեանդ, եւ զամենայն նենգութիւնն իւր քրիստոնէութեամբն ծածկէր։ Ուստի եւ ձեր իսկ կարծեցեալ՝ մեծապէս պատուեցէք զդա առաւել քան զարժանն իւր։ Հաւատացէք դմա զաշխարհն Վրաց. հարցէք ցաշխարհն, եթէ գո՞հ իցեն զդմանէ։ Ետուք դմա զտէրութիւնն Սիւնեաց. լուարո՛ւք յազգականաց այտի դորա, զի՞նչ պատմեն զդմանէ։ Արարէք զդա մարզպան Հայոց. զոր նախնեացն ձերոց մեծաւ աշխատութեամբ գտեալ էր, դա ի միում ամի կորոյս զերկիրն ամենայն։ Տեսե՞ր, իբրեւ բարձաւ ի դմանէ պատուական անունն Աստուծոյ, զոր ունէր ստութեամբ, մերկ երեւեցաւ ամենայն չարագործութիւն դորա։ Զի եթէ առ Աստուածն իւր սուտ գտաւ, առ ո՞ ոք ի մահկանացուաց աստի դա արդար գտցի։

When all the proceedings were disclosed before them in court, bishop Sahak responded: “Those who have apostatized the true God know neither what they do, nor what they say, for their thoughts are obscure. They serve their masters with false pretenses and enter into false covenants with their friends. They are the snares of Satan, for through them he manifests his bitter will, as is seen with Vasak. For when he had a Christian name, he thought he could veil all his iniquity before Your Excellency and that you would not find out, and so he concealed all his fraudulence with Christianity. Therefore, you honored him greatly beyond his worthiness, entrusting Iberia to him. Now ask the people of that land whether they are satisfied with him. You gave him lordship over Syunik; now hear his relatives there, and what they have to say about him. You gave him the marzbanate over [the land of the] Armenians which your forefathers had sought with great effort, and in one year he destroyed the whole land. Do you see that while he was falsely exalting the honorable name of God, all his evil works were exposed? For if he was found to be false by his own God, what mortal can find him to be righteous?

Ու երբ պարզուեցան անոնց առջեւ ատեանին բոլոր խօսքերը, պատասխան տուաւ Սահակ եպիսկոպոս ու ըսաւ. «Անոնք որ յայտնի ուրացած են ճշմարիտ Աստուածը, չեն գիտեր ինչ կը գործեն կամ ինչ կը խօսին. որովհետեւ խաւարած է անոնց խորհուրդը. սուտ պատճառներով կը ծառայեն իրենց տէրերուն, եւ սուտ ուխտի կը մտնեն ընկերներուն հետ: Սատանայի թագստոցներն են անոնք, որոնցմով կը կատարէ ան իր կամքին չարութիւնը, ինչպէս որ կ’երեւի այդ Վասակի վրայ ալ: Որովհետեւ երբ կը կրէր քրիստոնէութեան անունը, ձեր անգէտ տէրութեան առջեւ դրսէն պահել կը կարծէր իր բոլոր չարութիւնները, եւ քրիստոնէութեամբ կը ծածկէր իր բոլոր նենգութիւնը: Իսկ դուք ալ անոր հաւատալով իր արժանիքէն աւելի պատուեցիք զայն: Վրաստանը անոր յանձնեցիք, հարցուցէ՛ք, արդեօք գո՞հ են անկէ: Անոր տուիք Սիւնեաց տէրութիւնը, լսեցէ՛ք անոր ազգականներէն, ինչե՛ր կը պատմեն անոր մասին: Զայն մարզպան ըրիք Հայաստանի, այն երկիրը որ մեծ աշխատութեամբ ձեռք բերած էին ձեր նախնիները, սա կորսնցուց մէկ տարուայ մէջ: Տեսա՞ր, երբ անկէ վերցուեցաւ Աստուծոյ պատուական անունը, որ կը կրէր ստութեամբ, խայտառակուեցաւ անոր բոլոր չարութիւնը: Եթէ սուտ գտնուեցաւ իր Աստուծոյն, հոս գտնուող ո՞ր մահկանացուներուն արդար պիտի գտնուի ան:

«Արդ ամենայն ամբաստանութիւն՝ որ այժմ յայտնի եղեւ զդմանէ, ո՞չ ահա ձեր իսկ յառաջագոյն լուեալ էր. բայց յոր դէմս ծածկեցէքն՝ դուք ձեզէն իսկ քաջ գիտէք։ Ինձ այսպէս թուի, եթէ սուտ յուսով դա զձեզ խնդացոյց։ Այլ ոչ դուք եւ ոչ դա եւ ոչ որ զկնի ձեր գալոցն է, զայն ի մեզ ոչ կարէ տեսանել։ Արդ արարէք որպէս եւ կամիք. ցմեզ զի՞ հարցանէք»։

“Now hadn’t you previously heard all the accusations against him that have now been revealed? As to why you covered them up, you yourselves know best. It seems to me that he indulged you with false hopes. But neither you, nor he, nor anyone who shall succeed you will be able to see that in us. So do as you will—why do you ask us?”

«Արդ բոլոր ամբաստանութիւնը, որ յայտնի եղաւ հիմա անոր վրայօք, դուք առաջուընէ չէի՞ք լսած, բայց դուք ալ գիտէք ինչ առիթով ծածկելնիդ: Ինծի այնպէս կը թուի թէ ան ուրախացուց ձեզ սուտ յոյսերով: Այլ ոչ դուք, ոչ այն, ոչ ալ ձեզմէ ետքը եկողները կրնան տեսնել զայն մեր մէջ: Արդ ըրէ՛ք անոր ինչ որ կ’ուզէք, ինչո՞ւ կը հարցնէք մեզի:»

Զարմացաւ մեծ հազարապետն ընդ միտս իւր, եւ ի խորհուրդս իւր քննէր զամենայն բանս ատենին։ Քանզի հասեալ էր ի վերայ, եթէ յիրաւի դատապարտեցաւ այրն ըստ անարժան գործոցն իւրոց. եմուտ եւ եցոյց զամենայն բանս ատենին յարքունիս։ Եւ իբրեւ լուաւ թագաւորն եւ ստուգեաց ի հազարապետէն զառնն պարտաւորութիւն, բարկացաւ յոյժ եւ ի խոր խոցեցաւ. բայց երկայնմտութեամբ կամեցաւ հասուցանել զնա ի մեծ անարգութիւն։ Լուռ եկաց աւուրս երկոտասան, մինչ ի գլուխ չոգաւ փուրսիշ ամբաստանութեանն։

The great hazarbed was shocked and personally examined all the proceedings, for it had occurred to him that Vasak had been justly condemned for his worthless deeds. So he went to court and demonstrated everything. When the king heard this and confirmed the man’s guilt with the hazarbed, he was furious, but wished to patiently inflict great disgrace upon him. He stayed silent for twelve days, until the indictment came to a head.

Մեծ հազարապետը զարմացաւ ինքնին, եւ իր մտքով կը քննէր ատեանին բոլոր խօսքերը: Որովհետեւ վերահասու եղած էր թէ իրաւամբ դատապարտուեցաւ այն մարդը իր գործերուն համեմատ. ներս մտաւ եւ արքունիքի մէջ յայտնեց ատեանին այս ամէն խօսքերը: Ու երբ թագաւորը լսեց հազարապետէն այն մարդուն յանցապարտութիւնը, շատ բարկացաւ, եւ սաստիկ վշտացաւ. բայց ուզեց համբերութեամբ միայն մեծ անարգանքի հասցնել զայն: Տասներկու օր լռեց, մինչեւ որ վերջացաւ ամբաստանութեան հարցաքննութիւնը։

Եւ եղեւ յաւուր միոջ մեծի զամենայն երեւելի զպատուականսն հրամայէր յընթրիս կոչել։ Կոչեցին եւ զուրացեալն. եւ նա ըստ առաջին կարգի աւրինացն արքունի արկանէր զպատուական հանդերձն, զոր ունէր ի թագաւորէն. կապէր եւ զպատուավուրսն եւ զխոյրն ոսկեղէն դնէր ի վերայ, եւ զկռանակուռ ձոյլ ոսկի կամարն ընդելուզեալ մարգարտով եւ ակամբք պատուականաւք ընդ մէջ իւր ածէր, եւ զգինդսն յականջսն, եւ զգումարտակն ի պարանոցին, զսամոյրսն զթիկամբքն, եւ զամենայն աւրէնս պատուոյն զանձամբ արկեալ՝ երթայր յարքունիս. շքեղ եւ երեւելի քան զամենեսեան զամենեսեան երեւէր բազմութեանն։ Իսկ նախարարքն որք կամաւք ի Հայոց չոգան՝ անձամբ տուեալ զանձինս ի փորձութիւն, եւ սուրբքն որ յառաջագոյն հասեալ էին, կապանաւք ունէին զամենեսեան առ Դրանն արքունի։ Իբրեւ տեսին զնա զարդարեալ եւ շքեղացեալ, եւ բազմամբոխ գնդաւ գայր յարքունիս, ի միտս իւրեանց սկսան այպանել զնա եւ ասել. «Ով անմիտ վաճառական, զանմահ եւ զանանց պատիւն ետուր, եւ զանցաւորդ գնեցեր, զոր եւ զայդ եւս ընդ մաւտոյ աւուրս կորուսանելոց ես»։

It happened on one great day that he commanded all the prominent nobles to be invited to a feast along with the apostate, who donned the regalia he had received from the king according to the highest royal custom. He fastened the headband and put the gold coronet on top, the hammered gold belt adorned with pearls and gems around his waist, the earrings on his ears, the necklace around his neck, the sable on his back, and with all the regalia of an honorable man he went to court, appearing more magnificent and prominent than everyone else. Meanwhile, the nakharars who had willingly left Armenia and submitted themselves to trial, and the saints who had arrived earlier, were all imprisoned at the royal court. When they saw him dressed up and adorned, arriving at the court with a large entourage, they started to mock him in their minds, saying: “O mindless merchant, you have traded immortal and imperishable honor for transitory honors, which in the coming days you will also lose.”

Ու եղաւ որ հանդիսաւոր օր մը հրամայեց ընթրիքի կոչել բոլոր երեւելի ու պատուաւոր մարդիկը: Ուրացողն ալ հրաւիրեցի. եւ ան հագաւ թագաւորէն ունեցած պատուական հագուստը, արքունի օրէնքին առջի սովորութեան համեմատ. նաեւ կապեց Վարսին պատիւը եւ վրայէն դրաւ ոսկի խոյրը. իր մէջքը կապեց կռանուած միաձոյլ ոսկի կամարը, որ զարդարուած էր մարգարիտով եւ պատուական ակունքով, իր ականջն անցուց գինդը, իր պարանոցը կախեց քայռը, իր կռնակն առաւ սամոյրը, եւ իր վրայ ունեցած պատւոյն բոլոր նշանները՝ գնաց արքունիք, եւ ամենէն աւելի շքեղ ու երեւելի կ’երեւար բազմութեան մէջ։ Իսկ Հայ նախարարներ, որոնք կամաւ գացին՝ փորձանքի անձնատուր եղած ինքնին, եւ սուրբերը, որ առաջուց հասեր էին, ասոնց ամենքը կապանքով կը պահէին արքունի Դուռը: Երբ տեսան որ ան բազմամբոխ գունդով արքունիք եկաւ զարդարուած եւ չքեղցած, սկսան լռելեայն այպանել եւ ըսել. «Ո՛վ անմիտ վաճառական, ծախեցիր անմահ եւ անանց պատիւը եւ գնեցիր անցաւորը, բայց այդ ալ պիտի կորսնցնես մօտ օրերէն։»

Եհաս եւ նստաւ ի ներքին դահլիճսն, որ էր հրապարակ մեծամեծացն։ Արդ եկն ել սենեկապանն յարքունուստ, հարցանէր ցնա եւ ասէ. «Արքայ յղեաց առ քեզ, յորմէ՞ գտեալ է քո զայդ ամենայն պատուական պատիւդ, ասա ինձ վաղվաղակի, վասն որո՞յ արդար վաստակոց»։ Եւ յուշ առնէր նմա զամենայն բանս ատենին, յորում դատապարտեցաւն. նա եւ զոր ոչ եւս անդ խաւսեցան՝ զայն եւս յայտնէր նմա։ Զի ոչ ըստ կարգի ունէր նա զտէրութիւնն Սիւնեաց աշխարհին, այլ նենգութեամբ եւ քսութեամբ ետ սպանանել զհաւրեղբայր իւր զՎաղինակ, եւ յինքն տարաւ զտէրութիւնն՝ իբրեւ քրպիկար յարքունիս։ Նա եւ այլ եւս բազում բանիւք դատապարտեցին զնա, որում ամենայն աւագանին վկայ գային։ Պապանձեցաւ ամենեւին, եւ չգտաւ բան ճշմարիտ ի բերան նորա։ Իբրեւ կրկնեցին եւ երեքկնեցին ցուցանելով ի ներքս յարքունիսն, հատաւ վճիռ մահու ի վերայ նորա։

He arrived and sat in the hall, which was a forum for the grandees. A chamberlain of the court came and asked him: “The king sent for you—from whom have you received all these distinguished honors? Tell me, for what just labors?” Then he reminded [Vasak] of all the proceedings of the tribunal where he had been condemned, and he even revealed things that had not been mentioned there. For he had not attained the lordship of Syunik in a legitimate manner, but fraudulently and slanderously had his paternal uncle Vaghinak murdered and took his authority to serve the king. They also condemned him on many other points, which all the nobles testified to. He was completely speechless and could not find a truthful word to speak. When they repeated [these condemnations] twice and thrice before the court, a death sentence befell him.

Հասաւ եւ նստաւ ներքին դահլիճը, որ հրապարակն էր մեծամեծներու: Արդ սենեկապանը արքունիքէն ելաւ եւ հարցնելով ըսաւ անոր. «Զիս թագաւորը ղրկեց քեզի, ըսէ՛ անմիջապէս, որմէ՞ գտած ես այդ բոլոր պատուական պատիւդ, ո՞ր արդար ծառայութեանդ համար:» Եւ յիշեցուց անոր իր դատապարտուած ատեանին բոլոր խօսքերը, նաեւ հոն չխօսածն ալ յայտնեց անոր: Որովհետեւ ոչ թէ օրինաւոր կարգով առած էր Սիւնեաց երկրին տէրութիւնը, այլ նենգութեամբ եւ քսուութեամբ սպաննել տուաւ իր Վաղինակ եղբայրը եւ ինք յափշտակեց անոր իշխանութիւնը, իբրեւ հաւատարիմ պաշտօնեայ արքունիքի մէջ: Նաեւ դատապարտեցին զայն ուրիշ չատ խօսքերով, որոնց վկայ եղան բոլոր աւագանիները: Պապանձեցաւ բոլորովին, եւ ճշմարիտ խօսք մը չմնաց անոր բերանը: Ու երբ ապացոյցները կրկնեցին եւ երեքկնեցին ներսը արքունիքին մէջ, մահուան վճիռը տրուեցաւ անոր:

Արդ եկն ել դահճապետն, եւ մատեաւ վաղվաղակի առաջի ամենայն մեծամեծացն, մերկացոյց ի նմանէ զպատիւն զոր ունէր յարքունուստ, եւ զգեցոյց նմա հանդերձ մահապարտի։ Կապեցին զոտս եւ զձեռս, եւ կանանցաբար նստուցին ի ձի մատակ. տարան եւ ետուն յայն զընդան, ուր կային մահապարտքն ամենայն։

Then the captain of the guard quickly approached him before all the grandees, stripped him of all the regalia he had received from the king, dressed him in the outfit of a convict on death row, handcuffed and fettered him, and sat him like a woman on a mare. They took him and put him in the dungeon where all the convicts on death row were kept.

Արդ եկաւ դահճապետը, եւ ելաւ բոլոր մեծամեծներուն առջեւ. մերկացուց անոր արքունիքէն ունեցած բոլոր պատիւները, եւ հագցուց անոր մահապարտի հագուստը: Կապեցին ձեռքերն ու ոտքերը, եւ մատակ ձի նստեցուցին զայն կնկայ պէս, տարին եւ դրին զնդանը, ուր կը գտնուէին բոլոր մահապարտները։

Իսկ նախարարքն Հայոց եւ սուրբ եպիսկոպոսքն հանդերձ երիցամբքն, թէպէտ եւ էին ի մեծի պատուհասի, ոչինչ յիշէին զնեղութիւնսն, որ անցեալ էր ընդ նոսա, եւ կամ որ այլ եւս ակնկալութիւն էր գալ ի վերայ. այլ զարմացեալ էին ընդ մեծ յայտնութիւնն, որ եղեւ յԱստուծոյ։ Մխիթարէին զմիմեանս եւ ասէին. «Քաջութեամբ պատերազմեցաք, առաւել եւս համբերութեամբ ճգնեսցուք։ Լուեալ է մեր ի սուրբ հարցն մերոց, եթէ գլուխ ամենայն առաքինութեան համբերութիւն է, եւ իմաստութիւն երկնաւոր՝ կատարեալ աստուածպաշտութիւն. եւ զայս ոչ ոք կարէ գտանել առանց չարչարանաց։ Իսկ չարչարանքն յորժամ ընդերկարեսցին ի վերայ՝ յայնժամ բազմանայ վարձ հատուցմանց պարգեւին։ Ապա եթէ այդ այդպէս է, զայս միայն աղաչեսցուք զԱստուած, զի համբերել կարասցուք ամենայն փորձութեանց. եւ Տէր ինքնին արասցէ հնարս մերում փրկութեան։

Though the Armenian nakharars, holy bishops and priests had suffered a great punishment, they did not recall the troubles that had transpired or that were yet to come; rather, they marveled at the great revelation brought about by God.They consoled each other, saying: “We battled bravely, now let us suffer more patiently. We have heard from our holy fathers that patience is the chief of all virtues, and that heavenly wisdom is perfect piety, which no one can attain without suffering. And only when the torments persist will our compensatory reward increase. This being so, let us only beseech God to be able to endure all temptations, and the Lord himself will prepare the means for our salvation.

Իսկ Հայոց նախարարներն ու սուրբ եպիսկոպոսները բոլոր երեցներով միասին, թէեւ մեծ չարչարանքի մէջ էին, սակայն չէին յիշեր ոչ իրենց կրած նեղութիւնները, եւ ոչ հաւանաբար գալիքները. այլ զարմացած էին այս մեծ յայտնութեան վրայ, որ եղած էր Աստուծմէ: Զիրար կը մխիթարէին եւ կ’ըսէին. «Քաջութեամբ պատերազմեցանք, ա՛լ աւելի տոկանք համբերութեամբ: Մեր սուրբ հայրերէն լսած ենք որ համբերութիւնն է բոլոր առաքինութիւններուն գլուխը, եւ երկնաւոր իմաստութիւն՝ կատարեալ աստուածպաշտութիւն, եւ ոչ մէկ մարդ կրնայ գտնել այս առանց չարչարանքի: Իսկ երբ երկարի չարչարանքը, այն ատեն կը շատնայ պարգեւին հատուցումը: Ապա եթէ այդպէս է ադ, միայն խնդրենք Աստուծմէ որ կարենանք համբերել բոլոր փորձութիւններու. եւ Տէրը ինքնին կու տայ մեր փրկութեան հնարքը:

Լուեալ է մեր զդատաստան քառասուն զինուորացն Քրիստոսի, որք բազում հարուածս տանջանաց ընկալան։ Մինն ի նոցանէ փութացաւ ի բաղանիսն, եւ վրիպեաց ի պսակէն. իսկ երեսուն եւ ինն համբերութեամբ կատարեցան, եւ հասին այնմ աւետեացն, որում ցանկացեալն էին։ Իսկ մեր ընկերակից աւանիկ, որ յառաջագոյն որոշեցաւ ի մէնջ, ահա եղեւ գործակից սատանայի։ Մինչ դեռ ոգիք ի մարմնին են, ընկալաւ զառհաւատչեայ գեհենին տանջանաց, որ ո՛չ միայն սրբոց է ողբալի, այլ եւ ամենայն մարդկան»։

“We have heard of the sentencing of the forty martyrs of Christ who received many beatings and tortures. One of them hurried to the baths and lost his crown, while the thirty-nine who were martyred patiently obtained the promise that they desired. And, behold, our friend who had split from us has now become an associate of Satan. While their souls were in their bodies, he received the guarantee of the torments of Gehenna, which is to be lamented not only by saints, but by all men.”

«Մենք դատաստանը լսած ենք Քրիստոսի քառասուն զինուորներուն, որոնք շատ տանջանքներ կրեցին չարաչար: Անոնցմէ մէկը բաղնիք փութացաւ, եւ զրկուեցաւ պսակէն. երեսունինները նահատակուեցան համբերութեամբ, եւ հասան իրենց ցանկացած աւետիքին: Իսկ մեր ընկերակիցը, որ առաջուընէ զատուեցաւ մեզմէ, ահա գործակից եղաւ սատանայի: Եւ դեռ չմեռած ընդունեց դժոխքի չարչարանքներուն գրաւականը, որ ոչ միայն ողբալի է սուրբերուն, այլ եւ բոլոր գազանաբարոյ մարդոց:»

Զայս ասէին, եւ բազում արտասուս ի վերայ կորուսելոյն հեղուին. եւ անդէն զերգս հոգեւորս ի բերան առեալ ասէին. Բարի է յուսալ ի Տէր քան յուսալ ի մարդիկ. բարի է յուսալ ի Տէր քան յուսալ յիշխանս. ամենայն ազինք շրջեցան զինեւ, եւ անուամբ Տեառն յաղթեցի նոցա։ Քաջալերէին զմիմեանս եւ ասէին. «Զայս գիտելով, եղբարք, մի՛ երկիցուք յանաստուած ազգէս հեթանոսաց, որ քան զմեղուս վատթարագոյն եւս են ի զայրանալն իւրեանց. զի եւ նոցա ցասումն ի սատակումն անձանց իւրեանց լիցի. այլ մեք զանուն Տեառն կարդասցուք եւ վանեսցուք զամենեսեան»։

They said this, and poured many tears over the lost one, with spiritual songs in their mouths: “It is better to trust in the Lord than to trust in man; better to trust in the Lord than to trust in princes; all nations surrounded me, but in the name of the Lord I will destroy them.” And they encouraged each other and said: “Knowing this, brothers, do not be afraid of the godless nations of heathens, who are much worse in their rage than the bees; for their anger will be the cause of their own destruction; but we will call upon the name of the Lord and expel them all.”

Այս կ’րսէին եւ շատ արցունք կը թափէին կորսուողին վրայ, եւ հոգեւոր երգեր խօսելով կ’ըսէին. «Լաւ է դնել յոյսը Տիրոջ վրայ, քան թէ մարդոց. լաւ է յուսալ Տիրոջ, քան թէ իշխաններու. բոլոր ազգեր պատեցին իմ շուրջս, եւ Տիրոջ անուամբ յաղթեցի անոնց:» Զիրար կը խրախուսէին եւ կ՚ըսէին. «Ո՛վ եղբայրներ, այս գիտնալով չվախնանք այս անաստուած հեթանոսներէն, որոնք բարկացած ժամանակ մեղուներէն ալ գէշ են, որովհետեւ անոնց կատաղութիւնը պատճառ կ’ըլլայ իրենց սատակման. իսկ մենք օգնութեան կոչենք Տիրոջ անունը եւ վանենք ամենքն ալ:»

Իսկ ուրացեալն Վասակ հայէր ի միաբանութիւն սուրբ կապելոցն, որք մեծաւ խնդութեամբ ընդունէին զչարչարանսն, եւ զուարթագոյն եւ պայծառք երեւէին որպէս յառաջագոյն յարքունիսն. հայէր եւ կարաւտէր, եւ ոչ ոք խառնեաց զնա ի նոսա, այլ ուրոյն նովին կապանաւք պահէին։ Եւ աւր ըստ աւրէ բերէին իբրեւ զգէշ ընկենուին ի մեծ հրապարակին, ձաղէին եւ այպանէին, եւ տեսիլ ամենայն կարաւանին զնա առնէին։ Կողոպտեցին հանին եւ ոչ ինչ թողին զոր ընդ իւրն ունէր. այնպէս ձաղեցին աղքատութեամբ, մինչ հաց մուրանային եւ բերէին նմա իւր ծառայքն։ Եւ այնպէս սաստիկ արկին զպարտերս հարկաց աշխարհին ի վերայ տան նորա, որ մինչեւ զհարց եւ զհաւուց եւ զիւր արարս եւ զզարդս կանանց եւս եդ ի վերայ եւ ետ եւ տուժեցաւ, եւ ոչ կարաց հատուցանել զպարտսն արքունի։ Եւ յայն տեղի հասուցին, մինչեւ հարցանել նմա՝ «Եթէ կայցէ՞ ինչ գանձ ի գերեզմանս նախնեացն մերոց»։ Եւ եթէ գտեալ էր նորա, հանէր եւ տայր ընդ իւր եւ ընդ ընտանեացն տուգանս. որպէս զի բազում մարդիկ իսկ չոգան ի տուժի։

The apostate Vasak looked upon the unity of the holy prisoners who cheerfully accepted their torments, appearing as joyful as they had appeared in court. He looked with longing but no one mingled with him, for he was kept separate in imprisonment. Day after day the guards dropped him like a carrion in the great square, where he was mocked and insulted and made a spectacle of before the whole caravan. They robbed him, leaving him with none of his belongings; thus, they mocked him in his impoverished state while his servants would beg on his behalf and take him bread. They charged such high property taxes on his house that even relying on his father’s and grandfathers’ possessions, in addition to his own, along with the women’s ornaments did not suffice to clear his debts to the royal. In the end they asked him: “Are there any treasures buried in the tombs of our ancestors?” For if he found any, it would have been used to pay off his and his family’s fines, since many of them had also been fined.

Իսկ ուրացող Վասակ կը նայէր կապուած սուրբերուն միաբանութեան, որոնք չարչարանքը կ՚ընդունէին մեծ ուրախութեամբ, եւ զուարթագոյն ու պայծառ կ’երեւէին, ինչպէս առաջ արքունիքի մէջ. կը նայէր եւ կարօտ կը քաշէր, բայց թոյլ չէին տար իրեն խառնուիլ անոնց, այլ զատ կը պահէին նոյն կապանքով : Եւ ամէն օր դիակի պէս կը բերէին եւ կը նետէին մեծ հրապարակը, եւ կը ծաղրէին կը խայտառակէի, եւ բոլոր բազմութեան նշաւակ կ՚ընէին զայն: Կողոպտեցին առին եւ բան մը չթողուցին իր քովը ունեցածէն, եւ աղքատութեամբ այնպէս խայտառակեցին զայն որ մինչեւ անգամ իր ծառաները հաց մուրալով կը բերէին անոր: Ու երկրին տուրքերուն պարտքը այնպէս սաստիկ դրին անոր տանը վրայ որ մինչեւ անգամ իր հայրերուն պապերուն գոյքերը, եւ իրենը ու կիներուն զարդերն ալ վրան դրաւ ու տուաւ, եւ նորէն չկրցաւ վճարել արքունի պարտքը: Եւ այն աստիճանի բերին որ մինչեւ անգամ ան հարցուց՝ թէ «Գանձեր կա՞ն մեր նախնիներու գերեզմաններուն մէջ:» Ու եթէ գտնէր, կը հանէր եւ կու տար ան իր եւ ընտանիքին տուգանքին փոխարէն, որովհետեւ շատ մարդիկ ալ տուգանքի ենթարկուեցան:

Եւ իբրեւ այսպէս յամենայն կողմանց հարեալ վատթարացաւ, անկաւ յախտս դժնդակս անդէն ի կապանսն։ Ջեռաւ փոր նորա, եւ հարան եւ տրորեցան գոգք նորա, եւ քամեալ մզեցաւ թանձրամսութիւն նորա։ Եռացին որդունք ընդ աչս նորա, եւ ի վայր սորեցին ընդ ռնգունս նորա. խցան լսելիք նորա, եւ ծակոտեցան չարաչար շրթունք նորա. լուծան ջիլք բազկաց նորա, եւ յետ կոյս կորացան կրկունք ոտից նորա։ Բղխեաց ի նմանէ հոտ մահու, եւ փախստական եղեն ի նմանէ ձեռնասուն ծառայք նորա։ Լեզուն միայն կայր կենդանի ի բերան նորա, եւ ոչ գտաւ խոստովանութիւն ի շրթունս նորա։ Ճաշակեաց զմահ հեղձամղձուկ, եւ էջ ի դժոխս անհնարին դառնութեամբ։ Ոտնհար եղեն նմա ամենայն սիրելիք նորա, եւ ոչ յագեցան սաստիկ հարուածովք ամենայն թշնամիք նորա։

When he deteriorated, having thus been beaten from all sides, he fell into a painful illness in prison. His stomach scorched, his bosom churned and crushed, and his fat burned off. Worms crept from his eyes and crawled down from his nostrils; his ears closed shut, his lips developed severe sores, the sinews of his arms dissolved, and his heels became deformed. The stench of death emanated from him, and even the servants whom he himself had raised fled from him. Only his tongue remained alive in his mouth, yet no confession was found from his lips. He tasted the death of suffocation and descended to hell in unbelievable bitterness. All his loved ones walked all over him and his enemies were not quenched by the severe torments that were inflicted upon him.

Ու երբ այսպէս ամէն կողմէն զարնուելով անարգուեցաւ, անտանելի ախտերու ենթարկուեցաւ կապանքի մէջ: Տապացաւ անոր փորը, եւ իջուածք եղաւ ու տրորեցաւ. անոր կուրծքը, եւ ծիւրեցաւ քամուեցաւ անոր թանձրամսութիւնը: Որդեր եռացին անոր աչքերուն մէջ, եւ սողացին անոր ռունգերէն ալ վար. գոցուեցան անոր ականջները, եւ չարաչար ծակոտեցան անոր շրթունքները. թուլցան անոր թեւերուն ջիղերը, եւ ետ ծռեցան անոր ոտքի կրունկները: Մահուան հոտ բուրեց անկէ, եւ անկէ փախուստ տուին իր ձեռնասուն ծառաները: Միայն լեզուն ողջ էր անոր բերնին մէջ, բայց խոստովանութիւն չգտնուեցաւ անոր շրթունքներուն վրայ: Մեռաւ շնչահեղձ. եւ դժոխք իջաւ անտանելի դառնութեամբ: Անոր բոլոր սիրելիները անարգեցին զայն, եւ իր բոլոր թշնամիները չյագեցան անոր սաստիկ տանջանքներովը:

Եւ այն որ կամէրն թագաւոր լինել մեղաւք Հայոց աշխարհին, ոչ երեւեցաւ տեղի գերեզմանի նորա. քանզի իբրեւ զշուն մեռաւ եւ իբրեւ զէշ քարշեցաւ։

And he who had wrongfully wished to become king of Armenia was not even buried at a cemetery because he died like a dog and was hauled away like a donkey.

Եւ ան՝ որ մատնութեամբ թագաւոր ըլլալ կ’ուզէր Հայաստանի, գերեզմանի տեղ ալ չունեցաւ անոր մէջ, որովհետեւ շան պէս մեռաւ եւ զազիր դիակի պէս քաշքըշուեցաւ:

Ոչ յիշեցաւ անուն նորա ի մէջ սրբոց, եւ ոչ մատեաւ յիշատակ նորա առաջի սուրբ սեղանոյն յեկեղեցւոջն։ Ոչ ինչ եթող չարիս՝ զոր ոչ գործեաց ի կեանս իւր, եւ ոչ ինչ մնաց ի մեծամեծ չարեաց՝ որ ոչ անցին ընդ նա ի մահուան նորա։

His name was not recorded among the saints’, nor was he commemorated at the holy altar of the church. He did not relent from committing evils throughout his life and there is no great evil that he did not experience in the course of his death.

Սուրբերու մէջ չյիշուեցաւ իր անունը, ոչ ալ անոր յիշատակը բերուեցաւ սուրբ սեղանին առջեւ։ Իր կեանքին մէջ չթողուց չարիք մը որ չգործէ, եւ չմնաց մեծամեծ չարիք մը, որ չկրէ մահուան ատեն։

Գրեցաւ յիշատակարանս այս վասն նորա, առ ի կշտամբումն յանդիմանութեան մեղաց նորա. զի ամենայն՝ որ զայս լուեալ գիտասցէ, նզովս ի հետ արկցէ, եւ մի՛ լիցի ցանկացող գործոց նորա։

This colophon was documented to make an example of his sins, so that everyone who hears this knows that he was anathematized for them, and so that no one desires to do as he did.

Այս յիշատակարանը գրուեցաւ անոր յանցանքը խայտառակելու, որպէսզէ ո՛վ որ ասոնք լսելով գիտնայ, նզովք արձակէ անոր ետեւէն, եւ ցանկացող չըլլայ անոր գործերուն։

Chapter 7 #

ԴԱՐՁԵԱԼ ՎԱՍՆ ՆՈՐԻՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻՆ ԵՒ ՉԱՐՉԱՐԱՆԱՑ ՍՈՒՐԲ ՔԱՀԱՆԱՅԻՑՆ։

More on the Same War and the Torments of the Holy Priests.

ԴԱՐՁԵԱԼ ՆՈՅՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻՆ ԵՒ ՍՈՒՐԲ ՔԱՀԱՆԱՆԵՐՈՒՆ ՉԱՐՉԱՐԱՆՔՆԵՐՈՒՆ ՄԱՍԻՆ։

Արդ ի վեշտասաներորդի ամի տէրութեան նորին թագաւորի՝ դարձեալ անդրէն խաղայր գնայր յաշխարհն Քուշանաց մեծաւ սրտմտութեամբ ի գործ պատերազմի։ Եւ գնացեալ ի Վրկանէ, եւ ելեալ յԱպար աշխարհ, նովին կապանաւք զնախարարսն եւ զքահանայսն հրամայեաց պահել ի դղեկ քաղաքի ի Նիւշապուհ. եւ զերկուս յերանելի կապելոցն ընդ իւր խաղացոյց։ Ահ արկանէր ամենայն քրիստոնէութեան՝ ընդ որ անցանէր։

Now in the 16th year of his reign, king [Yazdegerd] advanced again into the land of the Kushans in a great rage to wage war. Going from Vrkan to the land of Apar, he commanded that the nakharars and the priests be kept imprisoned in the fortified city of Nishapur and took two of the blessed prisoners with him. He struck fear among all Christians along the way.

Արդ նոյն թագաւորին տէրութեան տասնվեցերորդ տարին, դարձեալ Քուշաստան կռիւի գնաց մեծ զայրոյթով: Եւ Վրկանէն անցնելով Ապարը մտաւ, եւ նախարարներն ու քահանաները նոյն կապանքով պահել հրամայեց Նիւշապուհ քաղաքին դղեակին մէջ, եւ իր հետ տարաւ երանելի կապուածներէն երկուքը: Ահ սարսափ կ’ազդէր իր գացած տեղերուն քրիստոնեաներուն։

Իբրեւ զայն տեսանէր Հոն մի, որ էր յազգէ թագաւորացն ի Խայլանդրաց աշխարհէն, Բէլ անուն, եւ ի ծածուկ խոնարհէր առ քրիստոնեայսն, եւ սիրով յաւժարութեամբ ուսանէր ի նոցանէ զճշմարտութիւնն, եւ կամաւք իւրովք նուաճեալ էր ընդ իշխանութեամբ թագաւորին, եւ կարի յոյժ դառնանայր ի միտս իւր, յորժամ տեսանէր չարչարեալ զսուրբսն։ Եւ իբրեւ այլ ոչ ինչ էր ձեռնհաս, փախստական անկանէր առ արքայն Քուշանաց։ Երթայր եւ պատմէր նմա զամենայն անցս չարչարանացն, զոր անցոյց թագաւորն ընդ աշխարհն Հայոց. տեղեակ եւս առնէր զնա վասն խրամատութեանն պահակին Հոնաց. ցուցանէր եւ զերկպառակութիւն զաւրացն, որ բազում ազգք բաժանեցան ի սիրոյ թագաւորին. ազդէր նմա եւ զտրտունջ զԱրեաց աշխարհին։

He saw a Hun named Bel of royal stock from the land of Khaylndurk who had secretly humbled himself to the Christians and enthusiastically learned the truth from them; despite willingly subjecting himself to the king’s authority, he became bitter when he saw the torments of the holy ones. But being powerless to help them, he fled to the king of the Kushans. He went and told him of all the torments that the king had inflicted upon Armenia, about the breach against the fortress of the Huns and the dissension of the soldiers by which many nations dissolved their attachment to the king. He also alerted him of the grumbling in the land of the Aryans.

Երբ այս կը տեսնէր Բէլ անուն Հոն մը, որ թագաւորազն մըն էր Խայլանդուրներէն, եւ քրիստոնեաներուն կը հակէր գաղտնաբար, ու անոնցմէ ճշմարտութիւնը կը սորվէր սիրով ու յօժարութեամբ, եւ իր կամքովը հպատակած էր թագաւորին, իր սրտով չափազանց կը դառնանար տեսնելով սուրբերուն չարչարուիլը, ու երբ ձեռնհաս չէր ուրիշ բան մը ընելու, փախչելով կ’ապաստանի Քուշանաց թագաւորին: Կ’երթայ եւ անոր կը պատմէ բոլոր չարչարանքները, որ թագաւորը բերաւ Հայաստանի վրայ. նաեւ Հոնաց պահակին քանդումն ալ կը տեղեկացնէ անոր. եւ կը ցուցնէ զօրքերուն երկպառակութիւնն ալ՝ թէ ինչպէս շատ ազգեր բաժնուեցան թագաւորին սէրէն. նոյնպէս Արեաց երկրին տրտունջն ալ կ’իմացնէ անոր:

Զայս իբրեւ լուաւ թագաւորն Քուշանաց, ոչ ինչ երկմտութեամբ թերանայր յառնէն, եւ ոչ կարծիք լրտեսի անկանէին ի սիրտս նորա։ Քանզի սակաւ մի յառաջագոյն նորա լուեալ էր, դարձեալ իբրեւ ստուգեաց ի Բելայն զայն եւս, եթէ խաղացեալ գայ ի վերայ աշխարհին Քուշանաց, փութացաւ վաղվաղակի, զաւր ժողովէր գունդ կազմէր, ելանել նմա ընդ առաջ հզաւր ձեռամբ։ Զի թէպէտ եւ ոչ կարէր յանդիման տալ պատերազմ ընդդէմ նորա, այլ ի վերջի թեւոյն անկեալ՝ բազում հարուածս հասուցանէր ի վերայ զաւրացն արքունի։ Եւ այնպէս նեղեալ շտապէր, զի անձուկ լաշկարաւ վատախտարակ արարեալ՝ այսրէն դարձուցանէր, եւ ասպատակաւ զհետ մտեալ աւերէր զբազում գաւառս արքունի, եւ ինքն ողջանդամ անդրէն յերկիրն իւր դառնայր։

When the king of the Kushans heard this, he did not suspect or doubt the man at all, nor did he in his heart suspect him of being a spy. For he had already heard some of this in advance, so when Bel also confirmed that [Yazdgerd] was advancing upon the land of the Kushans, he promptly assembled his forces to march against Yazdegerd with a mighty hand. Although he could not oppose him in battle, he was able to inflict many blows upon the last flank of the royal army. And thus did he oppress them: With only a small regiment he created a setback that made them retreat, and then pursued them, raiding many of the royal provinces on the way before returning to his country in sound health.

Երբ Քուշանաց թագաւորը կը լսէ այս, երբեք չտարակուսիր այն մարդէն, ոչ ալ լրտեսի կասկած մը կը մտնէ անոր սիրտը: Որովհետեւ քիչ առաջ ալ լսած էր, եւ դարձեալ երբոր Բելէն ալ ստուգեց զայն՝ թէ Քուշաստանի վրայ կու գայ, շուտ մը զօրք ժողուելով գունդ կազմեց, եւ անոր դէմ ելաւ զինուորական մեծ ոյժով: Բայց թէեւ չէր կրնար անոր հետ պատերազմիլ դէմ դիմաց, սակայն բանակին վերջապահներուն վրայ յարձակելով մեծ ջարդ կու տայ արքունի զօրքերուն: Եւ այնպէս նեղը կը դնէ որ սակաւաթիւ գունդերով անճրկած ետ կը դարձնէ, եւ ինք ասպատակներով զայն հետապնդելով արքունի շատ մը գաւառները աւերակ կ’ընէ, եւ իր երկիրը կը վերադառնայ անվնաս։

Եւ իբրեւ ետես թագաւորն, եթէ անարգանաւք եւ վատթարութեամբ դարձեալ եմ ի պատերազմէս, զիջաւ փոքր մի ի հպարտութենէն, եւ գիտաց եթէ յերկպառակութենէ զաւրացն եղեն չարիքն ամենայն։ Եւ առ մղձկել սրտին՝ չգիտէր թէ յո՛ թափէր զթոյնս դառնութեանն։ Իսկ մեծ հազարապետն յոյժ էր յերկիւղի, քանզի ինքն էր պատճառ ամենայն չարեացն որ գործեցան։

When the king saw that he had returned from the war disgracefully, he fell somewhat from his pride and came to understand that all the harms had occurred because of the dissension of his soldiers. With his heart suffocating, he did not know upon whom to spill his bitter venom, and the great hazarbed was in great fear, for he was the cause of all the harms that had been wrought.

Եւ թագաւորը երբ տեսաւ որ անարգանքով ու կորուստով դարձաւ պատերազմէն, հպարտութենէն խոնարհեցաւ քիչ մը, եւ գիտցաւ որ այս բոլոր չարիքները յառաջ եկան իր զօրքերուն երկպառակութենէն: Եւ չափազանց սրտնեղութենէն չէր գիտեր թէ ո՛ւր թափէր դառնութեան թոյնը: Իսկ սաստիկ կը վախնար մեծ հազարապետը, որովհետեւ ինքն էր գործուած բոլոր չարիքներուն պատճառը:

Սկսաւ բանս ի բերան դնել մոգպետին եւ մոգացն, որք մատուցեալ յանդիման ասէին ցթագաւորն. «Արքայ քաջ, մեք ի դենէ գիտեմք, զի ոչ ոք ի մարդկանէ կարէ կալ առաջի քոյոյ մեծի զաւրութեանդ. այլ վասն քրիստոնէից, որ են ընդդէմ աւրինաց մերոց, բարկացեալ են մեզ աստուածքն, զի մինչեւ ցայսաւր կենդանի պահեցեր զնոսա»։ Եւ յիշեցուցանէին եւս նմա, եթէ ո՛րպէս նոքա ի բանտի անդ անիծանէին զքեզ։ Եւ բազում եւ այլ եւս հայհոյութիւնս խաւսէին զսրբոցն, եւ զաւր հանապազ զնոսա յաչաց հանէին, եւ զմիտս թագաւորին ածէին ի ցասումն բարկութեան. մինչեւ փութացաւ վաղվաղակի հեղուլ զարիւն անմեղացն։

He began telling the mogbed and magi what to do. They came before the king and said: “Valiant king, we know from our religion that no mortal can withstand your great power; but regarding the Christians who oppose our customs, the gods have become angry at us, for till today you have kept them alive.” They also reminded the king of how they had cursed him in prison. But they blasphemed the holy ones much more, and tried every day to slander them and drive the king to fury, until he hastened to spill the blood of the innocent ones.

Սկսաւ բերանը խօսք դնել մոգպետին եւ մոգերուն, որոնք թագաւորին ներկայանալով կ’ըսէին. «Ով պատուական արքայ, մենք գիտենք մեր կրօնքէն որ ոչ մէկ մարդ կրնայ դիմադրել քու մեծ զօրութեանդ, այլ քրիստոնեաներուն համար որ մեր օրէնքին հակառակ են աստուածները բարկացած են մեզի, որովհետեւ մինչեւ այսօր կենդանի պահեցիր զանոնք:» Եւ իրեն կը յիշեցնէին ալ թէ ինչպէ՛ս բանտին մէջ կ’անիծէին զինք: Եւ դեռ շատ մը հայհոյութիւններ կը խօսէին սուրբերուն վրայօք, եւ բոլոր օրը աչքէ կը հանէին զանոնք, եւ բարկութեան կը գրգռէին թագաւորը, մինչեւ փութաց ան թափել անմեղներուն արիւնը:

Ետ հրաման վասն երկուցն որ անդէն ի կարաւանին առ իւրն էին, Սամուէլ եւ Աբրահամ, զի գաղտ կորուսցեն զնոսա։ Իսկ որք էին ի դղեկ քաղաքին, հեռի էին ի կարաւանէն իբրեւ աւթիւք հնգետասան։ Հրամայեաց համբարակապետին, որում անունն էր Դենշապուհ, զի յառաջ քան զնա երթիցէ ի քաղաքն, ուր էին սուրբ քահանայքն Տեառն, եւ չարաչար տանջանաւք իշխեսցէ դատել եւ հարցանել, եւ սրով վախճանել։

The king commanded that the two who were there in his caravan, Samuel and Abraham, be secretly killed; while those who were [imprisoned] in the fortress of the city were a 15 days’ journey from the caravan. He commanded the hambarakabed, whose name was Denshapur, to precede him to the city where the holy priests of the Lord were and to preside over their trial and interrogation with cruel torments, and to execute them with the sword.

Իր հետ բանակին մէջ գտնուող երկուքի, Սամուէլի եւ Աբրահամի համար հրաման տուաւ որ գաղտնի կորսնցնեն զանոնք: Իսկ քաղաքին դղեակը գտնուողները գրեթէ տասնհինգ օթեւան հեռու էին բանակէն: Հրամայեց իր Դենշապուհ անուն համբարակապետին որ քաղաք երթայ իրմէ առաջ, ուր կը գտնուէին Տիրոջ սուրբ քահանաները, եւ իրաւունք ունենայ չարաչար տանջանքներով հարցնել ու դատել, եւ սրով մեռցնել:

Այլ զնոսա մոգպետին յառաջագոյն, որում յանձն արարեալ էր, բազում անգամ աւելի քան զհրամանն արքունի չարչարեալ էր. քանզի իշխան դենպետ էր Ապար աշխարհին, եւ առաւել ջերմագոյն էր ի մոգութեանն. քան զբազում գիտունսն եւս տեղեակ էր զրադեշտական աւրինացն։ Նա եւ զոր մեծ պարծանս համարէին ըստ իւրեանց մոլորութեանն կարգին, Համակդեն անուն էր. գիտէր եւ զԱմպարտքաշն, ուսեալ էր եւ զԲոզպայիտն, ունէր եւ զՊահլաւիկն եւ զՊարսկադենն։ Քանզի այս հինգ կեշտք են, որ գրաւեալ ունին զամենայն աւրէնս մոգութեանն. բայց արտաքոյ սոցա է մեւս եւս այլ վեցերորդ, զոր Պետմոգն կոչեն։

But previously, the mogbed to whom they had been committed had already tortured them many times more than called for by the royal command—for he was the ruling Denbed of Apar, and more fervent in his magism and more knowledgeable of the Zoroastrian denominations than many of the knowledgeable ones. And they considered as praiseworthy his title of hamakden in their aberrant ranks, and he was also versed in the Ampartkash, had learned the Bozpayit and knew the Pahlawik and the Parskaden. For these are the five denominations that constitute the whole religion of Magism; but besides these there is another, a sixth, that they call Bedmog.

Բայց մոգպետը, որուն յանձնուած էին անոնք, շատ անգամ չարչարած էր զանոնք, դեռ արքունի հրամանը չտրուած, որովհետեւ Ապարի Դենպետ իչխանն էր, եւ աւելի ջերմեռանդ մոգութեան մէջ. եւ շատ գիտուններէն աւելի տեղեակ էր զրադաշտական օրէնքին: Եւ ինչ որ պարծանք կը համարէին իրենց մոլար վարդապետութեան, սա՛ էր թէ, Համակդեն տիտղոսն ունէր. Ամպարտքաղը գիտէր, Բոզպայիտն ալ սորուած էր. Պալհաւիկին Պարսկադենին ալ հմուտ էր: Որովհետեւ այս հինգ աղանդներն են որ կը պարունակեն բոլոր մոգութեան օրէնքը. բայց ասոնցմէ դուրս կայ վեցերորդ մըն ալ, որ Պետմոգ կը կոչեն:

Թուէր իմն անձին, եթէ կատարեալ իցէ ամենայն գիտութեամբ. հայէր ընդ երանելիսն, եթէ առ տգիտութեան մոլորեալ են ի մեծ գիտութենէս մերմէ։ Եդ սնոտի կարծիս ի մտի՝ անդադար չարչարել զնոսա, զի թերեւս առ չժուժալ մարմնոյն նեղութեանց՝ լուայց ի նոցանէ բանս ինչ ողոքանաց։ Վասն որոյ զատ եւ որոշեաց ի նախարարացն զքահանայսն, եւ հեռացոյց ի նոցանէ բացագոյն, եւ արկ զնոսա ի ներքնատուն մի գէճ խաւարչտին։ Եւ հրամայէր վեց առն երկու քաշկէնս ժամէ ի ժամ, եւ դորակ եւ կէս ջուր. եւ ամենեւին ոչ զոք թողոյր մաւտ երթալ ի դուրս բանտին։

It seemed to him that he was perfect in all knowledge. He looked upon the blessed ones as though ‘they have ignorantly strayed from our great knowledge.’ He conceived vain ideas to torment them incessantly, for perhaps they would not be able to endure these and he would hear flattering words from them. Therefore, he separated the priests from the nakharars, kept them apart, and threw them into a damp and dark dungeon. He instructed that only two barley rusks and a hin and a half of water be given to the six men from time to time, and did not allow anyone near the prison doors.

Ինքն այսպէս կը կարծէր թէ բոլոր գիտութիւնով կատարեալ է. երանելիներուն կը նայէր որ տգիտութեան պատճառով մոլորած են իրենց մեծ գիտութենէն: Իր մտքին մէջ դրաւ սնոտի կարծիքը՝ անդադար չարչարելու զանոնք՝ թերեւս չտոկան մարմնական նեղութիւններու, եւ ինք աղաչանքի խօսքեր լսէ անոնցմէ: Անոր համար քահանաները զատեց նախարարներէն եւ հեռացուց անոնցմէ. ու զանոնք դրաւ խոնաւ եւ մթին ներքնայարկի մը մէջ: Եւ հրամայեց վեց մարդոց անոնց տալ ատեն-ատեն երկու քարեհաց եւ մէկու կէս դորակ ջուր, եւ արգիլեց որ մէկը չերթայ ամենեւին բանտին դուռը:

Եւ իբրեւ աւուրս քառասուն այսու նեղէր զնոսա, եւ ոչ լուաւ ի նոցանէ բան թուլութեան, այլ իմն ած զմտաւ, եթէ ոք յիւրոց ծառայիցն գաղտ եգիտ ինչ ի նոցանէ եւ ի ծածուկ տայցէ նոցա նոցա կերակուր։ Ինքն երթեալ կնքէր զերդ եւ զդուռն բանդին, եւ զկարգեալ ռոճիկն տայր յիւր հաւատարիմսն տանել նոցա. եւ արար զայս աւուրս հնգետասան։

After afflicting them like this for forty days and hearing not a word of weakness from them, he suspected that one of his servants had been discovered by them and was secretly taking them food. So he went himself and sealed the skylight and door shut and thereafter had their ration taken to them by his loyal men. He did this for fifteen days.

Ու երբ այսպէս քառասուն օր նեղեց զանոնք թուլութեան խօսք մը չլսեց անոնցմէ, ուրիշ բան մը խորհեցաւ, իբր թէ իր ծառաներէն մէկը գաղտնի կերպով բան մը առաւ անոնցմէ, եւ գաղտնի կերակուր կը տանի անոնց: Ինք անձամբ երթալով կը կնքէր բանտին դուռը եւ երդիքը, եւ իր հաւատարիմներովը ղրկել կու տար անոնց սահմանուած ռոճիկը. ու այսպէս ըրաւ տասնհինգ օր:

Սակայն եւ այնպէս երանելիքն ոչ ինչ շտապեալ տագնապեցան. այլ մեծաւ համբերութեամբ տանէին զճգնութիւնն, եւ անդադար սաղմոսիւք կային ի հանապազորդ պաշտամանն. եւ ի կատարել աղաւթիցն զուարթագին գոհանալով՝ սակաւիկ մի հանգչէին ի գետնախշտի յանկողինսն։

But the blessed men were not pressed or alarmed by this, but endured the hardship with great patience and ceaselessly sang psalms in their daily worship. Upon completion of their prayers, they would contentedly rest a bit upon their floor beds.

Սակայն եւ այնպէս երանելիները բնաւ չնեղուեցան ու չտագնապեցան. այլ կը ճգնէին մեծ համբերութեամբ, եւ անդադար սաղմոսներով կը կատարէին ամենօրեայ պաշտամունքը, եւ աղօթքէն ետքը գոհանալով զուարթագին՝ սակաւիկ մը կը հանգչէին գետնախշտի անկողնին մէջ:

Իսկ պահապանքն որ ի վերայ կապելոցն կային, յոյժ էին զարմացեալ ընդ առողջութիւն անհիւանդութեան նոցա, իբրեւ լսէին զանդադար հնչումն ձայնիցն։ Վասն այնորիկ պատմեցին յականջս մոգպետին եւ ասեն. «Ոչ են արքն այն լոկ առանց մեծի զաւրութեան. զի եթէ պղնձի մարմինք ունէին նոքա, արդ լուծեալ էր ի գէճ խոնաւոյ անտի։ Բազում ժամանակք են մեր, զի յանձն է մեզ պահպանութիւն բանտիս. ոչ յիշեմք՝ եթէ ի կապելոց ոք ամսաւրեայ ժամանակ կեցեալ է ի տանդ յայդմիկ։ Արդ մեք ասեմք քեզ. եթէ առեր հրաման վասն մահու նոցա եւ սպանանես, դու գիտես. ապա թէ ոչ, պահել յանձն արարաւ քեզ եւ ոչ դատել զնոսա, չարաչար վտանգ է կապելոցն։ Նա եւ մեք զահի հարեալ եմք եւ յոյժ երկնչիմք, յորժամ տեսանեմք զայնպիսի անհնարին նեղութիւնս»։

But the guards who were overseeing the prisoners were astonished at their health and absence of illness while listening to the incessant sound of their voices. Therefore, they related this to the mogbed and said: “These men are not without great power, for even if they had bodies of copper, the dampness of the dungeon would have destroyed them. We have been entrusted with guarding this prison for a long time, yet we cannot recall any prisoners who lasted even a month in the premises. So we say to you: Only you know whether you have been authorized to sentence them to death; but if, on the other hand, you have been instructed to hold and not prosecute them, these prisoners are in extreme peril. We ourselves are awestruck and extremely terrified whenever we witness their extreme torments.”

Իսկ կապեալներուն վերակացու պահապանները, երբ կը լսէին անոնց ձայնին հնչումները, խիստ կը զարմանային անոնց առանց հիւանդ ըլլալու առողջ մնալնուն վրայ: Անոր համար մոգպետին պատմեցին ու ըսին. «Առանց մեծ զօրութեան մը չեն այն մարդիկը, որովհետեւ անոնք եթէ պղինձէ մարմին անգամ ունենային՝ կը քայքայուէին այս խոնաւութենէն: Շատ ժամանակէն ի վեր է որ մեզի յանձնուած է այս բանտին պահպանութիւնը, չենք յիշեր որ կապուած մը այս տան մէջ ապրած ըլլայ ամիս մը: Արդ մենք կ՚ըսենք քեզի, եթէ անոնց մահուան հրաման առիր եւ կը սպաննես, դուն գիտես, ապա եթէ զանոնք պահել հրամայուեցաւ քեզի՝ եւ ոչ դատել. չարաչար վտանգ կայ կապեալներուն: Նաեւ մենք կ’ահաբեկինք եւ շատ կը վախնանք երր կը տեսնենք այս սոսկալի նեղութիւնները:»

Եւ իբրեւ զայս լուաւ մոգպետն, յարուցեալ ինքնին երթայր ի մէջ գիշերին յերդ բանտին։ Եւ հայեցեալ ի ներքս ընդ մութ գիշերոյն, այն ինչ լինէր նոցա ի պաշտամանէն հանգչել, եւ տեսանէր զանձն իւրաքանչիւր կապելոցն, զի իբրեւ զկանթեղ անշիջանելի վառեալ բորբոքէր։ Զահի մեծի հարաւ, եւ ասէր ընդ միտս իւր. «Զի՞նչ է այս մեծ սքանչելիքս. աստուածք մեր ուրեմն եկեալ իջեալ են ի բանտս, եւ նոցա փառաւորութիւնն լուցեալ բորբոքի։ Եւ եթէ նոքա առ սոսա ոչ մերձենան, մարդոյ լոկոյ անհնարին է զայսպիսի պայծառութիւն լուսոյ զգենուլ։ Իմ այսպէս լուեալ էր վասն կեշտիս այսորիկ, եթէ առ յոյժ յիմարութեանն մոլորեալ են, եւ ստութեամբ կերպարանին յաչս տգէտ մարդկան. թերեւս եւ այս տեսիլ այնպէս ինչ երեւեցաւ ինձ»։

When the mogbed heard this, he got up and went to the skylight in the middle of the night. He looked inside through the darkness of the night just as they were resting after their service and saw that each of the prisoners was like the burning fire of an inextinguishable lamp. He was awestruck and said to himself: ‘What is this great wonder? Our gods must have come and descended into this prison and set their glory alight. For it would have been impossible for man alone to don such bright light without the gods being near them. But I have also heard that this sect are misled by their great folly, and that they deceitfully transform themselves to the eyes of ignorant men, which is perhaps how this vision appears to me.”

Ու երբ մոգպետը լսեց այս, գիշերանց ելաւ եւ ինքն անձամբ գնաց բանտին երդիքը: Եւ գիշերուայ մութին մէջէն ներս նայելով, անոնք հազիւ թէ դադրած էին պաշտամունքէ ու հանգչած, կը տեսնէր իւրաքանչիւր կապեալը որ վառուած ու բորբոքած էր անշիջանելի կանթեղի պէս: Եւ զարհուրելով կ’ըսէր իր մտքէն. «Ինչ է այս մեծ հրաշքը. ուրեմն մեր աստուածներն եկած իջած են այս բանտին մէջ, եւ անոնց փառաւորութիւնն է որ վառուած կը բորբոքի: Եւ եթէ անոնք չմօտենային ասոնց, անկարելի է որ կական մարդը հագնի այսպիսի լուսեղէն պայծառութիւն: Այդ կրօնքին մասին ես այնպէս լսեր եմ որ չափազանց յիմարութենէ մոլորած են, եւ ստութեամբ կը կերպարանին տգէտ մարդոց աչքին. եւ թերեւս այս տեսիլքն ալ այնպէս երեւցաւ ինծի:»

Եւ ոչ կարէր համաւրէն կալ ի վերայ իրացն երեւման։ Եւ մինչդեռ յայսմ մտաց խորհրդի էր, դարձեալ սուրբքն յիւրաքանչիւր խշտեկացն կանգնեցան կացին ի սովորական պաշտամանն։ Յայնժամ ճշմարտեալ գիտաց մոգպետն. եթէ ոչ այլ ընդ այլոյ տեսանէր՝ որ երեւեցաւն նմա, այլ ի նոցունց յանձանց փայլէր լուսաւորութիւնն։ Յայնժամ կրկին անգամ զահի հարաւ եւ ասէ. «Ո՞ւմ ի կապելոցն եղեւ այսպիսի յայտնութիւն. ես եւ ոչ զմի ոք ոչ գիտեմ, եւ ոչ լուեալ է իմ ի հարցն յառաջնոց»։ Եւ քանզի անհնարին շարժեցաւ ի մեծ սքանչելեացն, եւ դողացին ամենայն մարմինքն, եւ թմբրեալ կիսամեռ լինէր ի վերայ տանեացն մինչեւ յառաւաւտն. եւ ի ծագել լուսոյն իբրեւ զբազմաւրեայ հիւանդ յարուցեալ երթայր ի վանս իւր, այլ եւ ոչ ումեք իշխեաց ամենեւին պատմել զոր ինչ ետեսն։

But he couldn’t get over the sight. And while he was having these thoughts, the saints rose, each from his bed, and returned to their customary worship. Then the mogbed realized that he had not had some other vision but that the illumination really shone from their persons. He was awestruck again and said: ‘What prisoner has ever had such a revelation? I personally do not know of anyone, nor have I heard of any from my forefathers.’ Being extremely moved by this great wonder, his whole body trembled and he fainted and fell into a stupor on the roof until morning. At dawn, he got up as though he had been ill for a long time and went to his dwelling place, but he did not dare to tell anyone about what he had seen.

Եւ ամենեւին չէր կրնար հասու ըլլալ այդ երեւոյթին: Եւ մինչդեռ կը խորհէր այս բանը, դարձեալ սուրբերը ելան իրենց անկողինէն եւ սկսան սովորական պաշտամունքին: Այն ատեն մոգպետը ճշմարիտ կերպով ըմբռնեց որ ոչ թէ սխալ կը տեսնէր այս իրեն երեւցածը, այլ լոյսը կը փայլէր անոնցմէ: Այն ատեն կրկին անգամ զարհուրելով կ՚ըսէ. «Բանտարկեալներէն որո՞ւ եղաւ այսպիսի յայտնութիւն մը, ես ոչ մէկը գիտեմ, ոչ ալ պապերէս լսած եմ:» Եւ որովհետեւ չափէ աւելի խռովեցաւ այս մեծ հրաշքէն, եւ դողաց իր բոլոր մարմինը, տանիքին վրայ մնաց կիսամեռ թմրած մինչեւ առաւօտ եւ արեւը ծագելուն՝ բազմօրեայ հիւանդի մը պէս ելլելով իր բնակարանը գնաց, եւ մէկու մը պատմել չհամարձակեցաւ իր տեսածը:

Կոչեաց առ իւր զպահապանսն եւ ասէ ցնոսա. «Երթայք հանէք զկապեալսն ի վերնատուն մի ցամաքագոյն, եւ անդ պահեցէք զնոսա զգուշութեամբ, որպէս եւ ասացէքն»։ Մի ոմն ի դահճաց անտի, իբրեւ լուաւ զհրամանս մոգպետին, փութով ընթացեալ երթայր, իբրեւ մեծ իմն աւետիս տանէր նոցա։ «Հրամայեաց ձեզ, ասէ, ելանել ի ցամաք վերնատուն մի. արիք վաղվաղակի, եւ մի՛ հեղգայք, քանզի եւ մեք իսկ պաղատեցաք վասն ձերոյ տառապանացդ»։

He called for all his guards and said to them: “Go and take the prisoners to the driest upper room and guard them carefully, as you yourselves suggested.” On hearing this command from the mogbed, one of the tormentors hurried to deliver the good news to them. “He ordered you,” he said to the prisoners, “to go up to a dry upper room; get up quickly, do not tarry, for we pleaded with him on account of your torments.”

Իր քովը կոչեց պահապանները ու ըսաւ անոնց. «Գացէք ցամաքկ վերնատուն մը հանեցէք բանտարկեալները. եւ հոն զգուշութեամբ պահեցէ՛ք զանոնք, ինչպէս որ ըսիք:» Եւ դահճապետներէն մէկը՝ երբ լսեց մոգպետին հրամանը, փութալով գնաց, իբր թէ մեծ աւետիս մը կը տանէր անոնց, եւ ըսաւ. «(Մոգպետը) հրամայեց ձեզի ելլել ցամաք վերնատուն մը, ելէ՛ք շուտ մը, եւ մի՛ դանդաղիք, որովհետեւ մենք ալ պաղատեցանք ձեր տառապանքին համար:»

Իսկ սուրբն Յովսէփ հեզաբար սկսաւ խաւսել ընդ դահճին եւ ասէ. «Երթ եւ ասաց յիմար առաջնորդն ձեր. Չէ՞ լուեալ քո վասն հանդերձեալ գալստեան Տեառն մերոյ եւ կամ վասն հրաշակերտ շինուածոցն, որք մեզ կան պահին ի սկզբանէ պատրաստութեամբ, վասն որոյ դիւրաւ համբերեմք մեծի նեղութեանս առ սէր այնր յուսոյ՝ զոր տեսանեմք։ Դու բարւոք արարեր, զի արգահատեցեր մեծի նեղութեանս մարմնոյ. այլ ոչինչ եմք ձանձրացեալք իբրեւ զանաստուած ոք, որ չիք այլ ինչ յոյս ի միտս նորա քան որ երեւինս։ Այլ մեք առ սէր Քրիստոսին մերոյ՝ ընդ այս յոյժ եմք խնդացեալ, եւ կատարեալ պարգեւս զսա իսկ համարիմք, զի ժամանակեայ վշտաւքս զանժամանակեան երանութիւնսն ժառանգեսցուք։

But the saintly Hovsep began to talk mildly and said to the tormentor: “Go and tell your foolish leader: ‘Have you not heard of the future coming of our Lord, or of the magnificent buildings that have been prepared and maintained for us from the beginning, because of which we easily endure these great torments for the love of the hope that we see? You did well to pity the great torments of our bodies, but we are not at all troubled like godless persons who have no other hope in mind than what they can see. Rather, we greatly rejoice in this [torment] out of our love of Christ, and even consider it a perfect gift, for through these temporary afflictions we shall inherit timeless beatitude.

Իսկ սուրբն Յովսէփ սկսաւ հեզաբար խօսիլ դահճապետին հետ եւ ըսել. «Գնա՛ եւ ըսէ՛ ձեր յիմար առաջնորդին, դու լսած չես դեռ մեր Տիրոջ գալստեան մասին, եւ մեր հրաշակերտ շէնքերուն մասին. որոնք սկիզբէն պատրաստուած՝ կան ու կը պահուին մեզ համար. եւ մեր տեսած այն յոյսին սիրոյն համար է որ կը համբերենք մեծ նեղութիւններու: Դուն լաւ ըրիր որ արգահատեցար մեր մարմնաւոր այս մեծ նեղութեան, բայց մենք չենք ձանձրանար անաստուած մէկու մը պէս, որ այս երեւցածէն աւելի յոյս մը չունի իր մուտքին մէջ: Այլ մենք այս մասին շատ ուրախ ենք մեր Քրիստոսի սիրոյն համար, եւ աս իսկ կը համարենք կատարեալ պարգեւ մը, թէ ժամանակաւոր վշտերով պիտի ժառանգենք անժամանակ երանութիւններ:

Եթէ շինուածոց իցեմք ցանկացեալք, ունիմք շինուածս յերկինս առանց մարմնաւոր ձեռագործի, որ ոչ երեւին ձեր արքունիքդ առ նոքաւք։ Նոյնպէս եւ հանդերձից եւ փառաց եւ անախտ կերակրոց. զոր եթէ ոք կամեսցի ասել ձեզ, չհանդարտէ լսել ձեր տկարութիւնդ. վասն զի կուրութեան հնութեամբն չտեսանէք եւ ոչ լսէք եւ ոչ իմանայք, յայն սակս զմեզ զուր եւ անիրաւ եւ առանց յանցանաց անողորմն դատիք։ Այլ մեր Թագաւորն առատ է եւ բարերար, եւ բաց է դուռն արքայութեան նորա. եթէ կամեսցի ոք դիմել՝ դիմեսցէ համարձակ. ի դարձելոց յապաշխարութիւն չնախանձի եւ ոչ ընդ ումեք երբէք։

“If it is buildings we should desire, we have buildings in the heavens made without hands next to which your palaces look like nothing. The same goes for clothing, glory, and undefiled food, which your infirmity would not bear to hear about even if someone should set his heart on telling you about these, because your long-standing blindness prevents you from seeing, hearing and understanding. And it is on account of this that you judge us vainly, falsely, baselessly and mercilessly. But our king is great and beneficent, and the door of His kingdom is open. Anyone who wishes to go may do so freely, for He never begrudges anyone in their penitence.

«Եթէ ցանկացողներ ենք շէնքերու, ունինք երկինքի մէջ առանց մարմնաւոր ձեռագործի շէնքեր, որոնց համեմատելով ոչինչ է ձեր արքունիքը, նոյնպէս եթէ մէկը պատմէ ձեզի հանդերձներու, փառքի, եւ անախտ կերակուրներու մասին, ձեր տկարութիւնը չի կրնար դիմանալ զայն լսել. որովհետեւ ձեր կուրութեան հնութթիւնով չէք տեսներ, չէք լսեր, եւ չէք ըմբռներ, անոր համար զուր եւ անիրաւ տեղ կը դատէք մեզ անդադար, առանց յանցանքի: Այլ մեր թագաւորը առատաձեռն է ու բարերար, եւ բաց է իր արքայութեան դուռը, եթէ դիմել ուզէ մէկը, թող դիմէ համարձակ, եւ չնախանձի ապաշխարհութեան դարձողներէն մէկուն անգամ:

Բայց վասն դիւրութեանս՝ որ դու հրամայեցեր առնել մեզ, էր մեր իշխանութիւն անդրէն յաշխարհին մերում չանկանել մեզ ի ձեռս թագաւորիդ. որպէս եւ այլքն՝ զի ապրեցան յայսպիսի փորձանաց. այլ որպէս կամաւք եւ յաւժարութեամբ եկաք, իբրեւ թէ գիտէաք զվիշտս վտանգիս, ոչ ինչ զանգիտեցաք յայսպիսի ճգանց, սոյնպէս եւ կամիմք՝ զի եւ այլ եւս ծանրացուսցես ի վերայ մեր, մինչեւ քո չարութիւն կամացդ յագեսցի ի մեզ։ Զի թէ Աստուածն մեր, որ է Արարիչ երկնի եւ երկրի եւ ամենայն երեւելեաց եւ աներեւութից, եւ առ սէր իւրոյ բարերարութեանն խոնարհեցաւ առ ազգս մարդկան, եւ զգեցաւ մարմին չարչարելի, եւ անց ընդ ամենայն հանդէս առաքինութեան, եւ կատարեաց զամենայն գործ տնտեսութեան ի կամս իւր, մատնեցաւ ի ձեռս խաչահանուացն, մահու մեռաւ եւ եդաւ ի գերեզմանի, եւ զաւրութեամբ Աստուածութեանն իւրոյ յարուցեալ երեւեցաւ աշակերտացն եւ այլոց բազմաց, եւ վերացաւ առ Հայր իւր յերկինս, եւ նստաւ ընդ աջմէ հայրենի աթոռոյն, եւ շնորհեաց մեզ զաւրութիւն երկնաւոր, զի ըստ նորա անմահութեանն՝ եւ մեք մերով մահկանացու մարմնովս կարիցեմք չարչարակից լինել անմահ մեծութեանն, եւ նա ոչ եւս իբրեւ զմահկանացու համարի զմեր մահն, այլ իբրեւ անմահից հատուցանէ մեզ զվարձս վաստակոց մերոց, արդ փոքր համարիմք մեք զչարչարանս զայս առ սէր փոխարինին, զոր էարկ առ ազգս մարդկան»։

“But as for the respite you have ordered for us, we had the power not to fall into the hands of your king when we were still in our own country, in the same way that others survived such perils. But since we came willingly in spite of the tribulations and dangers that would await us, we were not in the least alarmed by such afflictions and will even have you oppress us further, until you are satisfied with your malice against us. For if our God, who is the Creator of heaven and earth and all that is visible and invisible, humbled Himself to humanity out of the beneficence of his love, wore a human body, accomplished all virtue, completed all works of [divine] economy by His own will, was betrayed into the hands of His crucifiers, put to death and placed in a tomb, rose up through His divine power and appeared to His disciples and many others, ascended to His father in heaven, sat on the right of His Father’s throne and bestowed us with heavenly power so that by His immortality we may, through our own mortal bodies attain the greatness of immortality as those who suffered with him did, that He no longer consider our death as mortal, but that He render righteous rewards to us as immortals… Thus, we consider these torments as trivial in exchange for the love that He extended unto mankind.”

«Բայց գալով այն դիւրութեան, որ դուն հրամայեցիր ընել մեզի, գիտցիր որ մենք իշխանութիւն ունէինք թագաւորին ձեռքը չիյնալ մեր երկրին մէջ, ինչպէս եւ ուրիշները, որոնք ազատեցան այսպիսի փորձանքներէ. այլ ինչպէս որ եկանք կամովին յօժարութեամբ, եւ չվախցանք այսպիսի նեղութիւններէ՝ գիտնալով վտանգները, նոյնպէս ալ կ’ուզենք որ ա՛լ աւելի ծանրացնես մեր վրայ, մինչեւ որ քու չարութիւնդ յագենայ մեզմէ: Զի մեր Աստուածը, որ արարիչն է երկնի եւ երկրի, եւ բոլոր երեւելի ու աներեւոյթ բաներու, իր բարերարութեան սիրոյն համար խոնարհեցաւ մարդկային ազգին մէջ, զգեցաւ չարչարելի մարմին, եւ անցաւ առաքինութեան ամէն փորձերէն, եւ կատարեց իր մարդեղութեան բոլոր գործերը, իր կամքովը մատնուեցաւ խաչ հանողներուն ձեռք՝ մահուամբ մեռաւ եւ դրուեցաւ գերեզմանի մէջ, եւ յարութիւն առաւ իր աստուածային զօրութեամբ, երեւեցաւ իր աշակերտներուն եւ ուրիշ շատերուն. եւ երկինք բարձրացաւ իր Հօրը, եւ նստաւ իր հայրենի աթոռին աջ կողմը. երկնաւոր զօրութիւն շնորհեց մեզի որ մենք ալ կարենանք մեր մահկանացու մարմիններովը չարչարանակից ըլլալ անոր անմահ մեծութեան. ան մահացութիւն չի համարիր մեր մահը, այլ մեր ջանքերուն վարձքը կը հատուցանէ մեզ իբրեւ անմահակից: Արդ մենք չնչին կը համարենք այս չարչարանքը այն սիրոյն փոխարէն, զոր ցոյց տուաւ մարդկային ազգին:»

Իբրեւ լուաւ զայս ամենայն բանս մոգպետն ի դահճապետէ անտի, խռովեցաւ, պղտորեցաւ ի միտս իւր, եւ հատաւ քուն յաչաց նորա զբազում գիշերս։ Իսկ յաւուր միոջ յերեկուն պահուն յարուցեալ երթայր առ նոսա միայնիկ մնջիկ, եւ ոչ զոք առնոյր ընդ իւր ի սպասաւորացն։ Եւ իբրեւ եհաս ի դուրս տանն, հայէր ընդ ծակ մի ի ներքս եւ տեսանէր ըստ առաջին տեսլեանն. բայց նոքա ի քուն կային խաղաղիկ։ Հեզաբար կարդաց յանուանէ զեպիսկոպոսն, քանզի քաջ իսկ գիտէր պարսկերէն։ Եկն ի դուրս եւ հարցանէր. «Ո՞վ ես ես դու։» Ես ինքն իսկ եմ, ասէ. կամիմ ի ներքս մտանել եւ տեսանել զձեզ»։

When the mogbed heard about all this from the officer, he was troubled; his mind went into a state of confusion and sleep departed from his eyes for many nights. Then, one night, he got up and went to [the prisoners] alone, silently, without taking any of his officers with him. When he reached the door of the prison cell, he looked inside through an aperture and saw the same vision as before, but now they were in tranquil sleep. He gently called the bishop [Hovsep] by name, for he spoke Persian well. The bishop came to the door and asked: “Who are you?” “It is me,” he said. “I would like to come in and see you all.”

Ու երբ մոգպետը լսեց այս ամէնը դահճապետէն, խռովեցաւ իր մտքին մէջ ու շփոթեցաւ, եւ շատ գիչերներ քունը կտրեցաւ անոր աչքերէն: Իսկ օր մը իրիկուան ատեն ելաւ, մինակ անոնց քով գնաց լուռ ու մունջ, եւ իր սպասաւորներէն մարդ մը չառաւ իր քով: Ու երբ հասաւ տան դուռը, ներս նայեցաւ ծակէ մը, եւ տեսաւ առջի տեսիլքին պէս. բայց անոնք կը քնանային խաղաղիկ: Մեղմով կոչեց յանուանէ եպիսկոպոսը, որ լաւ գիտէր պարսկերէն: Դուռն եկաւ եւ հարցուց. «Ո՞վ ես դուն»—«Ես եմ, կ’ըսէ, կուզեմ ներս մտնել ու տեսնել ձեզ:»

Եւ իբրեւ եմուտ ի մէջ սրբոցն, ոչ եւս երեւէր նմա այլ նշանն. եւ պատմեաց նոցա զերկիցս երեւումն սքանչելեացն։ Ետ պատասխանի Ղեւոնդ երէցն եւ ասէ. «Աստուած, որ ասաց ի խաւարի լոյս ծագել, որ եւ ծագեաց եւ լուսաւորեաց իմաստութեամբ զաներեւոյթ արարածս, նոյն զաւրութիւն եւ այսաւր ծագեաց ի խաւարեալ միտս քո, եւ բացան աչք կուրացեալ ոգւոյդ եւ տեսեր զանշիջանելի լոյս շնորհացն Աստուծոյ. փութա, մի՛ հեղգար. գուցէ դարձեալ կուրացեալ ընդ խաւար գնայցես»։

When he entered among the holy ones, the sign no longer appeared to him, but he told them about his two astonishing visions. The presbyter Ghevond answered and said: “God commanded the light to shine out of darkness, illuminating His creations with His wisdom; that same power is what shone in your darkened mind today and the eyes of your blinded soul were opened and you saw the inextinguishable light of God’s grace. Hurry, don’t delay, lest you become blind again and walk in darkness.”

Ու երբ մտաւ ան սուրբերու մէջ, ալ հրաշքը չէր երեւէր իրեն, եւ անոնց պատմեց երկու անգամ սքանչելիքներու երեւնալը: Ղեւոնդ երեց պատասխան տուաւ ու ըսաւ. «Աստուած, որ ըսաւ խաւարի մէջ լոյս ծագիլ, եւ որ ծագեց եւ իմաստութեամբ լուսաւորեց աներեւոյթ արարածները, նոյն զօրութիւնը այսօր ալ ծագեցաւ քու խաւարած մտքիդ մէջ, եւ բացուեցան հոգւոյդ կուրցած աչքերը. եւ տեսար Աստուծոյ շնորհքին անշիջանելի լոյսը. փութա՛, մի՛ դանդաղիր, չըլլայ որ նորէն խաւարի մէջ քալես կուրնալով:»

Եւ զայս իբրեւ ասաց, յոտն կացին ամենեքեան ասելով ի քառասներորդ երկրորդ սաղմոսէն. Առաքեա, Տէր, զլոյս քո եւ զճշմարտութիւն քո, զի նոքա առաջնորդեսցեն եւ ածցեն զմեզ ի լեառն սուրբ եւ ի յարկս քո։ Արդարեւ ճշմարտիւ, Տէր, առաջնորդեցեր եւ ածեր զմոլորեալս զայս յանանց ուրախութիւնդ եւ յանմերժելի հանգիստդ։ Ահա նմանեալ է աւրս այս սուրբ չարչարանացն քոց. որպէս ապրեցուցեր զմահապարտ աւազակն յերկրորդ մահուանէն, եւ նովաւ բացեր զաղխեալ դուռն Ադենայ, այսպէս գտեր եւ զայս կորուսեալս. որ էր պատճառք մահու բազմաց, արդ արարեր զսա պատճառք կենաց մեզ եւ անձին իւրում։ Գոհանամք զքէն, Աստուած, գոհանամք եւ ձայնակիցք լինիմք սուրբ մարգարէին. Մի՛ մեզ, Տէր, մի՛ մեզ, այլ անուան քում տուր փառս վասն ողորմութեան եւ ճշմարտութեան քո. զի մի՛ երբէք ասասցեն ի հեթանոսս, թէ ո՞ւր է Աստուած նոցա. որպէս եւ այսաւր իսկ յայտնի եղեւ զաւրութիւն քո մեծ ի մէջ ապարասան խաւարազգեստ ազգիս։

When he had said this, they all arose, reciting these lines from the 42nd Psalm: “‘O Lord, send out your light and your truth! Let them lead me; let them bring me to your holy hill and to your tabernacle.’ Truly, Lord, you have led this wanderer and brought him your imperishable joy and unassailable tranquility. Behold, this day is like the day of your holy sufferings; as you saved the life of the condemned thief from his second death, thus opening the locked gate of Eden, so have you found this lost soul—he who was a cause of death for many, you have now made into a cause of life for us and himself. We thank you, God, we thank you and concert with the holy prophet: ‘Not to us, Lord, not to us, but to your name give glory, for your mercy and for your truth, that it may never be said among the heathens: Where is their God?’ Just as today, your great power was revealed in this impudent generation clothed in darkness.”

Ու երբ այս ըսաւ, ամէնը մէկը ոտքի ելան խօսելով քառասուներկրորդ սաղմոսը. «Ո՛վ Տէր, ղրկէ՛ քու լոյսդ եւ ճշմարտութիւնդ, որ անոնք առաջնորդեն եւ բերեն մեզ քու սուրբ լեռդ ու յարկդ։ Արդարեւ, ո՛վ Տէր, ճշմարտիւ առաջնորդեցիր եւ այս մոլորեալը բերիր քու այս անանց ուրախութեանդ եւ անվրդով հանգիստիդ: Ահա այս օրը կը նմանի քու սուրբ չարչարանքիդ օրուանը. ինչպէս որ մահապարտ աւազակը ազատեցիր երկրորդ մահէն, եւ անոր հետ բացիր Եդենի կղպուած դուռը, այսպէս գտար այս կորսուածն ալ, որ պատճառ էր շատերու մահուան. բայց հիմա մեզի եւ իր անձին համար փրկութեան առիթ ըրիր սա: Գոհութի՛ւն քեզի, ո՛վ Տէր, կը գոհանանք եւ ձայնակից կ’ըլլանք սուրբ մարգարէին. ոչ թէ մեզի, ո՛վ Տէր, ոչ թէ մեզ, այլ Քու անուանդ փառք տուր, ողորմութեանդ եւ ճշմարտութեանդ համար, եւ երբեք չըսին հեթանոսներու մէջ թէ ո՛ւր է անոնց Աստուածը. ինչպէս որ այսօր ալ յայտնի եղաւ Քու մեծ զօրութիւնդ այս խաւարազգեստ ու ապարասան ազգին մէջ:»

Իսկ որ ձրին եգիտ զաստուածատուր շնորհսն, սկսաւ եւ նա առանձինն ասել. Տէր լոյս իմ եւ կեանք իմ, ես յումմէ՞ երկեայց. Տէր ապաւէն կենաց իմոց, ես յումմէ՞ դողացայց։ «Քանզի գիտեմ ճշմարտիւ, եթէ բազում են այսուհետեւ թշնամիք իմ, եւ կամին մերձենալ եւ ուտել զմարմինս իմ. այլ դու, Տէր ամենայնի, եկիր վասն ամենեցուն կենաց, զի դարձցին եւ կեցցեն առաջի քոյոյ մարդասիրութեանդ։ Մի՛ որոշեր զիս ի սուրբ գառանցս, յորս խառնեցայ, զի մի՛ ըստ քո փարախդ արտաքս ելեալ՝ չար գազանն դարձեալ բեկանիցէ զիս։ Մի՛ հայիր, Տէր, ի բազմամեայ ամբարշտութիւնս իմ, զի մի` մոլորեալ ի ճշմարիտ կենացդ՝ զբազումս անդրէն ի կորուստ աշակերտիցեմ, այլ որոց եղէ պատճառք մահու, նոցին եղէց եւ պատճառք կենաց։ Սատանայ՝ որ ինեւ խրոխտացեալ պարծէր ի մէջ մեծի կորստականացս, ինեւ կորացեալ ամաչեսցէ ի մէջ իւրոց աշակերտացն»։

And the man who discovered God-given grace began to speak himself: “‘The Lord is my light and my salvation; whom shall I fear? The Lord is the strength of my life, of whom shall I be afraid?’ For I know it is true that my enemies are from now on numerous and will want to approach and devour my flesh; but you, Lord of all, came on account of the life of all, that they may return and live before your love for humanity. Do not distinguish me from the holy lambs whom I have joined, so that that the wicked beast does not plague me again when I come out of the sheepfold. Do not look, Lord, on my long-standing impieties, lest I stray from true life and teach many of destruction, but rather let me become a cause of life for those to whom I had been a cause of death. Through me shall Satan, who was swaggering with arrogance among heretics, now hang his head in shame among his own disciples.”

Իսկ ան՝ որ ձրի գտաւ աստուածատուր շնորհքը, սկսաւ ըսել առանձին. «Տէրը իմ լոյսս ու կեանքս է, ես որմէ պիտի վախնամ. Տէրը իմ կեանքիս ապաւէնն է, ես որմէ՞ պիտի դողամ: Որովհետեւ լաւ գիտեմ թէ այսուհետեւ շատ են թշնամիներս, եւ կ’ուզեն մօտենալ եւ ուտել իմ մարմինս: Այլ Դուն, ո՛վ Տէր ամենայնի, եկար ամենքին փրկութեան համար. որ դարձի ապրին քու մարդասիրութեանդ առջեւ: Մի՛ զատեր զիս այս գառնուկներէն. որոնց խառնուեցայ, որպէսզի քու փարախէդ դուրս ելլելով չյօշոտուիմ դարձեալ չար գազանէն: Ո՛վ Տէր, մի՛ նայիր իմ բազմամեայ ամբարշտութեանս, չըլլայ որ ճշմարիտ կեանքէդ մոլորելով նորէն կորուստի առաջնորդեմ շատերը, այլ որոնց որ պատճառ եղայ մահուան, պատճառ ըլլամ նաեւ անոնց փրկութեան: Սատանան որ ինձմով խրոխտացած՝ կը պարծէր մեզ պէս կորստականներու մէջ, ինձմով կորացած՝ թող ամչնա՛յ իր աչակերտներուն մէջ:»

Եւ զայս իբրեւ ասացին, նմին իսկ ետուն կատարել զաղաւթսն, եւ դադարեցին նովաւ հանդերձ մինչեւ ի պահն երրորդ, եւ այնպէս խաղաղեալ կացին ի քուն ամենեքեան մինչեւ ի ժամ առաւաւտուն։

When they said this, they had him complete the prayers and stayed with him until the third watch of the night, and they all remained in peaceful sleep until morning.

Ու երբ ըսին աս, անոր ալ աղօթք ընել տուին, եւ մինչեւ ժամը երեք դադար ըրին անոր հետ, եւ այնպէս խաղաղ քնացան մինչեւ առաւօտ։

Իսկ նորա յոտն կացեալ, եւ ի քուն ոչ մտեալ, այլ զձեռսն իւր ի վեր ամբարձեալ՝ կայր յաղաւթս։ Եւ մինչդեռ ընդ երդն պշուցեալ հայէր յերկինս, յանկարծակի տունն լի եղեւ լուսով. եւ երեւեցան նմա սանդուղք լուսեղէնք, որ կանգնեալ էր յերկրէ ի յերկինս. եւ գունդք զաւրաց ելանէին ի վեր. եւ էր ամենեցուն տեսիլն նոր եւ չքնաղ եւ ահաւոր եւ սքանչելի իբրեւ զտեսիլ հրեշտակաց։ Ունէր եւ զթիւ համարոյ ի միտս իւր զիւրաքանչիւր գնդիցն, զոր տեսանէր. էր որ զհազարի, էր որ զերեսուն եւ զերից, էր որ զերկերիւրոց եւ զերեքտասանից։ Եւ այնպէս մաւտագոյնս մերձենայր, մինչեւ ճանաչել նմա զերիս ի նոցանէ, զՎարդան եւ զԱրտակ եւ զԽորէն։ Եւ ունէին ինն պսակ ի ձեռին. Խաւսէին ընդ միմեանս եւ ասէին. «Ահա եկն եհաս ժամ, զի եւ սոքա խառնեսցին ի գունդս մեր. քանզի եւ մեք սոցա իսկ մնայաք, եւ զառհաւատչեայ պատիւ սոցա բերաք։ Եւ որում ոչ եւս մնայաք՝ եկն երեւեցաւ եւ խառնեցաւ, եւ եղեւ իբրեւ զմի ի զինուորացն Քրիստոսի»։

The mogbed remained standing and did not go to sleep, but rather, spread out his hands in prayer. As he was looking intently toward heaven through the skylight, suddenly the cell became filled with light and steps of light appeared to him, leading from earth to the heavens, and hosts of the army were ascending them. Everyone appeared as angels—new, magnificent, awesome and splendid. He had in mind the number of each of the hosts that he saw—one with 1,000; another, 33; and another, 213. They came so close to him that he even recognized three of them—Vartan, Artak and Khoren. They had nine crowns in their hands, and were speaking among themselves: “At last, the time has come for them to join our hosts; for we held out for them, and we have brought them the assurance of honor. And one whom we were not waiting for came, joined the others, and became one of Christ’s soldiers.”

Իսկ ան ոտքի կեցած չէր քնանար, այլ կ’աղօթէր ձեռքերը վեր բարձրացուցած: Ու երբ ակնապիշ դէպի վեր կը նայէր երթիքի մէջէն, յանկարծ լուսով լեցուեցաւ տունը, եւ անոր երեւցան լուսեղէն սանդուղներ, որ երկնցեր էին երկրէ երկինք. եւ վեր կ’ելլէին շատ զօրագունդեր, եւ ամենուն ալ տեսքը նոր, չքնաղ, ահաւոր եւ սքանչելի էր հրեշտակներու տեսքին պէս, եւ իր միտքը կը պահէր իւրաքանչիւր գունդին թիւը, զոր կը տեսներ, մէկը հազար էր, միւսը երեսունվեց եւ ուրիշ մը երկու հարիւր տասներեք: Եւ այնպէս կը մօտենար որ ճանչցաւ անոնցմէ երեքը, Վարդան, Արտակ եւ Խորէն: Եւ ձեռքերնին ունէին ինը պսակ. իրարու հետ խօսելով կ’ըսէին. «Ահա եկաւ ժամը որ ասոնք ալ խառնուին մեր գունդին, որովհետեւ մենք ալ ասոնց կը սպասէինք, եւ առ հաւատչեայ պատիւ բերինք ասոնց: Եւ այն՝ որուն չէինք ալ սպասէր՝ եկաւ, երեւցաւ ու խառնուեցաւ եւ եղաւ Քրիստոսի զինուոր մը:»

Այս երիցս անգամ երեւեցաւ չքնաղ տեսիլս առն երանելւոյ։ Զարթոյց զսուրբսն ի քնոյ անտի, եւ պատմեաց նոցա զամենայն տեսիլն կարգաւ։

Three times did this marvelous vision appear to the blessed man. He woke the holy ones from sleep and explained the whole vision to them.

Երեք անգամ երեւցաւ այս չքնաղ տեսիլը այն երանելի մարդուն: Քունէն արթնցուց սուրբերը, եւ պատմեց անոնց բոլոր տեսիլքը:

Իսկ նոքա յարուցեալ կացին յաղաւթս եւ ասէին. Տէր մեր, զի՜ սքանչելի է անուն քո յամենայն երկրի. համբարձաւ մեծ վայելչութիւն քո ի վերոյ քան զերկինս. Ի բերանոյ մանկանց տղայոց ստնդիացաց հաստատեցեր զաւրհնութիւն, զի եղծցի թշնամին եւ հակառակորդն։ Զի ոչ եւս է այսուհետեւ ասել, եթէ Տեսից զերկինս զգործս մատանց քոց, այլ թէ տեսից զքեզ Տէր երկնի եւ երկրի. որպէս երեւեցար իսկ այսաւր ի ձեռն սուրբ զաւրականացն քոց հեռաւոր աւտարիս, որ անցեալ էր ըստ ակնկալութիւն կենաց իւրոց։

Then they rose up in prayer, saying: “O Lord, our Lord, how excellent is your name in all the earth! Your great glory has surpassed the heavens! Through the mouths of children and infants you have ordained blessing, that you still your enemies and avengers. For it is no longer to be said: ‘I consider Your heavens as the work of your fingers,’ but instead, ‘I consider you as the Lord of heaven and earth,’ just as you appeared today through your holy soldiers to this distant stranger who no longer had any expectation of life.

Իսկ անոնք ելլելով աղօթքի կեցան եւ ըսին. «Տէ՛ր, մեր Տէրը, ի՛նչ սքանչելի է անունդ բոլոր երկրի մէջ. երկինքէն վեր բարձրացաւ քու մեծ փառքդ. մանուկներու, տղաներու եւ ծծկերներու բերնէն հաստատեցիր օրհնութիւնը, որպէս զի ոչնչանայ թշնամին ու հակառակորդը: Որովհետեւ ալ եւս ըսել չկայ թէ «Կը տեսնեմ քու մատներուդ գործ երկինքը», այլ թէ՝ կը տեսնեմ քեզի, ո՛վ երկնի եւ երկրի Տէրը. ինչպէս որ այսօր քու սուրբ զօրականներուդ միջոցաւ երեւեցար այս հեռաւոր օտարին, որ կորսնցուցած էր իր կեանքին յոյսը:

«Ահա դու, Տէր, ողորմութեամբ քով պսակեցեր զսիրելիս քո, եւ գթութեամբ քով ելեր ի խնդիր կորուսելոյս, դարձուցեր եւ խառնեցեր ի դասս սրբոց քոց։ Ոչ միայն ետես սա զերկինս՝ զգործս մատանց քոց, այլ ետես զերկինս եւ զբնակիչս նորա, եւ մինչդեռ է յերկրիս՝ խառնեցաւ ի գունդս բիւրաւոր հրեշտակաց քոց։ Ետես եւ զոգիս արդարոց կատարելոց, ետես եւ զնմանութիւն փառաց աներեւոյթ պատրաստութեանցն, ետես եւ ի ձեռին նոցա զանշուշտ ռբունայն՝ որ հանդերձեալ պահի ի ձեռն ճարտարապետին։ Երանի՜ սմա վասն սուրբ տեսլեանս, եւ երանի՜ է մեզ վասն սորա մերձաւորութեանս առ մեզ. քանզի հաստատեալ գիտացաք սովաւ, եթէ որում այսպիսի սքանչելիք յայտնին, մեծ մասն ընկալաւ սա յանսպառ քոց բարութեանցդ։ Անսպառ են պարգեւքն քո, Տէր, եւ առանց խնդրելոյ տաս ում եւ կամիս քոյով յորդ եւ աննախանձ առատութեամբդ։ Եւ եթէ որ ոչն խնդրեն՝ չարգելուս ի նոցանէ, բա՜ց մեզ, Տէր, զդուռն ողորմութեան քո, որ ի մանկութենէ մերմէ ցանկացեալ եմք բարեմասնութեան սրբոց քոց։ Զնորագիւտ դաստակերտս քո բարեխաւս առնեմք վասն անձանց մերոց. մի՛ ընկղմեսցի նաւ հաւատոց մերոց ի մէջ ալէկոծեալ ծովու մեղաց»։

“Behold, O Lord, you have crowned your beloveds with your mercy, and with your affection you have come forth for this lost one, reuniting him with the ranks of your holy ones. Not only did he see heaven as the work of your fingers, but he saw heaven and its inhabitants and joined the innumerable company of your angels while on earth. He saw the souls of righteous martyrs, the likeness of the glory of unmanifested preparations, and the wreaths in their hands with which they are kept as partakers of the work of the builder. Blessed is he for his holy vision, and blessed are we for his proximity to us; for we were persuaded by him, to whom such wonders were revealed, and received a great part of your inexhaustible goodness. Your gifts are inexhaustible, Lord, and you give your plentiful and generous abundance to whom you desire without demand. And if you do not withhold even from those who do not demand of you—open, O Lord, the door of your mercy for us, who from childhood have longed to qualify as your holy ones. This newly discovered field of yours we take as our intercessor; do not let the ship of our faith sink in the tempestuous sea of sins.”

«Ահա դուն, ո՛վ Տէր, ողորմութեամբդ պսակեցիր քու սիրելիներդ, եւ քու գթութեամբդ փնտռելու ելար այս կորսուածը. դարձի բերիր եւ խառնեցիր ընտրեալներուդ դասին: Սա ոչ միայն տեսաւ մատներուդ գործ՝ երկինքը, այլ տեսաւ երկինքն ու անոր բնակիչները. եւ երկրի վրայ եղած ատեն խառնուեցաւ քու բիւրաւոր հրեշտակներուդ գունդին: Տեսաւ նահատակուող արդարներու հոգիներն ալ, տեսաւ նաեւ պատրաստուած աներեւոյթ փառքի պատկերը. անոնց միջոցաւ տեսաւ ճարտարապետի ձեռքով պատրաստուած անսուտ գրաւականն ալ: Երանի ասոր՝ այս սուրբ տեսիլքին համար. եւ մեզի ալ երանի՝ ասոր մեզի մօտենալուն համար. որովհետեւ ասով հաստատապէս գիտցանք թէ, ան որ տեսաւ այսպիսի սքանչելիքներ, մեծ մաս մը ընդունեց քու անսպառ բարիքներէդ: Ո՛վ Տէր, անսպառ են քու պարգեւներդ, եւ առանց խնդրելու կու տաս որուն որ կ’ուզես, քու յորդ եւ աննախանձ առատութեամբդ: Եւ եթէ չես արգիլեր չխնդրողներէն, ո՛վ Տէր, բաց մեզի քու ողորմութեանդ դուռը որ մեր մանկութենէ ի վեր ցանկացած ենք քու սուրբերուդ բարեմասնութեան։ Մեզի համար միջնորդ կ՚ընենք քու այս նորադարձ ստեղծուածդ. մեր հաւատքին նաւր չընկղմի մեղքի ալեկոծեալ ծովուն մէջ:»

Եւ այսպէս յերկար կատարելով զաղաւթսն, յորդ եւ առատ արտասուս հեղուին ի վերայ անձանց իւրեանց։ Գութ ողոքանաց արկանէին առաջի բարերարին, զի լսելի լիցի ձայն պաղատանաց նոցա, եւ հաստատուն կացցեն ի վիշտս ճգանցն, զի մի՛ զրկեսցին ի ցանկալի պսակացն, զոր ունէին սուրբքն ի ձեռս իւրեանց, որպէս եւ ազդեցաւ նոցա ի Հոգւոյն սրբոյ. զի մերձեալ էր ժամանակ կոչման նոցա, որպէս զի երթիցեն եւ աներկեւղ դադարեսցին ի կասկածելի ակնկալութենէն, որում համբերէին բազումք տառապանաւք, զի առհաւատչէիւ փոքու հասցեն երկնաւոր մեծութեանն, որում ի վաղնջուց իսկ էին ցանկացեալք։

Carrying out their prayers for a long time in this way, they shed a great many tears for themselves. They made supplication to the Benefactor that the sound of their entreaties be heard, and that they stand firm in the pains of their torments, lest they be deprived of their desired crowns that the saints had in their hands, as had been impressed upon them by the Holy Spirit. For the time of their calling was approaching, when they would depart and find quiet from the fear of doubtful anticipation that they had endured through many torments, to arrive with their small pledge at the heavenly greatness for which they had longed.

Եւ այսպէս երկարօրէն աղօթելով յորդ եւ առատ արցունքներ կը թափէին իրենց համար: Աղաչանքներ կը դնէին բարերարին առջեւ, որ լսելի ըլլայ իրենց պաղատանքին ձայնը, եւ հաստատուն մնան իրենց վշտերուն մէջ, որպէսզի չզրկուին այն ցանկալի պսակներէն, որ սուրբերը ունէին իրենց ձեռքին մէջ, ինչպէս որ ազդուեցաւ անոնց Սուրբ հոգիէն, թէ մօտեցած էր իրենց կոչումին ժամանակը. որպէսզի երթան եւ աներկիւղ հանգչին կասկածելի ակնկալութենէ, որուն կը համբերէին շատ մը տառապանքով, որպէսզի փոքրիկ գրաւականով մը հասնին երկնաւոր մեծութեանը, որուն ցանկացած էին վաղուց ի վեր:

Եւ քանզի ինքն իսկ մոգպետն իշխան էր աշխարհին, եւ նմա յանձն արարեալ էր զկապեալսն քաղաքին, վասն այնորիկ եւ համարձակութեամբ ընդ առաւաւտն հանեալ տանէր զկապեալսն յապարանսն իւր։ Լուանայր եւ սրբէր զնոսա ի չարչարանաց բանտին, առնոյր զջուր լուացման սրբոցն եւ արկանէր զիւրով մարմնովն։ Ուղղէր ի տան իւրում աւազան, եւ ընդունէր ի նոցանէ զսուրբ մկրտութիւնն. հաղորդէր ի կենդանարար մարմինն եւ ի քաւիչ արիւնն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի։ Բարձր բարբառով աղաղակէր եւ ասէր. «Մկրտութիւնս այս լիցի ինձ ի լուացումն մեղաց իմոց, եւ ի ծնունդս նորոգութեան վերստին Հոգւոյն սրբոյ, եւ ճաշակումն անմահ խորհրդոյս ի ժառանգութիւն երկնաւոր որդէգրութեանն»։ Դնէր եւ ըստ մարմնոյ առաջի նոցա սեղան կերակրոյ, եւ մխիթարութեան բաժակ մատուցանէր նոցա, եւ միաբանէր ընդ նոսա ի հացին աւրհնութեան։

In the morning, the mogbed took the initiative to remove the prisoners from the city and took them to his palace since he was the ruler of the land and they had been committed to him. He washed and cleaned them from the afflictions of the prison and poured their bathwater over himself. He set up a font in his house and received holy Baptism from them, and Communion with the vivifying body and redeeming blood of our Lord Jesus Christ. He cried out with a loud voice and said: “Let this baptism be the washing away of my sins, and a rebirth in the Holy Spirit, and this consumption of the immortal sacrament my inheritance of heavenly adoption.” He set before them a table of food for the body, offered them a cup of consolation, and joined them in the blessing of the bread.

Եւ որովհետեւ մոգպեսն էր այն երկրին իշխանը, եւ անոր յանձնուած էին քաղաքին բանտարկեալները, անոր համար առաւօտին համարձակութեամբ հանելով կը տանի իր ապարանքը: Կը լուայ եւ կը սրբէ զանոնք չարչարանքի բանտէն, եւ սուրբերու լուացքի ջուրը կ’առնէ ու կը լեցնէ իր մարմնոյն վրայ: Աւազան մը կը շինէ իր տան մէջ, եւ կ՚ընդունի անոնցմէ սուրբ մկրտութիւնը, եւ կը հաղորդուի մեր Տիրոջ կենարար մարմինով եւ արիւնով: Բարձր ձայնով կ’աղաղակէ ու կ’ըսէ. «Այս մկրտութիւնը ըլլա՛յ ինծի մեղքերուս լուացում, Հոգին Սուրբէն վերստին նորոգութեան ծնունդ, եւ անմահ խորհուրդին ճաշակում՝ երկնաւոր որդեգրութիւնը ժառանգելու:» Նոյնպէս մարմնաւոր կերակուրի սեղան կը դնէ անոնց առջեւ, եւ մխիթարութեան բաժակ կը մատուցանէ անոնց. եւ անոնց հետ կը մասնակցի հացի օրհնութեան:

Այլ թէպէտ եւ ինքն եհաս յերկնաւոր բարիսն, եւ աներկեւղ էր ի մարդկանս հարուածոց, սակայն վասն ընտանեացն յոյժ ունէր կասկած, զի մի՛ իբրեւ վնասակարք մատնեսցին յիրս արքունի։ Վասն այնորիկ ի ծածուկ կոչէր ի գիշերի եւ զնախարարսն, որ ի նմին քաղաքի էին ի կապանս, եւ առնէր ծախս մեծամեծս։ Եւ էին ամենեքեան ի մեծի խնդութեան վասն նոր սքանչելեացն, որ երեւեցաւ նոցա։ Ոչ յիշէին ամենեւին, եթէ վիշտք ինչ անցեալ էին ընդ նոսա։

But even though he had acquired heavenly goodness and was fearless of being beaten by mortals, he was in a state of great anxiety about his family, lest they be betrayed as perilous to the royal affairs. That’s why he secretly summoned the nakharars who had been imprisoned in the same city in the middle of the night at great cost to himself. They were all rejoicing on account of the new wonders that had appeared before them and did not remember a thing about the tribulations they had undergone.

Թէպէտ ինք երկնաւոր բարիքներուն հասաւ, եւ ալ վախ չունէր մարդկային չարչարանքներէ, բայց մեծ կասկած ունէր ընտանիքին համար, որպէսզի իբրեւ յանցաւոր չմատնուին արքունի գործերու մէջ: Անոր համար գիշերանց ծածկապէս կոչեց նախարարները, որ նոյն քաղաքը կապանքի մէջ էին, եւ ըրաւ մեծամեծ ծախքեր։ Ամենքն ալ մեծապէս ուրախ էին սքանչելիքին համար, որ երեւցաւ անոնց: Եւ չէին յիշեր անգամ թէ այնքան տառապանքներ անցեր են իրենց գլխէն:

Բայց ի ժամ բազմականացն կարծիք իմն եղեն ի միտս սրբոցն վասն երիցու միոյ, որ էր ընդ նոսա ի սուրբ կապանսն. զի ի մէջ շինական մարդկան կեցեալ էր, եւ տգիտագոյն եւս էր ի գրոց մխիթարութենէ։ Հրամայեցին նմա ունել զգլուխ բազմականին. Ետ պատասխանի երանելին եւ ասէ. «Զի՞նչ է այդ, զոր դուքդ գործէք. եւ կամ յինէն զի ՞թաքուցանէք զծածուկս խորհրդոցդ։ Ես քան զկրսերս ձեր խոնարհագոյն եմ, եւ քան զեւս փոքունս յաշակերտաց ձերոց տգիտագոյն եմ. զիա՞րդ կարացից այդմ տանել։ Այս իսկ մեծ էր ինձ, զի սուրբ կապանաց ձերոց հաղորդեալ եմ այսաւր։ Եթէ արժանի համարիք ձերում սեղանոյդ, կալարուք դուք զիւրաքանչիւր տեղի բազմականիդ, եւ հրամայեցէք ինձ զիմ տեղին»։ Եւ բռնադատեաց սուրբ եպիսկոպոսն միաբանութեամբ ամենայն սրբոցն, եւ ի վերոյ քան զամենեսեան բազմեցուցին զնա։

But when they were about to be seated, the saints recalled one of the priests who had been with them in holy shackles, who was the most unlearned in the consolations of Scripture, having lived among peasants. They ordered this blessed man to sit at the head of the table, to which he replied and said: “What are you doing? Why are you keeping secrets from me? I am lowlier than the lowest of you and more unlearned than your lowliest pupils. How can I do that? It was great enough for me to be in holy shackles with you today. If you consider me worthy of your table, then take your places and leave me to mine.” But the holy bishop Hovsep and all the saints compelled him to be seated above them all.

Բայց սեղանի ատեն սուրբերուն միտքը կասկած մը ինկաւ կապանքի մէջ գտնուող երեցի մը վրայօք որովհետեւ շինականներու մէջ ապրած էր ան. եւ սուրբ գրքի մխիթարութենէ ալ անտեղեակ էր: Հրամայեցին սեղան նստողներուն գլուխը նստիլ, բայց երանելին պատասխանեց ու ըսաւ. «Այդ ի՞նչ կ’ընէք, կամ ինչո՞ւ ինձմէէ կը պահէք ծածուկ խորհուրդները: Ես ձեր կրտսերներէն աւելի խոնարհագոյն եմ, եւ ձեր փոքրիկ աշակերտներէն աւելի տգիտագոյն, ինչպէ՞ս կարենամ ատոր հանդուրժել: Այս ալ մեծ բան մըն է ինձ համար որ ձեր սուրբ կապանքներուն հաղորդ եմ այսօր, եթէ արժանի կը համարիք զիս ձեր սեղանին, ձեզմէ իւրաքանչիւրը թող նստի իր տեղը, եւ ինձ ալ հրաման ըրէք նստիլ իմ տեղս:» Եւ Յովսէփ մեծ եպիսկոպոսը ստիպեց բոլոր սուրբերու միաբանութեամբ, եւ ամենէն վեր նստեցուցին զայն:

Եւ իբրեւ բոլորեցաւ ակումբ բազմականին, եւ հաղորդեցան ամենեքեան ի կերակուրն զուարթութեամբ, յոտն եկաց սուրբն Յովսէփ, եւ սկսաւ զուրախութեան նուագն մատուցանել եւ ասել այսպէս.

Then when the group had sat around the table to eat their food in joy, Saint Hovsep stood up and began the festive hymn:

Ու երբ սեղանին բոլորուեցան անոնք, եւ ամենքն ալ կերակուրին մասնակցեցան ուրախութեամբ. սուրբ Յովսէփ ոտքի ելաւ եւ սկսաւ ուրախութեան բաժակ մատուցանել ու ըսել այսպէս.

«Ուրախ լերուք ամենեքեան ի Քրիստոս. քանզի վաղիւ այս ժամ իցէ՝ ահա մոռացեալ իցէ մեր զամենայն նեղութիւնս եւ զչարչարանս զոր կրեցաք։ Եւ փոխանակ սակաւ աշխատութեանս մերոյ՝ բազմապատիկ հանգիստ ընդունելոց եմք, եւ փոխանակ խաւարային արգելանի բանտի` մտանելոց եմք յերկնից քաղաքն լուսաւոր, որոյ քաղաքի քաղաքապետ ինքն Քրիստոս է, հանդիսապետ, յորում ասպարիսի նախ ինքն առաքինացաւ առնելով զնշան յաղթութեան։ Եւ այսաւր նոյն Տէր է, որ յաջողէ մեզ զնոյն նշան ընդունելով ի փրկութիւն անձանց մերոց եւ ի պարծանս մեծափառ սուրբ եկեղեցւոյ։ Եւ զոր աւրինակ տեսէք դուք զեղբայրս զայս ի գլուխ բազմականիս մերոյ, սոյնպէս սա նախ ընդունելոց է վաղիւ զպսակն ի ձեռն կատարմանն իւրոյ։ Զի ահաւասիկ եկն եհաս եւ մերձեցաւ առ մեզ թշնամին կենաց մերոց եւ պսակիչ սուրբ չարչարանաց ծառայիցս Քրիստոսի»։

“Rejoice, all, in Christ; for tomorrow at about this time, all the troubles and torments we have borne shall be forgotten to us. In exchange for our small efforts we shall receive manifold comforts; instead of this dark prison we shall enter the luminous city, Heaven, where Christ himself is the magistrate, as well as the agonothete of the stadium in which He himself first merited virtue, receiving the insignia of victory. Today it is the same Lord who helped us succeed in receiving the same insignia for the salvation of our souls and for the glory of the majestic Holy Church. Our brother whom you see at the head of our table will also be the first tomorrow to receive the crown through his martyrdom. For at last, the enemy of our lives and the crowners of the tormented ones among Christ’s servants have begun to approach us.”

«Ամենքնիդ ալ ուրախ եղէք ի Քրիստոս. որովհետեւ մեր կրած բոլոր նեղութիւններն ու չարչարանքները պիտի մոռնանք վաղը այս ատեն։ Եւ մեր սակաւիկ աշխատութեան փոխարէն՝ բազմապատիկ հանգիստ պիտի ընդունինք, եւ մթին բանտի փոխարէն՝ պիտի մտնենք երկինքի լուսաւոր քաղաքը, որուն քաղաքապետը Քրիստոս ինքն է, եւ հանդիսաապետը այն մրցարանին, ուր նախ ինքն առաքինացաւ առնելով յաղթութեան նշանը: Եւ այսօր նոյն Տէրն է որ կը յաջողէ մեզի նոյն նշանը ընդունելով, մեր անձերուն փրկութեան եւ մեծափառ սուրբ եկեղեցւոյ պարծանքին համար: Եւ ինչպէս որ դուք հիմա տեսաք այս եղբայրը սեղանին վերի կողմը, նոյնպէս ալ առաջին անգամ սա պիտի ընդունի պսակը վաղը իր նահատակութեան շնորհիւ: Որովհետեւ ահա եկաւ. մօտեցաւ մեզի մեր կեանքին թշնամին. եւ Քրիստոսի ծառաներուս սուրբ չարչարանքին պսակիչը։»

Զայս իբրեւ ասաց, լուաւ ի նմանէ բանս պնդութեան, որով յոյժ մխիթարեցան ամենեքեան։

Having said this, he heard words of solidarity from the mogbed, from which they received great consolation.

Երբ այս ըսաւ, անկէ լսեց խրախուսիչ խօսքեր, որոնցմով ամենքն ալ շատ ուրախացան։

Ասէ. «Ի սուրբ աղաւթից ձերոց այսպէս արասցէ ինձ Քրիստոս, եւ կատարեսցէ զելս վախճանին իմոյ յաշխարհէս ըստ բանի քում։ Եւ ահա ընդ ասելդ քո ազդումն եղեւ հոգւոյս իմոյ, եւ յիշեցի ես զմարդասիրութիւնն Քրիստոսի, որոյ եւ գալուստ իսկ նորա յաշխարհս վասն մեր մեղացն եղեւ։ Գթասցի յիս որպէս եւ յաւազակն ի ժամ խաչին. որպէս նովաւ զդրունս փակեալ դրախտին եբաց, եւ յառաջեցաւ լինել կարապետ այնոցիկ՝ որ անդրէն ի նոյն տեղի դառնալոց էին յուրախութիւն, արասցէ եւ զիս այսաւր Տէր Յիսուս Քրիստոս սպասաւոր ձերում մեծաշուք գնդիդ։

He said: “Christ shall do to me as through your holy prayers and fulfill my departure from this world according to your words. During your speech there was an effect on my soul, and I recalled Christ’s love for humanity, whose coming to this world occurred because of our sins. May He have compassion for me as He did for the thief at the time of the crucifixion, through whom He opened the shut gates of paradise, making him the forerunner of those who were returning there in joy; as with him, let the Lord Jesus Christ make me a servant of your magnificent regiment today.

Ըսաւ. «Ձեր սուրբ աղօթքներովը Քրիստոս թող այնպէս ընէ ինծի, եւ խօսքիդ համեմատ կատարէ իմ աշխարհէ ելքս: Եւ ահա քու ըսած ատենդ, ազդում եղաւ իմ հոգւոյս, եւ ես յիշեցի մարդասիրութիւնը Քրիստոսի, որուն այս աշխարհ գալուստն ալ մեր մեղքին համար եղաւ: Թող գթա՛յ ինծի, ինչպէս խաչի ժամուն աւազակին, ինչպէս որ անով բացաւ փակուած դրախտին դուռը, եւ յառաջացաւ կարապետ ըլլալ անոնց, որոնք պիտի դառնային նոյն ուրախութեան, զիս ալ Տէր Յիսուս Քրիստոս սպասաւոր ընէ այսօր ձեր մեծաշուք գունդին:

Աւանիկ վասն միոյ մեղաւորի, որ դառնայ յապաշխարութիւն, անվախճան լինի ուրախութիւն հրեշտակաց յերկինս. որպէս զի գիտեն իսկ զկամս Տեառն իւրեանց։ Քանզի վասն միոյ կորուսելոյ ոչխարին եկն ի խնդիր, վասն այնորիկ եւ նոքա խնդակիցք լինին վասն միոյ դարձելոյ յապաշխարութիւն։ Թերեւս վասն իմ իսկ եկեալ էր մեծ զաւրավարն Հայոց բազում սուրբ ընկերակցաւքն իւրովք. զպսակն վասն ձեր բերեալ էր, այլ զուրախութեան աւետիսն հասարակաց տայր։ Եւ առաւել եւս ընդ իս էին զարմացեալ. զի ոչ ճանաչէին զիս ի կեանս իւրեանց, ահա ի սուրբ մահն իւրեանց կամին՝ զի եւ ես մասն ընկալայց ընդ երանելիսն։

“Behold, on account of one sinner who turns to repentance, the angels in heaven have endless joy, because they know their Lord’s will. For He came to seek a single lost sheep, and thus they rejoice together on account of one’s turning to repentance. Perhaps it is for my sake that the great general of the Armenians came with his holy companions—he brought the crown for you, but the promise of joy he delivered to all. Yet they were more amazed with me, for they did not know me for all their days; but behold, in their holy death they willed for me to accept my share with the blessed ones.

«Ահաւասիկ ապաշխարութեան դարձող մեղաւորի մը համար հրեշտակներու ուրախութիւնը անվախճան կ’ըլլայ, որովհետեւ գիտեն իրենց Տիրոջ կամքը։ Քանի որ Անոր մէկ կորսուած ոչխար մը փնտռելուն պատճառով, անոնք ուրախակից կ’ըլլան այն ոչխարին ապաշխարութեան համար։ Թերեւս իմ պատճառովս է որ հայոց մեծ զօրավարը եկած էր իր բազում ընկերակիցներով. պսակը ձեզի համար բերած էր, այլ ուրախութեան աւետիսը հասարակութեան կու տար։ Բայց առաւել եւս ինծի համար զարմացան, որովհետեւ երբեք զիս չճանչնալով, ահա իրենց սուրբ մահուան մէջ կը կամին որ ես երանելիներուն մասէն բաժին մը ընդունիմ։

Աղաչեմ զձեզ, տեարք իմ եւ հարք, աղաւթս արարէք ի վերայ անարժանութեանս իմոյ, զի արժանի եղէց մեծի աւետեացն հասանել, որ յանսուտ ձերոց բերանոցդ բարբառեցաւ ի լսելիս իմ։ Արդ փութամ տեսանել զաւրն, եւ յաւուր անդ զժամն եկեալ հասեալ ի վերայ մեր։ Եւ ե՞րբ իցէ՝ զի ելից ի թանձրադանդաղ ձանձրալի մարմնոյս այսորիկ. ե՞րբ իցէ՝ զի տեսից զքեզ Տէր Յիսուս։ Ե՞րբ իցէ՝ զի աներկիւղ եղէց ի մահուանէ. ե՞րբ իցէ՝ զի տգիտութիւնս իմ հասցէ ի կատարեալ գիտութիւն։ Աւգնեա ինձ, Տէր, աւգնեա ինձ, եւ կարկառեա զամենազաւր աջդ յաւգնականութիւն. զի ըստ խոստման բանիցս իմոց եւ գործք արդեամբք կատարեսցին ի վերայ իմ. եւ փառաւոր լիցի յիս ի մեղաւորս անուն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի»։

“I beg you, my lords and fathers, pray for my unworthiness, so that I become worthy of attaining the great promise that was spoken from your guileless mouths for my ears. Now I endeavor to see the day and the hour that is upon us. When shall I give up this torpid and sluggish body of mine? When shall I see you, Lord Jesus? When will I be unafraid of death? When will my ignorance turn to perfect knowledge? Help me, Lord, help me, and extend your Almighty hand in assistance, that I be fulfilled according to my words of promise and my deeds, and that the name of our Lord Jesus Christ may be glorified in me, a sinner.”

«Կ’աղաչեմ ձեզ, տէրերս եւ հայրերս, աղօթքներ ըրէք իմ անարժանութեանս վրայ, որպէսզի արժանի ըլլամ մեծ աւետիսներուն հասնիլ, որ բարբառեցաւ ձեր անսուտ բերաններէն իմ ականջներուս համար։ Արդ կը փութամ տեսնել այն օրն ու այն ժամը որ հասնելու է։ Ե՞րբ պիտի ելլեմ այս թանձրադանդաղ ձանձրալի մարմինէս. ե՞րբ պիտի տեսնեմ զքեզ Տէր Յիսուս։ Ե՞րբ աներկիւղ պիտի ըլլամ մահէն։ Ե՞րբ պիտի վերածուի իմ տգիտոութիւնս եւ դառնայ կատարեալ գիտութիւն։ Օգնէ՛ ինձ, Տէր, օգնէ՛ ինձ, եւ ամենազօր աջդ կարկառէ օգնութեամբ, որ ըստ խոստումներովս եւ գործերովս արդիւնքներ կատարուին վրաս, եւ մեղաւորիս մէջը փառաւոր ըլլայ մեր Տիրոջը՝ Յիսուսի Քրիտսոսի անունը։»

Զայս իբրեւ ասաց երանելին, յոտն կացին ի բազմականացն անդ, գոհանային ասելով. «Փա՜ռք քեզ, Տէր, փա՜ռք քեզ, թագաւոր, զի ետուր մեզ կերակուր ուրախութեան. լցո զմեզ Հոգւովդ սրբով, զի գտցուք առաջի քո հաճոյք եւ մի՛ ամաչեսցուք, զի դու հատուցանես իւրաքանչիւր ըստ գործս իւր»։

When the blessed man said this, they arose from their seats and expressed thanks: “Glory to you, Lord, glory to you, king, for you gave us the food of joy—fill us with the Holy Spirit, that we find favor with you and that we be not ashamed, for you compensate each according to his deeds.”

Երբ այս ըսաւ երանելին, ոտքի ելան ամէնը բազմոցներէն եւ կը գոհանային, ըսելով. «Փառք քեզ, Տէր, փառք քեզ, թագաւոր, զի տուիր մեզ ուրախութեան կերակուր. լեցուր զմեզ հոգւովդ սրբով, որպէսզի հաճելի գտնուինք առջեւդ եւ չամչնանք, որովհետեւ ամէն մէկուն կը հատուցանես ըստ իր գործերը։»

Ի նմին ժամու եղեւ խորհուրդ մեծ ի մէջ նոցա, թէ զի՞նչ աւրինակաւ կարասցեն ապրեցուցանել զմոգպետն, զի մի՛ լուեալ յարքունիսն՝ իբրեւ զհուր բորբոքեսցի բարկութիւն ի վերայ մնացելոցն։ Իբրեւ ոչ ինչ կարացին ի ժամուն վճարել, միաբանութեամբ աղաւթս արարեալ՝ յԱստուած ապաստան առնէին զկեանս առնն հաւատացելոյ։

At the same time, there was a discussion among them about how to save the mogbed, lest the king hear of this and spill the devouring fire of his wrath upon the survivors. When they couldn’t settle on anything in time, they prayed together and relied on the Lord to save the life of that faithful man.

Նոյն ատեն, իրենց մէջը խորհուրդ եղաւ, թէ ի՞նչ օրինակով կրնան փրկել մոգպետը, որպէսզի արքունիքը ասոր մասին չլսէ եւ իր բարկութեան կրակը չբորբոքէ մնացածներուն վրայ։ Երբ ժամանակին ոչ ինչ կրցան վճռել, միաբանութեամբ աղօթեցին որ Աստուած պաշտպանէ այն հաւատացեալ մարդուն կեանքը։

Իսկ նախարարքն հրաժարեցին ի սրբոցն յորդառատ արտասուաւք, եւ ողբալից ուրախութեամբ անկեալ յոտս նոցա աղաչէին մեծաւ պաղատանաւք՝ յանձն առնել զնոսա Հոգւոյն սրբոյ. «Զի մի՛ ոք ի մէնջ, ասեն, թուլացեալ եւ ելեալ արտաքս ի հաւասար միաբանութենէս, կերակուր լիցի չարաբարոյ գազանին»։

Then the nakharars bade farewell to the saints full of tears and fell before their feet in mournful joy, beseeching them with great invocations to commit them to the Holy Spirit: “Lest any of us,” they said, “slack and leave our brotherhood, and fall prey to the wicked beast.”

Իսկ նախարարները հրաժարեցան սուրբերէն յորդառատ արցունքներով, եւ ողբալից ուրախութեամբ անոնց ոտքերուն առջեւ կ’իյնային, եւ կ’աղաչէին մեծ պաղատանքով, որ յանձնեն իրենց Սուրբ Հոգւոյն. «Որ մեզմէ մէկը եթէ թուլանայ եւ ուրանայ մեր միաբանութենէն, կերակուր ըլլայ չարաբարոյ գազանին։»

Իսկ երանելիքն միաբան քաջալերէին զնոսա եւ ասէին. «Զաւրացարուք, եղբարք, ի Տէր եւ մխիթարեցարուք ի մարդասիրութիւնն Աստուծոյ, որ ոչ թողու զձեզ որբս, եւ ոչ ի բացէ առնէ զողորմութիւնն իւր ի մէնջ հաւատով ի Քրիստոս. բազում բարեխաւսիւքն, զոր ունիմք առ նմա, ոչ շիջանի վառումն կանթեղաց ձերոց, եւ ոչ ուրախ լինի խաւարասէր թշնամին կենաց ձերոց։ Այլ նոյն Տէր է, որ զաւրացոյց զառաջին նահատակսն՝ խառնելով զնոսա ի գունդս հրեշտակաց իւրոց. նոցուն սուրբ ոգիք եւ ամենայն դասք արդարոց հասցեն ձեզ յաւգնականութիւն համբերութեան, զի ընդ նոսին նոցունց պսակացն արժանի լինիջիք»։

The blessed men encouraged them together and said: “Be strong in the Lord, brothers, and take comfort in God’s love, who will not leave you as orphans and will not take his mercy away from us because of our faith in Christ. With the many advocates that we have by Him, the light of your lamps will not go out nor will the darkness-loving enemy of your lives rejoice. But it is the same Lord who strengthened the first nahataks by joining them with the legions of His angels. Their holy souls and all the ranks of the just will patiently help you, that you may become worthy of the same crowns.”

Իսկ երանելիները միաբան կը քաջալերէին զանոնք, եւ կ’ըսէին. «Զօրացէ՛ք, եղբայրներ, եւ մխիթարեցէ՛ք ի Տէր եւ ի մարդասիրութիւնը, որ ձեզի ոչ կը որբացնէ եւ ոչ կը զրկէ մեզ իր ողորմութենէն, որ կը հաւատանք Քրիստոսի։ Քանի որ բազում բարեխօսներ ունինք իր մօտ, ոչ պիտի շիջանի ձեր կանթեցներու լոյսը եւ ոչ ալ պիտի ուրախանայ ձեր կեանքերուն թշնամին։ Այլ նոյն Տէրն է, որ զօրացուց առաջին նահատակները խառնելով իրենց մէջ հրեշտակագունդերը։ Անոնց սուրբ հոգիները եւ արդարներու ամէն դասերը ձեր օգնութեանը պիտի հասնին, որպէսզի իրենց պսակներուն ալ արժանի ըլլաք։»

Զայս խաւսէին ընդ նոսա, եւ զգիշերն ամենայն սաղմոսիւք ի գլուխ տանէին. իսկ ի ժամ առաւաւտուն ասէին ամենեքեան. Ծագեա, Տէր, զողորմութիւնս քո՝ ոյք ճանաչեն զքեզ, զարդարութիւնս քո՝ ոյք ուղիղ են սրտիւք։ Մի՛ եկեսցէ ի վերայ մեր ոտն ամբարտաւանից, եւ ձեռք մեղաւորաց մի՛ դողացուսցեն զմեզ։ Անդ անկցին ամենեքեան, որ գործեն զանաւրէնութիւն. մերժեցան, եւ այլ մի՛ կարասցեն հաստատել։ Եւ անդէն վաղվաղակի հասին դահիճքն ի դուռն բանտին, մտին ի ներքս եւ տեսին, զի որ յառաջ մոգպետն էր, եւ նմա իսկ յանձն արարեալ էր պահել զնոսա, նստէր ի մէջ նոցա եւ լսէր ի նոցանէ, նա եւ քաջալերէր եւս զնոսա չերկնչել ի մահուանէ։ Իբրեւ տեսին զմեծ սքանչելիսն դահիճքն, յոյժ զարմացան ընդ իրսն, այլ ոչ ինչ իշխեցին հարցանել ցնա. բայց չոքան եւ պատմեցին Դենշապհոյ, որում յանձն արարեալ էր զչարչարանս սրբոցն։

They were speaking of these things to them and singing throughout the night. In the morning they all said: “O, Lord, continue Your lovingkindness to those who know you, and your righteousness to the upright in heart. Let not the foot of pride come against me, and let not the hand of the wicked drive me away. There the workers of iniquity have fallen; they have been cast down and are not able to rise.” Immediately after that the officers reached the prison gate, entered and saw the mogbed, to whom the guarding of the prisoners had been committed, sitting among them and listening to them, and even encouraging them not to fear death. When the officers saw these surprising things, they were stunned, but they did not dare to ask him any questions; instead, they went and explained what had happened to Denshapur, who had been assigned to torture the saints.

Այս կը խօսէին անոնց հետ, եւ գիշերը սաղմոսներ կ’երգէին։ Իսկ առաւօտին ամենքը կ’ըսէին. «Ծագէ՛, Տէր, քու ողորմութիւններդ քու ճանչցողներուդ, եւ քու արդարութիւններդ անոնց, որոնք ուղղիղ են սիրտով։ Ամբարտաւաններուն ոտքը մեր վրան թող չի կոխէ, եւ մեղաւորներուն ձեռքը թող չի սասանէ մեզ։ Անօրէնութիւն գործողները՝ իյնա՛ն ամենքն ալ. մերժուեցան եւ ալ թող չկարենան հաստատուիլ։» Եւ ահա շուտով դահիճները հասան բանտին դուռը, ներս մտան եւ տեսան թէ ան՝ որ առաջ մոգպետ էր, եւ որու յանձնուած էր պահել զանոնք, անոնց մէջ նստեր է եւ կը լսէ անոնցմէ. նաեւ կը քաջալերէ զանոնք որ չվախնան մահէն: Երբ դահիճները տեսան այս մեծ հրաշքը, շատ զարմացան այդ իրողութեանց վրայ, չհամարձակեցան հարցափորձել զայն, բայց գացին եւ պատմեցին Դենշապուհին, որու յանձնած էին սուրբերու չարչարանքը:

Իսկ նա իբրեւ լուաւ ի դահճացն արքունի, զահի մեծի հարաւ ի միտս իւր, թէ գուցէ եւ ինքն անձամբ ի ներքս լիցի, քանզի եւ ծանաւթագոյն եւս էր առնն։ Հրամայեաց հանել ի բանտէ անտի զամենեսեան կապանաւքն, եւ հեռացուցանէր ի քաղաքէ անտի երկոտասան պարսիկ հրասախաւ։ Եւ ի ծածուկ խաւսէր ընդ մոգպետին, եթէ զի՞նչ պատճառք իցեն կապանաց նորա։ Ետ պատասխանի այրն եւ ասէ ցնա. «Մի՛ խաւսիր ընդ իս ի ծածուկ եւ մի՛ լսեր զխորհուրդս լուսոյ ի մէջ խաւարի, զի բացան աչք իմ արդ, քանզի տեսի զլոյսն երկնաւոր։ Եթէ կամիս լինել խորհրդակից կենաց, հարց ցիս յանդիման հրապարակաւ, եւ պատմեմ քեզ, զոր տեսի զմեծամեծսն Աստուծոյ»։

As soon as he heard this from the royal officers, he was terrified that he might be considered an accomplice, for he was the closest acquaintance of the man. He ordered that all the prisoners be removed and had them banished 12 parasangs out of the city. Then he spoke secretly with the mogbed, asking the reasons for their imprisonment. The man responded and said: “Do not speak secretly with me and do not hear of the counsels of light in darkness, for my eyes opened because I saw the heavenly light. If you want to partake in the counsels of life, question me before the public and I will tell you of God’s awesome wonders that I have seen.”

Իսկ ան երբ լսեց արքունի դահիճներէն՝ շատ զար- հուրեցաւ որ ինքն ալ գուցէ անոնց հետ եղած ըլլայ, որովհետեւ լաւ ծանօթ էր այն մարդուն: Հրամայեց որ ամենքն ալ բանտէն հանեն կապանքով.եւ քաղաքէն կը հեռացնէր տասներկու պարսկական փարսախ: Եւ գաղտնի խօսեցաւ մոգպետին հետ՝ թէ պատճառը ի՞նչ էր այս իր յիմարութեան: Մարդը պատասխանեց ու ըսաւ. «Ծածուկ մի խօսիր իմ հետս,եւ լոյսին խորհուրդները մի՛ լսեր խաւարի մէջ, հիմա բացուեցան աչքերս, վասն զի տեսայ երկնաւոր լոյսը: Եթէ կ’ուզես կեանքին գաղտնիքն ըմբռնել, յայտնապէս ինծի հարցուր եւ պատմեմ քեզի. որովհետեւ տեսայ Աստուծոյ մեծ հրաշքները:»

Եւ իբրեւ լուաւ ի նմանէ զամենայն, եւ ստուգեաց եւս վասն իւրոյ միաբանութեանն, եթէ ոչ քակտի ի սրբոցն հաւանութենէ, ոչ իշխեաց ձեռն արկանել ի նա, թէպէտ եւ ունէր հրաման յարքունուստ։ Այլ փութացաւ, եւ ինքն երթեալ պատմէր թագաւորին ի ծածուկ զամենայն որպէս զիարդ լուաւ ի նմանէ։

When [Denshapur] heard everything from [the mogbed] and confirmed his union with the saints, and that he would not be able to dissolve his allegiance to them, he did not dare to lay a hand on him despite having royal authorization to do so. Instead, he hurried and went himself and secretly told the king of everything he had heard from him.

Ու երբ անկէ լսեց ամէնը, եւ ստուգեց իր միաբանակցութեանը մասին թէ չքակուիր սուրբերուն ուխտէն, չհամարձակեցաւ ձեռք երկնցնել անոր վրայ, թէեւ հրաման ալ ունէր արքունիքէն: Այլ փութաց գնաց ծածկարար թագաւորին պատմելու ամէն բան, ինչպէս որ լսեց անկէ:

Ետ պատասխանի թագաւորն եւ ասէ ցԴենշապուհ. «Մի՛ ոք ամենեւին լուիցէ զայդ ի քէն, մանաւանդ վասն տեսլեանն մեծի, որ երեւեալ է նմա, զի մի՛ տգէտ մարդիկ երկմտեալ՝ բաժանեսցին ի մեր հաստատուն աւրինացս։ Մինչ մեք զայլս կամէաք հնազանդեցուցանել՝ թերեւս զոգիս գտցեն, իբրեւ նոցա ոչ ինչ կարացաք առնել, մեր որ վարդապետ աւրինացդ էին, զկնի նոցա մոլորութեանն խոտորեցան։

The king replied and said to Denshapur: “Let no one hear about this from you, especially about the great vision that appeared to him, so that those who are ignorant do not doubt and break away from our established religion. Although we desired to submit others, that perhaps they would come to their senses, it was when we failed to do so that the teachers of our own religion swerved after their aberration.

Թագաւորը պատասխան տուաւ եւ ըսաւ Դենշապուհին. «Ամենեւին մէկը չլսէ քեզմէ այդ բանը, մանաւանդ այն մեծ տեսիլքի մասին, որ երեւցած է անոր. չըլլայ որ տգէտ մարդիկ երկմտելով բաժնուին մեր կրօնքէն: Երբ մենք կ՚ուզէինք ուրիշները հնազանդեցնել՝ որ թերեւս գտնէին իրենց հոգիները, բայց ոչ թէ բան մը ընել կրցանք անոնց, այլ մեր օրէնքին վարդապետները գացին անոնց մոլութեան ետեւէն:

Նա եւ այն եւս չար է մեզ քան զամենայն, զի ոչ դուզնաքեայ ոք խոտորեցաւ ի նոցա նոցա աւրէնսն, այլ այր մի համակդեն, երեւելի ընդ ամենայն Վերին աշխարհս։ Եթէ փայքարիմք ընդ նմա, նա տեղեկագոյն է քան զամենայն վարդապետս աշխարհիս. գուցէ ի հիմանէ խարխարեալ աւերէ զաւրէնս մեր։ Եւ եթէ դատիմք զնա ընդ այլ չարագործսն, նա եւ այնպէս հռչակեալ ելանէ համբաւ քրիստոնէութեան նորա, եւ մեծ անարգանք զկնի դենիս ձգին։ Եւ եթէ սրով եւս վախճանեսցի, բազում են քրիստոնեայք ի կարաւանիս, ընդ ամենայն երկիր ցանեալ ցրուեսցեն զոսկերս նորա։ Սակաւիկ ինչ էին մեզ անարգանք առ ամենայն մարդիկս, ուր մեծարեալ պատուէին ոսկերք նածրացւոցդ. իսկ եթէ մոգացդ եւ մոգպետացդ զնոյն պատիւ կրեսցեն, մեք մեզէն լինիմք քակտիչք աւրինացն մերոց։

“But worst of all for us is that it was not some irrelevant man who defected to their religion, but a hamakden, renowned throughout Verin Ashkharh. If we argue with him, perhaps he will destroy our religion by loosening its very foundations, for he is more knowledgeable than all the teachers in our land. And should we put him to trial along with the other criminals, the renown of his Christianity will be trumpeted and our religion will be left in great dishonor. And should he die by the sword, the many Christians in our caravan will spread and scatter his bones throughout the whole land. We were somewhat discredited by the inhabitants of those places where the bones of the Nazarenes were honored; yet if the magi and mogbeds were to bear the same honor, we ourselves will be responsible for having destroyed our own religion.

«Նաեւ մեզի համար ամենէն գէչն ալ սա է թէ աննշան մէկը չէ որ խոտորեցաւ անոնց օրէնքին այլ Համակդեն մը, երեւելի բոլոր երկրիս մէջ: Եթէ պայքարինք անոր հետ, ան ներհուն է մեր երկրին բոլոր վարդապետներէն աւելի, եւ գուցէ հիմէն խախտելով աւրէ մեր օրէնքը: Եթէ զայն դատենք միւս չարագործներուն հետ, այդ կերպով ալ կը հռչակուի անոր քրիստոնէութեան համբաւը, եւ մեծ անարգանք կը ձգուի մեր դենին ետեւէն: Եթէ սրով ալ վախճանի , քրիստոնեաներ չատ են բանակիս մէջ, ամէն կողմեր տանելով կը ցրուեն անոր ոսկորները: Քիչ անարգանք էր մեզի բոլոր մարդոց մէջ, ուր կը մեծարուէին այդ նազրացիներուն ոսկորները. իսկ եթէ մոգերուն եւ մոգպետներունն ալ կրեն նոյն պատիւը, մենք մեր ձեռքովը քակտած կ՚ըլլանք մեր օրէնքները:

Այլ այժմ իմ է քեզ երդումն տուեալ յանմահ դիսն. նախ զդառնացեալ ծերն կոչեա առաջի քո. եթէ հաւանեսցի սիրով, եւ զղջացեալ ապաշաւեսցէ զկախարդութիւնս նոցա, մեծարեսջիր զնա պատուով ըստ առաջին կարգին, եւ մի՛ ոք գիտասցէ զթշնամանս նորա ամենեւին։ Ապա թէ ոչ հաւանեսցի եւ ոչ կամեսցի անսալ բանից քոց, յարուսջիր ի վերայ նորա բազում ամբաստանս յաշխարհէ անտի, զի վնասակար գտցի յիրս արքունի. եւ աշխարհաւ փուրսիշն ի վերայ յարուսջիր, եւ շկաւթակ արասջիր յայնկոյս քան զԿուրան եւ զՄակուրան. եւ անդ ընկեցեալ զնա ի վիրապ մի, եւ ընկալցի զմահ թշուառութեան։ Եւ զայլադենսն փութանակի կարճեա ի կենաց աշխարհիս, զի մի՛ դղրդեսցեն զաւրէնս մերոյ աշխարհիս։ Զի եթէ զճարտար մոգպետն այնպէս արագ աշակերտեցին, տգէտ մարդիկ զիա՞րդ կարասցեն կալ առաջի նոցա պատիր խաբէութեանն»։

“Now it is my duty to have you swear upon the immortal gods. First, summon the bitter old man to you. If he gladly consents to repent for that sorcery of theirs, honorably praise him according to his prior rank, and do not let anyone know a thing about his offenses. However, if he does not consent and does not wish to obey your words, then raise many accusations against him from that land so that he be found harmful to the affairs of the royal, interrogate him in public, exile him to the other side of Kuran and Makran, throw him into a dungeon and let him suffer a miserable death. Then hasten to cut short the lives of the adherents of the other religions throughout the land lest they disturb the customs of our country. For if they succeeded in quickly making the clever mogbed their disciple, how shall ignorant people be able to withstand their enticing trickery?”

«Արդ ես կերդնում քեզի մեր անմահ աստուածներուն վրայ. նախ քու առջեւդ կոչէ դառնացած ծերը. եթէ սիրով հաւանի, եւ զղջալով ապաշաւէ անոնց կախարդութիւնները, առաջուայ պէս սիրով ու պատուով մեծարէ զայն, եւ ամենեւին մարդ մը չգիտնայ անոր նախատինքը: Ապա եթէ չհաւանի, եւ չուզէ անսալ իմ խօսքերուս, այն երկրէն շատ ամբաստանողներ հանէ անոր վրայ, որ յանցաւոր դատուի արքունի գործերուն մէջ, եւ հրապարակաւ հարցաքննութիւն կատարէ անոր վրայ, եւ զայն քշէ Կուրանին եւ Մակուրանին անդի կողմը, եւ հոն զայն ձգէ վիրապի մը մէջ որ ընդունէ չարաչար մահը: Եւ շուտ մը աչխարհի կեանքէն զրկէ այլակրօնները, որպէս զի չխախտեն մեր երկրին օրէնքը: Որովհետեւ եթէ այսպէս շուտ իրենց հետեւող ըրին ճարտար մոգպետը, ինչպէ՞ս պիտի կարենան դիմադրել տգէտ մարդիկը անոնց հրապուրիչ խաբէութեան:»

Արդ ել նստաւ Դենշապուհ արտաքոյ բանակին յատենի, որպէս ասացաք, հեռի երկոտասան հրասախաւ։ Հարցանէր ցմոգպետն եւ ասէր. «Իշխանութիւն առի վասն քո՝ ո՛չ միայն բանիւ հարցանել, այլ եւ ամենայն հարուածովք տանջանաց։ Մինչչեւ ձեռնարկեալ է իմ ի քեզ, ընկալ զմեծարանս եւ արհամարհեա զանարգանս, եւ խնայեա ի պատուական ալիսդ։ Թող անդր ի բաց զքրիստոնէութիւնդ՝ զոր ոչ ունէիր ի բնէ, եւ դարձիր անդրէն ի մոգութիւնն, որպէս զի վարդապետ իսկ էիր բազմաց»։

Then Denshapur left the camp to preside over the tribunal, as we said, 12 parasangs away. He interrogated the mogbed and said: “I have taken authority for your sake, not only to interrogate you verbally, but with the full force of corporal punishment. Before I undertake to do this to you, accept your honors, scorn your shameful acts, and spare yourself in your honorable old age. Set aside your Christianity, which you did not have by nature, and return to Magianism, of which you were a teacher to many.”

Արդ Դենչապուհ, ինչպէս որ ըսինք, բանտէն դուրս տասներկու փարսախ հեռու տեղ մը ելաւ, եւ նստաւ ատեանին մէջ: Հարցուց մոգպետին եւ ըսաւ. «Իշխանութիւն առի քեզի համար, ոչ միայն հարցաքննել խօսքով, այլ եւ բոլոր տանջանքներով: Դեռ իմ ձեռքս քեզի չերկնցուցած, ընդունէ մեծարանքներն եւ արհամարհէ անարգանքները, եւ խնայէ պատուական ալեւորութեանդ: Մէկդի՛ ձգէ քրիստոնէութիւնը, որ արդէն չունէիր առաջուընէ, եւ նորէն դարձի՛ր մոգութեան, ինչպէս որ վարդապետն էիր շատերուն։»

Ետ պատասխանի երանելին եւ ասէ. «Աղաչեմ զքեզ, տէր, որ յառաջ իբրեւ զհարազատ եղբայր համարեալ էիր յաչս իմ, եւ այսաւր թշնամի կատարեալ, մի՛ ըստ առաջին սիրոյն գթար դու յիս, այլ կատարեա ի վերայ իմ զկամս չարութեան թագաւորին ձերոյ. եւ որպէս առեր իշխանութիւն ի վերայ իմ՝ դատեա զիս»։

The venerable man replied and said: “My lord, I used to consider you as a blood brother, but I see you today as an utter enemy. Please, do not pity me on account of our former friendship; instead, fulfill the wicked will of your king and put me to trial by the authority that you have assumed.”

Երանելին պատասխանեց ու ըսաւ. «Կ’աղաչեմ քեղի, Տէ՛ր, որ առաջ իրրեւ հարաzատ եղբայր համարուած էիր իմ առջեւս, այսօր կատարեալ թշնամի մը, դուն մի՛ գթար ինծի առջի սիրոյն համեմատ, այլ կատարէ ձեր թագաւորին ուզած չարութիւնը ինծի համար, եւ ինչպէս իշխանութիւն որ առիր ինծի համար, այնպէս դատէ զիս:»

Յայնժամ իբրեւ ետես Դենշապուհ, եթէ առ ոչինչ զսպառնալիսն արքունի համարեցաւ, եւ ոչ ողոքանացն երեսս ինչ արար, եւ քան ի ծածուկ՝ յայտնի եւս կամէր զի խաւսեսցի, կատարեաց ի վերայ նորա ըստ խրատուն արքունի։ Եւ գաղտագողի ընկեցաւ ի հեռաւոր աւտարութիւն. որպէս զիարդ եւ ուսաւ ի վարդապետէն, եւ արար։

When Denshapur saw that they did not care about the king’s threats or show respect to his lures, and that they wanted to speak not secretly but openly, he carried out the king’s advice and covertly sent them to a faraway foreign land, as he had learned from his teacher.

Այն ատեն Դենչապուհ երբ տեսաւ թէ ոչինչ համարեց արքունի հրամանով եղած այս սպառնալիքը, ոչ ալ պաղատանքի արժէք տուաւ, եւ կ’ուզէր որ յայտնապէս խօսի, ոչ թէ ծածկաբար, անոր վրայ կատարեց արքունի պատիժը: Եւ հեռաւոր պանդխտութեան տարուեցաւ գաղտնի կերպով, իր վարպետէն ինչ որ սորվեցաւ՝ ըրաւ:

Եւ հրամայեաց եւս Դենշապհոյ երկուս եւս ընկերակիցս աւգնականս յաւագ գործակալացն. զՋնիկանն, որ էր մարզպետ արքունի, եւ զՄովան հանդերձապետ՝ ի ձեռանէ Մովպետան մովպետի։

[The king] also ordered Denshapur to take two associates from among his seniors as friendly helpers: Jnikan, a royal marzpet, and Movan, handerdzabed of the high priest of the kingdom.

Եւ թագաւորը աւագ գործակալներէն երկու հոգի ալ Դենշապուհին ընկերակից օգնական նշանակեց. Ջնիկանը, որ արքունի մարզպետն էր, եւ Մովան հանդերձապետը, որ Մոգպետներու մոգպետին երկրորդն էր:

Արդ երեքեան սոքա իւրաքանչիւր սպասաւորաւք առին զսուրբսն յայնմ անապատէ, եւ փոխեցան նոյնչափ եւս հեռագոյն ի մեւս եւս դժնդակ տեղի ի նմին գիշերի։ Եւ զոք ի կարաւանէ անտի ոչ թողին տեսանել, ո՛չ ի Հայոց եւ ո՛չ յամենայն քրիստոնէից, եւ ո՛չ բնաւ յարտաքին հեթանոսաց։ Եւ սպասաւորքն, որ էին ի վերայ կապելոցն անդէն ի քաղաքին, հրամայեցին պահել զգուշութեամբ, զի զհետս նոցա մի՛ ոք գիտասցէ՝ ընդ որ տանիցեն ի մահու տեղի, մի՛ նոքա եւ մի՛ ամենեւին ոք ի մարդկանէ։

Now these three, along with each of their servants, took the saints from the wilderness and moved them to another cruel place just as far away in the same night; and no one from the caravan there was allowed to see them—neither the Armenians, nor any of the Christians, nor any of the foreign peoples. The guards who were overseeing the prisoners in the city ordered them to be kept carefully so that no one found out about the trail with which they would be led to the place of their deaths—not them nor anyone else.

Արդ այս երեքն ալ իրենց սպասաւորներովը անապատէն առին սուրբերը եւ նոյն գիշերը գացին այնչափ ալ հեռու ուրիշ դժնդակ տեղ մը: Եւ թոյլ չտուին որ բանակէն մէկը տեսնէ զանոնք, ոչ Հայ մը, ոչ ո՛եւէ քրիստոնեայ մը, եւ ոչ արտաքին հեթանոս մը. եւ քաղաքի մէջ անոնց սպասաւոր վերակացուներուն հրամայեցին որ զգուշութեամբ պահեն, որպէսզի մարդ մը չգիտնայ անոնց հետքերը, թէ ո՛ր տեղէն կը տանին զանոնք մեռցնելու. ո՛չ անոնք, ո՛չ ալ մարդոցմէ մէկը գիտնայ ամենեւին:

Բայց այր մի խուժիկ ի զաւրացն արքունի, որ ի ծածուկ ունէր զքրիստոնէութիւնն, եւ վիճակեալ էր ի դասս դահճացն, եւ կայր ի սպասու աւրապահացն հանդերձ գործիական տանջանարանաւքն, եկն եմուտ ի մէջ գիշերին եւ խառնեցաւ ի դասս նախարարացն։ Առաջին դասն ի միջնոյն կարծէր զնա, եւ միջինն երրորդին, եւ երեքեանն միմեանց համարէին զնա. եւ ոչ ոք ի նոցանէ եհարց՝ եթէ «Դու ո՞վ ես ես ընդ մեզ», ո՛չ ի տերանցն եւ ո՛չ ի սպասաւորացն։

But a Khuzhik man from among the king’s forces, who was secretly a Christian and an appointed officer who was assisting the watchmen to prepare the tools of torture, entered in the middle of the night and joined the ranks of the nakharars. The first group thought that he was in the middle [group], the middle [group thought that he was] in the third [group], and each group thought that he was from one of the others. No one from among them asked “Who are you among us?”, neither lords nor servants.

Բայց արքունի զօրքերէն Խուժիկ մը, որ գաղտնի կը դաւանէր քրիստոնէութիւնը, ու դահիճներու կարգին էր դասուած, եւ օրապահ էր տանջանքի գործիքներով, կէս գիշերին եկաւ ու խառնուեցաւ նախարարներու դասին: Առաջին դասը կը կարծէր զայն միջին դասէն, եւ միջինը երրորդէն, եւ երեքն ալ զայն իրարմէ կը կարծէին, եւ անոնցմէ մէկը չհարցուց թէ «Դուն ո՞վ ես մեր հետը.» ոչ տէրերէն հարցնող եղաւ, ոչ ալ սպասաւորներէն:

Իբրեւ հասին ի տեղի անապատին, որ ամենեւին անբոյս էր ի դալարւոյ, եւ այնպէս էր ապառաժ դժնեայ, զի եւ ոչ նստելոյ անգամ տեղի գտաւ անդ նոցա, իջին հեռագոյն նախարարքն երեքեան, եւ հրամայեցին դահճացն իւրեանց կապել զոտս եւ զձեռս նոցա։ Եւ արկին պարանս երկայնս յոտս նոցա, եւ երկու երկու լծեցան եւ առին ի քարշ։ Եւ այնպէս ձգեցին եւ ճողքեցին ընդ ապառաժ տեղիսն քարշելով, զի ամենեւին խայծ ոչ մնացի մարմինս երանելեացն։ Եւ ապա լուծին եւ ածին ի մի տեղի։

When they arrived at a deserted place that was completely without growth of vegetation, and was so painfully rugged that they could not even find a place for [the prisoners] to sit there, the three chiefs went down, further away, and ordered their tormentors to tie the prisoners’ feet and hands. They tied long ropes to their feet, yoked one to another and dragged them. They dragged them over the rocks there, tearing them to pieces so badly that so much as a piece of flesh did not remain on their blessed bodies. Then they were brought together to one place.

Երբ հասան անապատին այն տեղը, որ բոլորովին զուրկ էր կանանջեղէններէ եւ անբոյս, եւ այնպէս դժընդակ ապառաժներ կային որ անոնց նստելու տեղ անգամ չգտնուեցաւ. երեք նախարարները իջան հեռուէն, եւ իրենց դահիճներուն հրամայեցին որ կապեն անոնց ձեռքերն ու ոտքերը: Ու երկայն չուաններ անցուցին անոնց ոտքերուն, եւ երկու լուծելով գետնաքարշ ըրին եւ ապարաժներու վրայ այնպէս քաշեցին եւ ճողքեցին որ ամենեւին մսի կտոր մը չմնաց այն երանելիներուն մարմիններուն վրայ: Եւ վերջը արձակեցին մէկտեղ բերին։

Եւ թուէր իմն նոցա այսպէս, եթէ կակղեցաք զխստութիւն նոցա, եւ հնազանդեցուցաք զբիրտ ապստամբութիւն նոցա. եւ արդ զինչ եւ խաւսիցիմք, անսայցեն բանից մերոց, եւ առնիցեն զկամս թագաւորին, եւ ապրեալ լիցին յանհնարին տանջանացն։ Եւ զայն ոչ կարացին քաջ իմանալ, եթէ իբրեւ զքաջ զինուորս վառեցին զնոսա, եւ ի հրահանգս կրթութեան վարժեցին զնոսա, եւ իբրեւ զգազանս վայրենիս արիւնախանձս ուսուցին զնոսա։ Եւ եթէ ունէին սակաւ ինչ կասկած յառաջագոյն, հայեցեալ նոցա ի չարաչար վէրս մարմնոց իւրեանց` զառաջին երկեւղն ի բաց մերժեցին։ Սկսաւ իբրեւ արբեալք անզգայք զմիմեամբք ելանել ի բանից պատասխանիս, եւ փութային իբր ծարաւիք յաղբեւր, եթէ ո՛ նախ վաղ զիւր արիւնն հեղցէ յերկիր։

It seemed to the chiefs that ‘we have softened their intransigence and subdued their rude sedition; now, whatever we say, they will obey our words, carry out the will of the king, and survive these grievous torments.’ But what they could not grasp was that they had inflamed [the prisoners] like valiant soldiers, and trained them with educational discipline and taught them to be like blood-thirsty, savage brutes, so that if they had previously harbored any doubts, they now repulsed their former fears when they looked upon the severe wounds on their bodies. Then, like insensible drunkards, [the prisoners] began speaking over one another and hurrying like thirsters to a fountain, as to who shall be the first to pour his blood upon the earth.

Եւ անոնց այնպէս մը կը թուէր որ կակղացուցինք ասոնց խստութիւնը, եւ հնազանդեցուցինք ասոնց բիրտ ըմբոստութիւնը, ուրեմն ի՛նչ որ խօսինք, կ’անսան մեր խօսքերուն, եւ կը կատարեն թագաւորին կամքը կ’ազատին սոսկալի տանջանքներէ: Եւ չկրցան լաւ ըմբռնել սա բանը թէ զինեցին զանոնք քաջ զինուորներու պէս եւ կրթեցին մարզանքներով, եւ արիւնախանձ ըրին զանոնք վայրենի զազաններու պէս: Ու եթէ քիչ մը կասկած ունէին առաջուընէ, անոնք առջի երկիւղն ալ մէկդի ըրին նայելով իրենց մարմիններուն չարաչար վերքերուն: Սկսան արբեցող անզգաներու պէս իրարմէ առաջ նետուիլ պատասխանելու մէջ. եւ աղբիւրին ծառաւի եղողներու պէս կը փութային թէ ո՛վ առաջ կը թափէր իր արիւնը երկրի վրայ:

Եւ մինչդեռ յայսմ պատրաստութեան էին սուրբքն, խաւսել սկսաւ ընդ նոսա Դենշապուհ եւ ասէ. «Արքայ յղեաց զիս առ ձեզ. ամենայն աւեր աշխարհին Հայոց, ասէ, եւ կոտորածք զաւրացն՝ որ հասին ի վերայ, ի ձէնջ եղեն վնասքն ամենայն. եւ բազում նախարարք, որ այժմ կան կապանաւք չարչարեալ, վասն ձերոյ յամառութեանդ եղեւ այդ ամենայն։ Այլ եւ արդ եթէ կամիք ինձ լսել՝ ասեմ ձեզ. որպէս եղերուք պատճառք ամենայն չարչարանաց մահուն, այսաւր լերուք պատճառք կենաց ձերոց։ Եւ նախարարքն՝ որ կան ի կապանս, ի ձեռն ձեր է իշխանութիւն արձակել զնոսա. եւ աւեր աշխարհին ձերոյ ձեւք շինի, եւ բազումք որ վարեալ են ի գերութիւն, անդրէն դառնան։

While the holy ones were in this preparation, Denshapur began speaking with them and said: “The king sent me to you; he attributes all the desolation of Armenia and the destruction of the army that has befallen it to you. Likewise, the many nakharars now imprisoned are suffering because of your stubbornness. However, if you will listen to me, I say to you: Just as you have all been a cause of the suffering of death, today be the reason that you all live. The nakharars who are imprisoned are in your power to release, the desolation of the country will be repaired through you, and the many who have been taken into captivity shall return again.

Եւ մինչդեռ այս պատրաստութեան մէջն էին սուրբերը, անոնց հետ խօսիլ սկսաւ Դենշապուհ եւ ըսաւ. «Թագաւորը ձեզի ղրկեց զիս ու կ’ըսէ. Բոլոր Հայաստանի աւերումը, զինուորներու վերահաս կոտորածը, եւ ամէն չարիքները ձեր երեսէն եղան. եւ հիմա կապանքի մէջ չարչարուող շատ մը նախարարները ձեր յամառութեան պատճառաւ այնպէս եղան: Բայց եթէ ինձ լսել կ’ուզէք, ըսեմ ձեզի, ինչպէս որ պատճառ եղաք մահուան բոլոր չարչարանքներուն, այսօր ալ պատճառ եղէք ձեր կեանքին: Եւ նախարարները, որ կապանքի մէջ են. ձեր ձեռքն է զանոնք արձակելու իշխանութիւնը. եւ ձեզմով կը շինուի ձեր երկրին աւերումը, եւ ետ կը դառնան շատերը, որ գերութեան քշուած են։

«Ահա դուք ձերոյին աչաւքդ տեսէք այսաւր, եթէ զորպիսի՛ այր տոհմիկ, զոր թագաւորն ինքնին յականէ յանուանէ ճանաչէր վասն մեծի գիտութեան աւրինացս մերոց, եւ կատարեալ էր յամենայն ի դենիս եւ ամենայն մեծամեծաց սիրելի, եւ գրեթէ բոլոր աշխարհս կախեալ էր զնմանէ, եւ վասն զի անարգեաց զդենի մազդեզն, եւ պատրեցաւ ի ձեր տխմար գիտութիւնդ, ոչ ինչ խնայեաց թագաւորն ի մեծ պատիւ նորա, այլ իբրեւ զգերի մի զանաշխարհիկ շկաւթակ արարի զնա յայնչափ աւտարութիւն հեռաւոր, զի ընդ երթալն իսկ ոչ ժամանէ ի տեղի պատուհասին իւրոյ։

“You have seen with your own eyes today how such a man of nobility, whom the king himself knew personally on account of his great knowledge of our rites, and was more accomplished in our religion than anyone else, more loved than all the grandees, and whom almost the entire country was dependent upon—yet scorned the Mazdaean religion and was deceived by your idiotic doctrine—was not spared by the king in spite of his great honor. In fact, I exiled him like an alien captive to a foreign land so far away that he will not even arrive at his place of punishment.

«Ահա դուք ձեր աչքերով կը տեսնէք այսօր ազնուական մէկը, որ թագաւորը յականէ յանուանէ կը ճանչնար մեր օրէնքին քաջահմուտ ըլլալուն համար, եւ բոլորովին կատարեալ էր մեր դենին մէջ. եւ բոլոր մեծամեծներուն սիրելի, գրեթէ անկէ կախում ունէր մեր բոլոր երկիրը. ահա մեր մոգական կրօնքն անարգելուն՝ եւ ձեր տխմար վարդապետութեան հետեւելուն համար թագաւորը չխնայեց անոր մեծ պատիւին, այլ հայրենիք չունեցող գերիի մը պէս զայն այնչափ հեռու պանդխտութեան քշեց որ երթալու ատեն իսկ չհասնիր իր պատիժին տեղը:

«Արդ եթէ ի բուն դայեկութիւնն վասն պատուական աւրինացն ոչ խնայեաց ի նա, ո՛րչափ եւս առաւել ի ձեզ յաւտար աշխարհիկսդ, որ մահապարտ իսկ էք յիրս արքունի։ Եւ չիք ինչ ձեզ այլ հնար կենաց, բայց եթէ երկիր պագանիցէք արեգական, եւ կատարիցէք զկամս թագաւորին, որպէս եւ ուսոյց զմեզ մեծն Զրադեշտն։ Եւ եթէ զայդ առնէք, ոչ միայն արձակիք ի կապանացդ եւ ապրիք ի մահուանէ, այլ եւ մեծամեծ պարգեւաւք յուղարկիք յաշխարհն ձեր»։

“Now if [the king] did not spare one under his own natural dayeakutyun on account of our excellent religion, how much more unwilling would he be to spare you foreigners, who have been convicted by the king. There is no other way for you to survive but to worship the sun and fulfil the king’s will as the great Zoroaster taught us. If you do that, not only will you be released from imprisonment and survive death, you will also be sent back to your country with great gifts.”

«Արդ պատուական օրէնքին սիրովը չխնայեց անոր բուն դայեակութեան համար, ո՛րչափ աւելի ձեզի, որ օտար աշխարհիկ էք, որ արքունի գործերուն մէջն ալ մահապարտք էք։ Եւ փրկութեան ուրիշ հնար չկայ ձեզի, եթէ չերկրպագէք արեգակին, եւ չկատարէք թագաւորին կամքը, ինչպէս որ սորվեցուց մեզի մեծն Զրադաշտ: Ու եթէ ընէք այդ, ոչ թէ միայն կապանքէ կ’արձակուիք եւ մահուանէ կ’ազատիք, այլ եւ ձեր երկիրը կը ղրկուիք մեծամեծ պարգեւներով:»

Յառաջ մատեաւ Ղեւոնդ երէց եւ թարգման կացոյց զՍահակ եպիսկոպոս. «Զիա՞րդ լուիցուք, ասէ, երկդիմի հրամանացդ քոց. ահա զերկրպագութիւնդ նախ ետուր արեգական, եւ զկատարումն երկրպագութեան ի կամս թագաւորին ձգեցեր. մեծարեցեր զարեգակն՝ յառաջ ձայնելով զանուն նորա, եւ մեծացուցեր զթագաւորն աւելի քան զարեգակն. եւ յայտ արարեր՝ եթէ առանց կամաց իւրոց սպասաւորէ արեգակնն արարածոց, իսկ թագաւորն ի կամս ազատութեանն իւրոյ՝ զոր կամի աստուածացուցանէ, եւ զոր կամի ծառայեցուցանէ. եւ ինքն ի ճշմարտութեանն վերայ չեւ է հասեալ։ Մի՛ խաւսիր ընդ մեզ իբրեւ ընդ տղայս, զի հասակաւ կատարեալ եմք, եւ գիտութեան ոչ եմք անտեղեակ։ Ուստի սկսար դու, այտի տաց քեզ պատասխանի։

The presbyter Ghevond came forth with Bishop Sahak as his interpreter and asked: “How can we heed your two-faced commands? First, you worship the sun, but then you leave the fulfilment of worship to the king’s will. You honored the sun by proclaiming its name, then you magnified the king even more than the sun; you thus declared that the sun serves its creatures unwillingly, while the king, by virtue of his own free will, can deify whomever he wants and subject whomever he wants. However, he has not settled upon the truth. Do not speak to us as though we were children, for we are grown men and are not wanting in knowledge. Therefore, I will respond to you in turn from where you began.

Առաջ մօտեցաւ Ղեւոնդ երեց եւ Սահակ եպիսկոպոսը թարգման բռնելով ըսաւ. «Ինչպէ՞ս անսանք քու երկդիմի հրամաններուդ. ահա երկրպագութիւնը առաջ արեւին տուիր, եւ երկրպագութեան կատարուիլը ձգեցիր թագաւորին կամքին. արեգակը մեծարեցիր անունը առաջ ձայնելով, եւ թագաւորը արեգակէն աւելի մեծ ցուցիր, եւ յայտնեցիր որ արեգակը արարածներուն կը սպասաւորէ առանց իր կամքին, իսկ թագաւորը իր ազատ կամքովը, ուզածը կ’աստուածացնէ եւ ուզածը կը ծառայեցնէ, եւ ինք վերահասու չէ եղած ճշմարտութեան: Մի՛ խօսիր մեզի իրրեւ թէ տղոց հետ, որովհետեւ կատարեալ ենք հասակով եւ անտեղեակ չենք գիտութեան: Դուն ուսկից որ սկսար, անկէ պատասխան կու տամ քեզի:

Ապաքէն զմեզ եդիր պատճառս աւերածոյ աշխարհին մերոյ եւ հարուածոց զաւրացն արքունի. մեր աւրէնքն զմեզ այդպէս ոչ ուսուցանեն, այլ յոյժ պատուել հրամայեն զերկրաւոր թագաւորս, եւ սիրել զնոսա յամենայն զաւրութենէ մերմէ, ոչ իբրեւ զմարդ ոք դուզնաքեայ ի մարդկանէ, այլ իբրեւ Աստուծոյ ճշմարտի կալ ի ծառայութեան. եւ եթէ զրկիմք ինչ ի նոցանէ, փոխանակ ընդ երկրաւորիս զերկնիցն խոստացաւ մեզ զարքայութիւն։ Եւ ոչ միայն զարբանեկութիւն հպատակութեան պարտիմք հատուցանել նոցա, այլ եւ մահու չափ զանձինս ի վերայ դնել սիրոյ թագաւորին։ Եւ որպէս յերկրի ոչ ունիմք իշխանութիւն փոխանակել զնա ընդ այլում տեառն, նոյնպէս եւ յերկինս չունիմք իշխանութիւն փոխանակել զճշմարիտ Աստուածն մեր ընդ այլում, որ չիք Աստուած բայց ի նմանէ։

“You attributed to us the cause of the ruin of our own country and the inflictions upon the royal forces. Our religion does not teach us to do such things; instead, it commands us to honor our earthly king and to love him with all our might, not as some insignificant man, but to serve him as truly as we serve God. And should we be deprived of anything from the king, God has promised us the kingdom of heaven in place of the one on earth. We are not only bound to render our subservience and obedience to the king, but even to lay down our lives out of love for him. And just as we have no authority on earth to exchange him for another ruler, so too we have no authority in heaven to replace the true God with another, for there is no God but Him.

«Դուն մեզ պատճառ կը բռնես մեր երկրին աւերելուն եւ արքունի զօրքերուն զարնուելուն. մեր օրէնքը այդպէս չսորվեցնէր մեզի, այլ կը հրամայէ յոյժ պատուել երկրաւոր թագաւորները, եւ սիրել զանոնք մեր բոլոր էութեամբ, ոչ թէ աննշան մարդու մը պէս, այլ ծառայել իբրեւ ճշմարիտ Աստուծոյ. ու եթէ զրկանք կրենք ասոնցմէ, փոխանակ երկրաւորին երկնից արքայութիւնը խոստացաւ մեզի: Եւ ոչ միայն հպատակութիւն ընել կը պարտինք անոնց, այլ եւ մեռնելու աստիճան զոհել մեր անձը թագաւորին սիրոյն: Եւ ինչպէս որ երկրի վրայ իշխանութիւն մը չունինք զայն ուրիշ տիրոջ հետ փոխելու, նոյնպէս ալ երկինք՝ չունիք իչխանութիւն ուրիշի հետ փոխելու մեր ճշմարիտ Աստուածը, որովհետեւ չկայ անկէ զատ ուրիշ Աստուած:

Բայց ասեմ քեզ՝ որում սակաւիկ մի տեղեկագոյն ես։ Ո՞վ ի քաջ զաւրականէն զկնի մտանիցէ ի պատերազմ. եւ եթէ զայս արասցէ, ոչ քաջ անուանի նա, այլ յոյժ վատ։ Եւ կամ ո՞ յիմաստուն վաճառականաց զպատուական մարգարիտն փոխանակիցէ ընդ անարգ թրուշայի, բայց եթէ յիմարեալ իցէ տգիտութեամբ, որպէս եւ ձեր մոլորութեան առաջնորդքդ։

“But let me tell you something of which you are hardly informed: What sort of a valiant commander would enter into battle from the back ranks? Whoever did that would not be called valiant, but very cowardly. Or what sort of a wise merchant would exchange a precious pearl for a worthless trinket, unless he has gone mad, like your aberrant leaders?

«Բայց ըսեմ քեզի բան մը, որու քիչ մը աւելի տեղեակ ես: Քաջ զօրականներէն ո՞րը ետքը կը մտնէ պատերազմին. ու եթէ այս ընէ, քաջ չանուանիր, այլ շատ վատ: Եւ կամ իմաստուն վաճառականներէն ո՞րը կը փոխէ պատուական մարգարիտը անարգ ուլունգի մը հետ, եթէ յիմարացած չըլլայ տգիտութեամբ, ինչպէս ձեր մոլորութեան առաջնորդը:

Միայն գտեր զմեզ ի բազում յառաքինեացն մերոց, եւ կամիս գողութեամբ աւերել զամուրս խորհրդոց մերոց. չեմք մեք միայն՝ որպէս եւ դուդ կարծես. չիք տեղի ունայն, ուր չիցէ Քրիստոս թագաւորն մեր. բայց միայն այնոքիկ են թափուր ի նմանէ, որ իբրեւ զքեզ եւ զչարադեւ իշխանն քո, որք ուրացեալ էք ի նմանէ։ Զի եթէ զինուորք աշխարհին մերոյ, որ աշակերտեալքն էին մեւք ի Քրիստոս, առ ոտն հարին զահագին հրամանս թագաւորին ձերոյ, եւ զմեծամեծ պարգեւս նորա առ ոչինչ համարեցան, եւ զհայրենի տէրութիւնն ի բաց կողոպտեցան, չխնայեցին ի կին եւ յորդիս եւ ի գանձս մարմնաւորս կենաց աշխարհիս։ Նա եւ ոչ զարիւնն իւրեանց ածէին ինչ զմտաւ վասն սիրոյն Քրիստոսի, այլ զերկրպագուս արեգականն, որ ձեր վարդապետք էին, չարաչար հարուածովք սատակեցին զնոսա, եւ մեծամեծ չարիս հասուցին ի վերայ զաւրացն ձերոց, եւ բազումք ի նոցանէ անկանէին ի նմին պատերազմի, եւ այլք մատնեցան ի պէս պէս փորձութիւնս, եւ կէսքն ընկեցան ի հեռաւոր աւտարութիւն, եւ եւս բազմագոյնք վարեցան ի գերութիւն։ Եւ ամենեքին նոքա յառաջեցին քան զմեզ յարքայութիւնն Աստուծոյ, եւ խառնեալ են ի գունդս վերին հրեշտակացն, եւ ցնծան ի պատրաստեալ յուրախութիւնս, յոր հասեալ խառնեցաւ երանելի այրն, զոր դու ասես շկաւթակ արարի։ Երանի տամ նմա, եւ երանի երկրին՝ ընդ որ նայն անցանիցէ, եւ տեղւոյն՝ ուր նայն վախճանեսցի. ոչ միայն զարքունեաւք ձերովք անցանէ պատուականութեամբ, այլ եւ զերկնից լուսաւորաւքդ, որում դուքդ երկիրպագանէք»։

“You have only detected us among our many virtuous ones and you wish to ruin us by robbing us of our convictions; but despite what you think we are not the only ones. There is no empty place where Christ our king is not present; only they are devoid of him who, like you and that demonic ruler of yours, have denied him. For the soldiers of our country, who were made disciples of Christ through us, trampled upon the grievous commands of your king, considered his great gifts as nothing, and were robbed of their ancestral dominion, yet did not spare their wives, children or their material treasures. And they did not even think of their blood out of their love of Christ; but the sun-worshippers, who were your teachers, slaughtered them with severe blows and inflicted great troubles upon them so that many of them fell in that battle, while others were given over to various adversities, yet others were cast away to faraway lands abroad, and many others were taken into captivity. All of them preceded us to the kingdom of God, have joined the hosts of the angels above and are rejoicing in the happiness that they had prepared for, which was attained by the blessed man of whom you say you have exiled. I consider him blessed, and blessed the country through which he will pass and the place where he will die. Not only does he surpass the excellency of your king, but also the heavenly luminary bodies that you worship.”

«Մեր բոլոր առաքինիներէն մեզի գտար միայն, եւ կ’ուզես գողի պէս աւրել մեր խորհուրդներուն ամրոցները, մենք չենք միայնակ, ինչպէս որ դուն կը կարծես. չկայ պարապ տեղ մը որ հոն չգտնուի մեր թագաւորը՝ Քրիստոս, բայց միայն թափուր են անկէ անոնք, որ զայն ուրացած են քեզի պէս եւ չարադեւ իշխանիդ պէս: Այս պատճառաւ մեր երկրին զինուորները որ մեր միջոցաւ աշակերտած էին Քրիստոսի եւ ոտքի տակ առին թագաւորին ահագին հրամանը, ոչինչ համարեցին մեծամեծ պարգեւները, եւ զրկուեցան հայրենի իրաւունքներէն, չխնայեցին իրենց կիներուն, որդիներուն եւ աշխարհի կեանքին մարմնաւոր գանձերուն: Նաեւ իրենց արիւնն ալ չմտաբերեցին Քրիստոսի սիրոյն համար, այլ չարաչար հարուածներով սատակեցին արեգակին երկրպագուները որ ձեր վարդապետներն էին, եւ մեծամեծ չարիքներ հասցուցին ձեր զօրքերուն, ու սնոնցմէ շատերը ինկան նոյն պատերազմին մէջ, եւ ուրիշները մատնուեցան պէս պէս փորձութիւններու, եւ անոնց կէսը ձգուեցան հեռաւոր օտարութեան, եւ աւելի շատերը գերութեան վարեցան: Եւ անոնք, ամենքն ալ մեզմէ առաջ գացին Աստուծոյ արքայութեան, եւ խառնուեցան վերին հրեշտակներու գունդերուն, եւ կը հրճուին պատրաստուած ուրախութեանց մէջ ուր հասանելով խառնուեցաւ այն երանելին, որուն համար կ’ըսես թէ աքսորանքի քշեցի: Երանի կու տամ անոր, ու երանի այն երկրին, ուսկից կ՚անցնի ան, եւ այն տեղին ուր պիտի վախճանի ան. ոչ միայն ձեր արքունիքը կը գերազանցէ ան իր պատուականութեամբ, այլ եւ երկինիքի բոլոր լուսաւորները, որոնց դուք կ’երկրպագէք:»

Ետ պատասխանի Մովան անդերձապետ եւ ասէ ցնոսա. «Աստուածքն բարերար են, եւ երկայնմտութեամբ ջանան ընդ ազգի մարդկան, զի գիտասցեն եւ ծանիցեն զիւրեանց փոքրկութիւնն եւ զնոցա մեծութիւն, եւ վայելեսցեն ի պարգեւս աշխարհիս, զոր տուեալ է յիշխանութիւն ի ձեռս թագաւորի, եւ ի բերանոյ նոցա ելանեն հրաման մահու եւ կենաց։ Եւ ձեզ ոչ է այդպէս իշխանութիւն ընդդիմանալ կամաց նոցա եւ ոչ առնուլ յանձն զերկրպագութիւն արեգական, որ ճառագայթիւք իւրովք լուսաւորէ զամենայն տիեզերս, եւ ջերմութեամբ իւրով հասուցանէ զկերակուր մարդկան եւ անասնոց. եւ վասն հասարակաբաշխ առատութեանն եւ անաչառ մատակարարութեանն անուանեցաւ Միհրաստուած, զի չիք ի նմա նենգութիւն եւ անիմաստութիւն։ Վասն որոյ եւ մեք երկայնամիտ լինիմք ի վերայ տգիտութեան ձերոյ. քանզի չեմք մարդատեացք իբրեւ զգազանս շաղղակերս եւ արիւնարբուս։ Խնայեցէք յանձինս ձեր, եւ մի՛ խառնէք զմեզ ակամայ յարիւնդ ձեր։ Թողէք անդր զառաջին յանցանս ձեր, եւ զառաջիկայ իրս ուղղեցէք, զի եւ այլոցն վասն ձեր լիցի ողորմութիւն ի մեծ թագաւորէն»։

Movan, the andarzbad, responded and said to them: “The gods are beneficent and patiently strive in the interest of humanity, so that humans come to recognize their own littleness and the gods’ greatness, and bask in the gifts of this world, which were ordained by their authority to the king, and from whose mouths life and death are commanded. It is not for you to exercise such authority to oppose their will and dissent from worshipping the sun, which with its rays illuminates the whole universe, and with its warmth brings food to men and animals. It is because of the abundance with which it distributes to all and because of its impartial dispensation to all that it was called Mihrastvats, for in him there is no deceit or lack of wisdom. That’s why we suffer your ignorance; because we are not misanthropic like carnivorous and bloodthirsty beasts. Save yourselves and do not adulterate us with your blood against our will. Forsake your old wicked ways and straighten your course, that others find the mercy of the great king on your account.”

Մովան հանդերձապետը պատասխանեց ու ըսաւ. «Բարերար են աստուածները եւ համբերութեամբ կը վարուին մարդկային ազգին հետ որ գիտնան ու ճանչնան իրենց փոքրութիւնը եւ անոնց մեծութիւնը, վայելեն աշխարհիս պարգեւները, որոնք յանձնուած են թագաւորին իշխանութեանը, եւ անոնց բերնէն կ’ելլեն մահուան եւ կեանքի հրամանները: Եւ դուք իշխանութիւն չունիք այդպէս ընդդիմանալ անոնց կամքին, եւ յանձն չառնել երկրպագութիւնը արեգակին, որ իր ճառագայթներովը կը լուսաւորէ բոլոր տիեզերքը, եւ իր ջերմութեամբ կը հասունցնէ մարդոց եւ անասուններուն կերակուրը: Եւ որ իր հաւասարաբաշխ առատութեան եւ անաչառ մատակարարութեան համար անուանուեցաւ Միհր աստուած, որովհետեւ չկայ անոր մէջ նենգութիւն ու անխելքութիւն: Այս պատճառաւ մենք ալ երկայնամիտ կ՚ըլլանք ձեր տգիտութեան համար, որովհետեւ մարդատեաց չենք գիշակեր ու արիւնարբու գազաններու պէս: Խնայեցէ՛ք ձեր անձերուն. եւ ակամայ մի՛ խառնէք մեզ ձեր արիւնին: Մէկդի ձգեցէ՛ք ձեր առջի յանցանքները, ուղղեցէ՛ք առաջիկայ գործերը, որովհետեւ ձեզի համար ուրիշներուն ալ ողորմութիւն պիտի ըլլայ մեծ թագաւորէն:»

Առ այս ետ պատասխանի Սահակ եպիսկոպոս եւ ասէ. «Իբրեւ ուսեալ եւ յոյժ խրատեալ՝ զգեղեցիկ հոգ յանձին ունիս շինութեան աշխարհի եւ փառաց թագաւորին. Բայց զայս կարի տգիտաբար ուսուցանես, զի աստուածս բազում խոստովանիս եւ զմի կամս ոչ ասես ամենեցուն։ Եթէ վեհքն առ միմեանս մարտուցեալ են, մեք խոնարհագոյնք քան զնոսա զիա՞րդ կարասցուք հաւանել բանից քոց։ Միաբանեա զջուր եւ զկրակ, զի ուսցուք ի նոցանէ զխաղաղութիւն. կոչեա զարեգակն ի տուն որպէս կրակ, եւ եթէ նմա ոչ մարթի գալ՝ զի մի՛ աշխարհ ի խաւարի մնասցէ յղեա զդա առ նա, զի ուսցի ի նմանէ զանկարաւտութիւնն։

To this bishop Sahak responded and said: “As a learned and very well-instructed man, you have an elegant concern for the edification of the country and the glory of the king, but your teaching on this is ignorant, for you attest that there are many gods but you do not attribute one will to them all. When the gods are in conflict with one another, how can we who are weaker than them comply with your words? Conform water and fire, if you can, that we learn from them peace; bring the sun into a house, as with fire, if you can—and if it cannot come, lest the world remain in darkness, send the world to the sun so that it learns from it to be self-sufficient.

Սահակ եպիսկոպոս պատասխանեց ասոր ու ըսաւ. «Ուսած ու խրատուած մէկու մը պէս լաւ հոգ կը տանիս աշխարհի շինութեան ու թագաւորին փառքին համար. բայց շատ տգիտաբար կը սորվեցնես այս, որովհետեւ շատ աստուածներ կը խոստովանիս եւ չես ըսեր ամենուն մէկ կամք ունենալը: Եթէ իրարու հետ կը մարտնչին վեհ էութիւններ, մենք անոնցմէ խոնարհագոյններս՝ ինչպէ՞ս կարենանք համոզուիլ քու խօսքեր. ջուրն ու կրակը հաշտեցուր որ անոնցմէ խաղաղութիւն սորվինք, կրակի պէս արեգակն ալ տուն հրաւիրէ, եթէ գալը անկարելի ըլլայ, որպէս զի աշխարհ խաւարի մէջ չմնայ, աս անոր ղրկէ որ անկարօտութիւն սորվի։

Եւ եթէ մի է բնութիւն աստուծոցն քոց, հաւասարեսցեն առ միմեանս զուգութեամբ. լիցի անկերակուր կրակ իբրեւ զարեգակն, եւ մի՛ խափանեսցին ծառայքն արքունի ի ծախս ռոճկաց սորա։ Արդ մինդ անյագ ուտէ, եւ հանապազ մեռանի. եւ մինն որ չուտէ, առանց աւդոյն նուազի լոյս ճառագայթից իւրոց. ցրտանայ ձմերայնի, եւ սառուցանէ զամենայն բոյսս դալար խոտոյ. տաւթանայ ամարայնի, եւ հրակէզ առնէ առնէ զամենայն կենդանիս։ Եւ որ ինքն յար ի փոփոխման կայ, ոչ կարէ հաստատուն կեանս ումեք շնորհել։ Եւ քեզ ոչ կարեմ մեղադիր լինել. որոյ ոչ տեսեալ է զմեծ թագաւորն, պատուաւորացն մատուցանէ զերկրպագութիւն. իսկ եթէ ոք զայս ի հմուտ գիտնոցն արասցէ, վաղվաղակի մահ ի վերայ հրամայեն։ Այլ վասն արեգական, եթէ կամիցիս ուսանել, զճշմարիտն ասացից քեզ։ Մասն է նա աշխարհիս արարածոց, ի բազում մասանց մի մասն որոշեալ է. կէսքն ի վերոյ են քան զնա, եւ կէսքն ի ներքոյ նորա։ Ոչ է նա առանձին սուրբ յստակ լուսով, այլ ի ձեռն աւդոյն հրամանաւն Աստուծոյ տարածանէ զճառագայթս իւր, եւ հրային մասամբ ջեռուցանէ զամենայն գոյացեալս ի ներքոյ իւրոյ կայանին։

“If the nature of your gods is one, then they should become equal in partnership. Let the fire require no fuel like the sun, and the royal servants not have their salaries cut. One devours insatiably and dies every day; the other, which does not eat, diminishes its beams of light without air—in the winter it gets cold, and all the plants freeze; in the summer it swelters and scorches all the animals. That which is subject to flux cannot firmly grant life to anyone. I cannot blame you, for he who has never seen the great king offers worship to his dignitaries; but were an erudite and learned man to do this, they would immediately sentence him to death. But regarding the sun, if you wish to learn, I will tell you the truth: It is a part of the world’s creations and a distinct part of many—some of which are above it, and some below. It is not itself clear with light, but by God’s command it spreads its rays through the air, and with its fiery part it warms all creatures that are below it.

«Ու եթէ մէկ է քու աստուածներուդ բնութինը, իրարու թող հաւասարին զուգութեամբ. կրակը անկերակուր ըլլայ արեգակին պէս, եւ արքունի ծառաները իրենց գործերէն չխափանուին ասոր ռոճիկի ծախքերուն համար: Արդ, այդ մէկը անյագ կ’ուտէ եւ կը մեռնի հանապազ, եւ այն մէկը չուտեր եւ առանց օդի կը նուազի իր ճառագայթներուն լոյսը. ձմեռը կը ցրտանայ եւ կը սառեցնէ բոլոր դալար բոյսերը. ամառը կը տօթանայ եւ հրակէզ կ՚ընէ բոլոր կենդանիները: Եւ ինք որ միշտ փոփոխման մէջ է, չկրնար հաստատուն կեանք շնորհել մէկու մը: Եւ չեմ կրնար մեղադրել քեզ, որովհետեւ ան՝ որ չէ տեսած մեծ թագաւորը՝ պատուաւորներուն երկրպագութիւն կը մատուցանէ. իսկ եթէ հմուտ գիտուն մը ընէ զայն, իսկոյն մահուան կը դատապարտուի: Բայց եթէ սորվիլ կ’ուզես արեւին մասին, ճշմարիտն ըսեմ քեզի։ Ան մէկ մասն է այս արարած աշխարհիս, շատ մասերէն զատուած մէկ մասն է, կէսն անկէ վեր է, եւ կէսը ներքեւը։ Առանձին սուրբ ու յստակ լուսով չէ ան, այլ օդին միջոցաւ կը տարածէ իր ճառագայթները Աստուծոյ հրամանով, եւ հրային մասով կը տաքցնէ իր կայանին ներքեւ գտնսւող բոլոր գոյացածները։

Իսկ վերինքն ոչ ինչ մասն ունին ի նորա ճառագայթիցն. քանզի իբրեւ յաման ինչ արկեալ է զլոյսն ի գունդ նորա, եւ ի վայր կոյս հեղու բերանացեալ՝ առ ի պէտս ներքնոցս վայելչութեան։ Եւ զոր աւրինակ նաւ մի թռուցեալ ի վերայ ծովային ջուրցն բազմութեան, անգիտութեամբ գնայ զուղեւորութիւնն ի ձեռն հմուտ եւ ճարտար նաւապետին, այսպէս եւ արեգակն ի ձեռն կառավարին իւրոյ ունի զփոփոխմունս շրջանին իւրոյ տարեւոր ժամանակին։

“Yet those above it do not receive any part of its rays, because the light is emitted in its sphere, as though in a vessel, and pours downward from its lip for the want and splendor of those beneath. For example, just as a boat glides over the enormous waters of the sea, unconsciously following the course dictated by its proficient and skillful captain, so does the sun, dictated by its conductor, change course in its annual cycle.

Իսկ վերը գտնուողներ մաս մը չունին անոր ճառագայթներէն. որովհետեւ լոյսը անոր գունդին ձգուած է ամանի մը մէջ դրուածի պէս, եւ վազելով վարի կողմ կը թափի՝ վարիններուն վայելչութեան պիտոյքին համար: Եւ ինչպէս որ նաւ մը ծովային ջուրերու վրայ թռչելով անգիտութեամբ կը շարունակէ իր ճամբան, իր հմուտ ու ճարտար նաւապետին ձեռքով, այսպէս ալ արեգակը իր տարեկան շրջանին փոփոխումները կը պահէ իր կառավարին ձեռքովը:

Եւ որպէս այլ մասունք աշխարհիս հաստատեալ են վասն մեր կենաց, եւ զնա իբրեւ զմի յայլոց մասանց տուեալ է մեզ յառաջնորդութիւն լուսոյ, որպէս զլուսին եւ զաստեղս եւ զաւդս յարածուփս եւ զամպս անձրեւաբերս. նոյնպէս եւ յերկրիս մասանց զծով եւ զգետս եւ զաղբեւրս եւ զամենայն պիտանացու ջուրս, նոյնպէս եւ զցամաքայինս ամենայն պիտոյիւք իւրովք։ Աստուած եւ զմի ոք ի սոցանէ չէ արժան անուանել. եւ եթէ ժպրհիցի ոք ասել, զանձն տգիտաբար կորուսանէ, եւ աստուած անունն մեծարելով զնոսա՝ նոքա ոչ ինչ աւգտեցան։ Միոյ իշխանութեան երկու թագաւորք ոչ լինին. եւ եթէ մարդ զայդ քեզ յանձն ոչ առնու, քանի՛ եւս հեռի է յԱստուծոյ բնութենէն այդպիսի կարգ շփոթեալ։

“And as the other parts of our world are established for the sake of our lives, so too is the sun supplied as another part to bring forth light, and like the moon, the stars, the air in flux and the rain-bearing clouds, so too are the sea, rivers, springs and other necessary bodies of water, like all earthly things and their requisites, a part of the earth. None of these ought to be called god—should anyone venture to do so, he will destroy his own soul through ignorance without profiting himself whatsoever. No kingdom can have two kings—and if man would not grant that, how much farther is it from God’s nature to confuse such order.

«Եւ ինչպէս որ աշխարհիս միւս մասերը հաստատուած են մեր կեանքին համար, ան ալ ուրիշ մէկ մասերուն պէս մեզի տրուած է լուսոյ առաջնորդութեան համար. ինչպէս լուսինը, աստղերը, յարածուփ օդը եւ անձրեւաբեր ամպերը, նոյնպէս երկրիս մասերէն ծովը, գետերը, աղբիւրները, եւ բոլոր պիտանացու ջուրերը, ինչպէս նաեւ բոլոր ցամաքայինները իրենց պիտոյքներովը: Անոնցմէ ոչ մէկն ալ արժանի չէ Աստուած անուանել. եւ եթէ մէկը յանդգնի ըսել, տգիտաբար կորուստի կը մատնէ իր անձը, եւ անոնց օգուտ մը չըլլար՝ աստուծոյ անուամբ մեծարելով զանոնք: Մէկ իշխանութիւնը երկու թագաւորներ չունենար, ու եթէ մարդը յանձն չառներ աս, ո՛րչափ հեռու է այսպիսի շփոթ դասաւորութիւն մը Աստուծոյ բնութենէն:

Արդ եթէ կամիս ուսանել զճշմարիտն, քաղցրացո զդառնութիւն սրտիդ, եւ բաց զաչս մտացդ, եւ մի՛ յարթնութեան կուրութեամբ ընդ խաւար գնար, որ անկեալ ես ի խորխորատ, եւ զամենեսեան կամիս առ քեզ ձգել։ Եւ եթէ քոյքն գան զկնի մոլար վարդապետութեանդ՝ որ ոչ տեսանեն եւ ոչ իմանան, մի՛ եւ զմեզ կարծեր դոյն աւրինակ. քանզի բաց են աչք մտաց մերոց եւ սրատեսիլ եմք։ Մարմնոյս աչաւք զարարածս տեսանեմք, եւ իմանամք զսա յայլմէ արարեալ. եւ ամենեքեան են ընդ ապականութեամբ։ Իսկ Արարիչն ամենեցուն աներեւոյթ է ի մարմնաւոր աչաց, այլ մտաց իմանի զաւրութիւն նորա։

“Now if you wish to learn the truth, then sweeten the bitterness of your heart—you, who have fallen into an abyss and wish to take everyone down with you: open the eyes of your mind and do not walk blindly through the dark in wakefulness. And if your people follow your errant teaching, which they neither see nor understand, do not think we will do the same, for the eyes of our mind are open and our vision is sharp. With the eyes of our body we see and recognize this world as created by another, and that all creatures are corruptible. The Creator is invisible to those with physical eyes; His power can only be comprehended with the mind.

«Արդ եթէ կ’ուզես ճշմարիտը սորվիլ, քաղցրացո՛ւր սրտիդ դառնութիւնը, եւ բա՛ց մտքիդ աչքը, եւ արթուն ըլլալով խաւարի մէջէն մի՛ քալեր կուրութեամբ, դուն խորխորատն ինկած ես, եւ կ’ուզես ամէնն ալ քեզի ձգել: Ու եթէ քուկիններդ, որոնք չեն տեսներ եւ չեն ըմբռներ, քու մոլար վարդապետութեանդ ետեւէն կու գան, մեզ ալ այդպէս մի՛ կարծեր. որովհետեւ բաց են մեր մտքի աչքերը եւ սրատես ենք: Մարմնաւոր աչքերով կը տեսնենք արարածները եւ կ’ըմբռնենք որ ուրիշէն ստեղծուած են: Իսկ ամենուն արարիչը աներեւոյթ է մարմնաւոր աչերէն, եւ մտքով կ’ըմբռնուի անոր զօրութիւնը:

Եւ վասն զի ետես զմեզ ի մեծի տգիտութեան, եւ ողորմեցաւ մերում անուսումնութեանն, յորում եւ մեք իբրեւ զձեզդ երբեմն զերեւելիսս կարծէաք արարիչ եւ գործէաք զամենայն անառակութիւնս, վասն այնորիկ առ սէր իւր եկն մարմնացաւ ի մարդկանէ, եւ ուսոյց մեզ զաներեւոյթ Աստուածութիւնն իւր։ Այն զի բարձրացոյց զինքն ի խաչն կախաղանի, եւ զի մարդիկ զհետ լուսաւորացդ մոլորեցան, մերկեաց յարեգակնէ զլոյս ճառագայթիցն իւրոց, զի եղիցի խաւար սպասաւոր մարդկութեան նորա. զի որ իբրեւ զձեզ անարժանք իցեն, մի՛ տեսցեն զկեանս իւրեանց ի մեծի անարգութեան։ Որպէս եւ այսաւր, որ ոչ խոստովանի զխաչելեալն Աստուած, նոյն խաւար մածեալ է զոգւով եւ մարմնով նորա. որպէս եւ դու իսկ այսաւր ի նմին խաւարի կաս, եւ զմեզ դեռ եւս չարչարես։ Պատրաստ եմք ըստ աւրինակի Տեառն մերոյ մեռանել. որպէս զիարդ եւ կամի՝ կատարեա զկամս դառնութեան քո»։

“For He saw us in great ignorance and pitied our lack of learning, and we, like you, once considered what we could see as the Creator and engaged in all kinds of debauchery, which is why he assumed human nature out of His love and taught us of His invisible divine nature. He exalted himself upon the gallows of the cross because people had gone astray after the luminaries; he stripped the sun of the light of its rays to make darkness serve His humanity, so that those who were unworthy like you do not see the great disgrace of their lives. Today, too, the same darkness encompasses the bodies and souls of those who do not confess the crucified God; just as you remain in the same darkness now and continue to torment us. We are prepared to die according to the example of our Lord, so effect your bitter will however you want.”

«Եւ որովհետեւ մեծ տգիտութեան մէջ տեսաւ մեզ, եւ գթաց մեր անուսումնութեան, ուր մենք ալ ատեն մը երեւելիները արարիչ կը կարծէինք ձեզի պէս, եւ կը գործէինք բոլոր անառակութիւնները, ասոր համար իր սիրովն եկաւ եւ մարմնացաւ մարդոցմէ, եւ մեզի սորվեցուց իր աներեւոյթ Աստուածութիւնը: Նաեւ բարձրացուց զինք խաչի կախաղանը, եւ որովհետեւ մարդիկ լուսաւորնելու ետեւէն մոլորեցան, այդ պատճառաւ մերկացուց արեգակէն իր ճառագայթներուն լոյսը. որպէսզի խաւարը սպասաւոր ըլլայ իր մարդկութեան, եւ անոնք, որ ձեզ պէս անարժան են, չտեսնեն իրենց կեանքը մեծ անարգութեան մէջ: Ինչպէս որ այսօր ալ նոյն խաչեալ Աստուածը չխոստովանողը նոյն խաւարին մէջ թաղուած է իր հոզիով ու մարմնովը, ինչպէս որ դուն ալ նոյն խաւարի մէջ կաս այսօր, եւ մեզ կը չարչարես տակաւին: Մեր Տիրոջ օրինակին համեմատ պատրաստ ենք մեռնելու. ինչպէս որ կ’ուզես կատարէ քու չար կամքդ:»

Յայնժամ իբրեւ հայեցաւ ի նոսա անաւրէնն Դենշապուհ, եւ ետես ի մեծի ուրախութեան զուարթագին զամենեսեան, գիտաց եթէ ոչ գնան առ նոսա բանք սպառնալեաց եւ ողոքանաց։ Հրամայեաց զմի ոմն ի կրտսերագունիցն յառաջ մատուցանել, երէց մի Արշէն անուն, վասն որոյ յառաջ կասկածն իսկ եղեւ սրբոցն։ Կապեցին զոտսն եւ զձեռսն, եւ մեծաւ ուժով պրկեցին, մինչեւ ճարճատիւն հատաւ ամենայն ջղացն. եւ այնպէս կայր ցմեծ ժամս յանհնարին պրկոցսն։

When the wicked Denshapur looked at them and saw them all rejoicing in great mirth, he knew that words of threat and flattery would not get through to them. He ordered to have one of their youngest brought forth, a presbyter named Arshen because of whom there had been suspicions regarding the saints. They fettered his hands and feet, binding him with such great strength that all his veins burst, putting him in extreme strain for a long time.

Այն ատեն երբ անօրէն Դենշապուհ նայեցաւ անոնց, եւ ամենքն ալ տեսաւ ուրախութեան մէջ, գիտցաւ որ սպառնալիքի եւ ողոքանքի խօսքերը չեն ազդեր անոնց։ Հրամայեց առաջ բերել կրտսերագոյններէն մէկը, Արշէն երեց անունով, որուն համար սուրբերը կասկածեր էին արդէն: Անոր ոտքերն ու ձեռքերը կապեցին եւ մեծ ոյժով պլրկեցին, մինչեւ որ ջիղերէն ճարճատիւններ ելան, եւ այնպէս ժամերով կը մնար սոսկալի պրկումի մէջ:

Եբաց սուրբն զբերան իւր եւ ասէ. «Ահա շրջեցան զինեւ շունք բազումք, եւ ժողովք չարաց պաշարեցին զիս. ծակեցին զոտս իմ եւ զձեռս իմ, եւ փոխանակ բերանոյ իմոյ աղաղակեցին ամենայն ոսկերք իմ։ Լո՛ւր ինձ, Տէր, եւ լո՛ւր ձայնի իմում, եւ ընկալ զոգի իմ ի ժողովս սուրբ զաւրականին քո, որ երեւեցաւ նորակերտ դաստակերտին քո։ Եւ որ կրտսերս եմ յամենեսեան, ողորմութիւն քո գթացեալ յառաջեցոյց զիս»։

The saint said: “Behold, many dogs have surrounded me and the assembly of the wicked has enclosed me; they pierced my feet and hands, and instead of my mouth all my bones cried out. Hear me, Lord, hear my voice and receive my soul together with your holy soldier, who appeared as your newly-made field. I, who am the youngest of all, have preceded the others by your mercy.”

Սուրբը բացաւ իր բերանը եւ ըսաւ. «Ահա շուներ պատեցին իմ շուրջս, եւ չարերու ժողովները պաշարեցին զիս, ծակեցին իմ ոտքերն ու ձեռքերը եւ բերնիս տեղ ոսկորներս աղաղակեցին: Ո՛վ Տէր, լսէ՛ ինծի, լսէ՛ իմ ձայնիս, եւ ընդունէ հոգիս քու սուրբ զօրքերուդ ժողովներուն մէջ, որ երեւցաւ քու նորակերտ աշակերտիդ: Ես որ ամենէն կրտսերն եմ, քու ողորմութիւնդ գթալով առաջացուց զիս:»

Եւ զայս իբրեւ ասաց, ոչ եւս կարէր բանալ զբերանն յանհնարին պրկոցաց գելարանին։ Եւ անդէն վաղվաղակի դահիճքն հրաման առեալ յերից նախարարացն՝ սրով հատանել զպարանոց երանելւոյն, եւ ընկեցին զմարմինն ի խորխորատ մի ցամաք։

Having said this, he could no longer open his mouth because of the extreme strain from the fetters. And the tormentors suddenly were commanded by the three lords to behead the blessed man by sword. [Having done this,] they threw his body into a ditch.

Ու երբ ըսաւ աս, գելարանին սաստիկ պրկումէն ալ եւս չէր կրնար բանալ իր բերանը: Եւ իսկոյն դահիճները հրաման առին երեք նախարարներէն եւ սրով կտրեցին անոր պարանոցը, ու մարմինը ձգեցին անջուր խորխորատի մը մէջ:

Եւ անդէն ի տեղւոջն սկսաւ խաւսել Դենշապուհ ընդ եպիսկոպոսին եւ ասէ. «Յորժամ եկի ես յաշխարհն Հայոց՝ զտարի մի եւ վեց ամիս եհաս շրջել ինձ անդ. ոչ յիշեմ ես ամենեւին՝ եթէ բան մի տրտունջ յումեքէ լուայ վասն քո, սոյնպէս եւ առաւել վասն Յովսեփայ. զի դա իսկ էր իշխան ամենայն քրիստոնէից, եւ հաւատարիմ յամենայն իրս արքունի։ Նա եւ որ մարզպան աշխարհին լեալ էր յառաջ քան զիմ երթալն, մեծապէս գոհ էր զառնէս զայսմանէ. եւ ես ինձէն իսկ աչաւք իմովք տեսի, զի որպէս հայր հաստատուն համարեալ էր ամենայն աշխարհին, եւ անաչառութեամբ սիրէր զմեծամեծս եւ զփոքունս։

At that place, Denshapur began speaking with the bishop and said: “When I came to Armenia, where I traveled for one year and six months, I do not recall hearing a word of complaint whatsoever about you or even about Hovsep, for he was the chief of all Christians, yet faithful in all matters concerning the king. Also, he who was marzban of the land before my going there was very pleased with this man; and I saw with my own eyes that he was firmly considered as a father by the entire land, and that he impartially loved the wealthy and poor alike.

Եւ այն տեղ Դենշապուհ եպիսկոպոսին հետ խօսիլ սկսաւ եւ ըսաւ. «Երբ Հայաստան եկայ ես, մէկու կէս տարի պտտեցայ հոն. ամենեւին չեմ յիչեր թէ մէկէ մը տրտունջ մը լսեցի քու մասիդ, նոյնպէս ա՛լ աւելի Յովսէփի մասին, որովհետեւ ան էր բոլոր քրիստոնեաներուն պետը, եւ հաւատարիմ արքունական բոլոր գործերու: Նաեւ իմ երթալէս առաջ երկրին մարզպանն ալ մեծապէս գոհ էր այս մարդէն, ու ես աչքերովս տեսայ թէ ան ճշմարիտ հայր մը համարուած էր բոլոր երկրին, եւ անաչառութեամբ կը սիրէր մեծամեծներն ու փոքրերը:

Արդ փոխանակ ընդ ձեր՝ ես աղաչեմ զձեզ. խնայեցէք ի պատուական անձինս ձեր, եւ մի՛ մատնիք ի մահ չարչարանաց ըստ առաջնոյն կարգի, զոր տեսէք աչաւք ձերովք։ Քանզի թէ ի դոյն միտս յամառութեան կայք, եւ իմ եդեալ է ի մտի իմում բազում չարչարանաւք կարճել զձեզ ի կենաց ձերոց։ Ես գիտեմ, զի ի հրապոյրս առնդ այդորիկ ելեալ էք դուք. քանզի ինքն ախտացեալ է մարմնով, եւ ձեռնարկութեամբ բժշկաց չիք գտեալ առողջութիւն. եւ հիւանդոտ կենաւք ձանձրացեալ է, եւ փափագէ ի մահ քան ի կեանս»։

“Now, instead, I am calling upon you: save your honorable selves and do not deliver yourselves to an agonizing death as with the previous one, which you saw with your own eyes; for if you are of the same stubborn mind, I have determined to cut short your lives with many torments. I know that you have been led on by the charms of that man, for he is physically ill and the doctors are not able to find a cure, and he has grown weary of his sickly life and now longs for death.”

«Արդ ձեր տեղը, ես կ’աղաչեմ ձեզի. խնայեցէ՛ք ձեր պատուական անձերը. եւ դուք ալ չարչարանքի մահուան մի՛ մատնուիք առաջինին պէս, զոր տեսաք ձեր աչքերովը: Որովհետեւ եթէ մնաք նոյն յամառ մտքին մէջ, ես ալ որոշած եմ ձեր կեանքը վերջացնել շատ չարչարանքներով: Ես գիտեմ որ դուք հրապուրուած էք այդ մարդէն, որովհետեւ ինք ախտացած է մարմնով, եւ առողջութիւն չէ գտած բժիչկներու օգնութեամբ, ձանձրացած է հիւանդ կեանքէն, եւ ապրելէն աւելի մեռնիլ կը փափագի:»

Առ այս ետ պատասխանի սուրբն Յովսէփ եւ ասէ. «Գովութիւնդ՝ զոր ետուր դու նախ եպիսկոպոսիդ եւ ապա ինձ, յիրաւի՛ արարեր եւ ըստ կարգի պատուեցեր վասն ալեացդ. այդպէս իսկ արժան է։ Այլ ճշմարիտ ծառայից Աստուծոյ ոչ է աւրէն դիմադարձ լինել երկրաւոր իշխանաց, եւ ոչ զոք ի ժողովրդոց տրտունջ առնել վասն մարմնաւոր զաւշաքաղութեան. այլ ցածութեամբ եւ հեզութեամբ ուսուցանել զպատուիրանս Աստուծոյ, եւ առանց խարդախ իմաստութեան խաղաղասէր լինել առ ամենեսեան, եւ անաչառ վարդապետութեամբ առ մի Տէրն արարածոց առաջնորդել բոլորեցունց։

To this, Saint Hovsep answered and said: “The praise that you have given, first to this bishop and then to me, you have given justly. You have esteemed us in the right order on account of our age. But to true servants of God it is not lawful to oppose worldly rulers, and no one in the population ought to grumble on account of material wealth; instead, in lowliness and meekness one ought to teach the commandments of God, to be peaceable toward all without sophistry, and to lead all toward the one Lord of creation with impartial teaching.

Սուրբ Յովսէփ ասոր պատասխանեց ու ըսաւ. «Իրաւացի էր նախ եպիսկոպոսին եւ ետքը ինծի գովութիւնդ, եւ ծերութեանդ համար պատուեցիր արժանապէս, այդպէս իսկ պատշաճ է: Այլ Աստուծոյ ճշմարիտ ծառաներուն համար ներելի չէ դիմադրել երկրաւոր իշխաններու, եւ ժողովուրդին ոչ մէկուն տրտունջ առթել մարմնաւոր ագահութեան համար, այլ ցածութեամբ եւ հեզութեամբ սորվեցնել Աստուծոյ պատուիրանքը, եւ ամենքին խաղաղասէր ըլլալ անխարդախ իմաստութեամբ, եւ բոլոր մարդիկը արարածոց մէկ Տիրոջն առաջնորդել անաչառ վարդապետութեամբ:

Այլ վասն առնս այսորիկ հրապուրանաց՝ զոր ասացեր, եւ զայդ ոչ ստեցեր, այլ կարի զճշմարիտն ասացեր։ Զի ոչ իբրեւ զաւտար ոք հրապուրէ զմեզ, եւ ոչ իբրեւ զպատրող ոք խաբեբայ մոլորեցուցանէ զմեզ, այլ յոյժ սիրէ զմեզ։ Քանզի մի է մայր մեր եկեղեցի՝ որ երկնեացն զմեզ, եւ մի է հայր մեր սուրբ Հոգին՝ որ ծնաւ զմեզ. զիա՞րդ համահարք եւ միոյ մաւր որդիք երկպառակք լինիցին, եւ ոչ միաբանք։ Որ քեզ թուին՝ թէ հրապոյրք իցեն, մեր ի տուէ եւ ի գիշերի դոյն խորհուրդ էր՝ զի անքակ ունիցիմք զկենաց միաբանութիւնս։ Իսկ եթէ սա ձանձրացեալ իցէ ելանել յախտալից մարմնոյս, առաւե՛լ եւս մեք ամենեքեան. զի չիք ոք ամենեւին ի ծնունդս կանանց, որ ունիցի զմարմին առանց ցաւոց չարչարանաց»։

“But regarding the charms of this man that you mentioned, you did not lie; in fact, you very much spoke the truth. Because he does not charm us as a stranger, nor does he lead us astray as a deceptive flatterer, but he loves us very much; because the mother church that has borne us is singular, and so too is our father the Holy Spirit that brought us into the world. How shall children of the same father and mother be divided, and not united? What you seem to consider as ‘fancies’ were on our minds day and night, that we may keep the union of our lives undissolved. Yet if he wishes to leave his infirm body out of weariness, then we wish to do so more than anyone; for no one who is born of a woman has a body without aches and pains.”

«Բայց այս մարդուն հրապուրելուն համար որ կ’ըսես, այդ չես ստեր, այլ շատ ճշմարիտ խօսեցար: Որովհետեւ ոչ օտարի մը պէս կը հրապուրէ մեզ, ոչ ալ խաբեբայի մը պէս կը մոլորրցնէ, այլ շատ կը սիրէ: Վասն զի մի է մեր մայրը՝ սուրբ եկեղեցին, որ երկնեց մեզ, եւ մի է մեր հայրը Սուրբ Հոգին որ ծնաւ մեզ, ինչպէ՞ս երկպառակին համահայր ու համամայր որդիները, եւ ոչ միաբանին: Ատոնք հրապոյրներ կը թուին քեզի, բայց գիշեր-ցերեկ մեր միակ խորհուրդը սա է որ անքակտելի պահենք կեանքի միաբանութիւնը: Իսկ սա եթէ ձանձրացեր է իր ախտալից մարմինէն, ա՛լ աւելի մենք ամենքս, որովհետեւ կանանց ծնունդին մէջ չկայ ամենեւին մէկը որ մարմին ունենայ առանց չարչարանքի եւ ցաւերու:»

Ետ պատասխանի Դենշապուհ եւ ասէ. «Զայդ ոչ գիտէք, ո՜րչափ երկայնամիտ լինիմ ես ի վերայ ձեր. այս ոչ հրամանաւ արքունի է այսչափ երկայնաբան լինել ընդ ձեզ պայքարաւ, այլ յիմմէ քաղցրութենէ թողացուցի ձեզ. զի չեմ իբրեւ զձեզ անագորոյն, զի անձանց ատելի էք եւ այլոց թշնամիք։ Իմ զի աղ եւ հաց կերեալ է յաշխարհին ձերում, գութ եւ սէր ունիմ ընդ աշխարհն ձեր»։

Denshapur replied: “You have no idea how patient I am being with you. It is not by the king’s command that I am engaging so much with this dispute, but out of my own kindness that I am tolerating you, for I am not merciless like you, who are self-loathing and hostile to others. I have eaten salt and bread in your land, and have compassion and love for it.”

Դենշապուհ պատասխանեց ու ըսաւ. «Դուք չեք գիտեր թէ ո՛րչափ համբերող եմ ձեզի համար. արքունի հրամանով չէ ձեր հետ խօսքերով այսչափ երկար պայքարիլս, այլ իմ քաղցրութենէս է որ թողուցի ձեզի. որովհետեւ անգութ չեմ ձեզի պէս, զի դուք ձեզի աւելի էք եւ ուրիշներու ալ՝ թշնամի։ Ես ձեր երկրին մէջ աղ ու հաց եմ կերեր, անոր համար սէր ու գութ ունիմ ձեր երկրին վրայ։»

Ետ պատասխանի Ղեւոնդ երէց եւ ասէ. «Որ առ արտաքինսն գութ եւ սէր ունի, զպատուիրանսն Աստուծոյ կատարէ, այլ պարտի եւ յիւր ոգիսն խնայել. զի չեմք անձանց տեարք, այլ է, որ համարս խնդրէ ի մէնջ եւ վասն արտաքնոց եւ վասն ներքնոց։ Այլ զոր ասացերդ՝ եթէ յինէն անսամ ձեզ եւ ոչ հրամանաւ թագաւորին, եթէ դուք սովոր էք անցանել ըստ հրամանաւ թագաւորին ձերոյ, զայդ բարիոք առնէք, զի աւերիչ աշխարհի է եւ սատակիչ անմեղ մարդկան, բարեկամ սատանայի եւ թշնամի Աստուծոյ։ Այլ մեք ոչ կարեմք անցանել զհրամանաւ մերոյ թագաւորին, եւ ոչ զանանց կեանսն մեր կարեմք փոխանակել ընդ ապականացու պատրանս աշխարհիս։

Presbyter Ghevond responded: “Whoever has compassion and love for others fulfills the commandments of God, but ought also to save his own soul; for we are not our own masters, but what Is, who demands accounting from us for what we do within and without. Now as for your saying that ‘I listen to you of my own accord, and not by the king’s command’, you do well, for he is a destroyer of countries, a killer of innocent people, a friend of Satan and an enemy of God. But while we cannot transgress the command of our king, nor can we exchange our impassable lives with the corruptible illusions of this world.

Ղեւոնդ երեց պատասխանեց եւ ըսաւ. «Ո՛վ որ օտարներուն սէր ու գութ ունի, Աստուծոյ պատուիրանքը կը կատարէ, բայց պէտք է նաեւ խնայէ իր հոգւոյն, զի մենք չենք մեր անձերուն տէրը, այլ կայ մէկը որ հաշիւ կը պահանջէ մեզմէ, թէ՛ օտարներու եւ թէ ազգակիցներու համար: Բայց գալով սա խօսքին՝ թէ ես իմ կողմէն կ’անսամ ձեզի, եւ ոչ թագաւորին հրամանով. եթէ դուք սովորութիւն ունիք զանց ընել ձեր թագաւորին հրամանը, աղէկ կ’ընէք, որովհետեւ երկրին աւերիչն է, եւ սատակիչը՝ անմեղ մարդոց, սատանայի բարեկամը եւ Աստուծոյ թշնամին: Բայց մենք չենք կրնար ոտնակոխել մեր թագաւորին հրամանը, ոչ ալ կրնանք փոխել մեր անանց կեանքը աշխարհիս ապասկանացու հրապոյրներուն հետ։

Այլ վասն իմ զի ասացեր՝ չգտեալ զառողջութիւն ի բժշկաց, սիրէ զմահ քան զկեանս, այդ բանք ոչ այնոցիկ են, որ տեսանեն զամենայն չարչարանս աշխարհիս։ Աղէ ցածո զքեզ սակաւիկ մի ի զայրագին սրտմտութենէդ, եւ եկ զհետ ճշմարիտ բանից իմոց, եւ հայեաց կարգաւ ընդ իրս աշխարհիս։ Ո՞ ոք ի մահկանացուացս ունիցի կեանս անտրտումս. ո՞չ ահա ամենայն լի են ախտիւք, է որ ի ներքոյ, եւ է որ արտաքոյ. ցուրտ եւ տաւթ, քաղց եւ ծարաւ եւ ամենայն աղքատութիւն կարաւտութեան։ Արտաքոյ՝ անիրաւութիւն, յափշտակութիւն, գէճ պղծութիւն անառակ յարձակմամբ. ի ներքոյ՝ ամբարշտութիւն, ուրացութիւն, տգիտութիւն, անդարձ մոլորութիւն ի կամաւոր ազատութենէն։

“But you said about me that ‘having not found healing by doctors, he prefers death to life’, which are not the words of those who see all the suffering of the country. Now relax a little from your furious indignation, come follow my truthful words, and look at the affairs of our world in an orderly way. Which of us mortals can have a life without sorrows? Isn’t everyone full of illnesses—whether induced internally or externally? Cold and heat, hunger and thirst, and all kinds of poverty and destitution. Externally, injustice, extortion, defilement and aggressive debauchery; internally, impiety, apostasy, ignorance, and irredeemable aberrance out of headstrong liberty.

«Բայց ինձ համար ըսիր որ բժիշկներէն առողջութիւն չգտնելով՝ կեանքէն աւելի մահը կ’ուզէ. այդ խօսքը աշխարհիս բոլոր չարչարանքը կրողներուն համար չէ: Կ’աղաչեմ քիչ մը մեղմացուր զայրագին կատաղութիւնդ, ու հետեւէ՛ իմ ճշմարիտ խօսքերուս. եւ կարգաւ նայէ’ աշխարհիս գործերուն: Ո՞ր մահկանացուն ունի անտրտունջ կեանք մը. չէ՞ որ ահա ամենքն ալ լեցուն են ախտերով. կայ որ ներքին է, կայ որ արտաքին. ցուրտ ու տաք, քաղց ու ծարաւ, եւ կարօտութեան բոլոր աղքատութիւնը: Դրսէն անիրաւութիւն, յափչտակութիւն, անառակ յարձակումով գիճական պղծութիւն. ներսէն ամբարշտութիւն, ուրացութիւն, տգիտութիւն, եւ կամաւոր ազատութենէն անդարձ մոլորութիւն։

Բայց դու որ զբժիշկս խոտեալ անարգեցեր, թէ չիք իմ ի նոցանէ գտեալ զառողջութիւն, չեն ինչ զարմանք. վասն զի մարդիկ են նոքա. է ցաւ՝ որում գտանեն հնարս առողջութեան, եւ է՝ որ ապստամբէ ի հնարից նոցա. վասն զի ամենեքեան եմք մահկանացուք, այն որ բժշկէն եւ որ բժշկին։ Այլ երանի թէ եւ դուք ըստ բժշկական արուեստին բերէիք զնմանութիւն. զի ոչ փոքր է ճշմարտութիւն նոցա բժշկութեանն։ Քանզի յորժամ տեսանեն նոքա զոք հիւանդացեալ, ոչ յապաղեն երթալ առ նոսա, այլ փութացեալ հնարին մատուցանել զառողջութիւն։ Մանաւանդ եթէ յարքունիս մի ոք ի սիրելեաց թագաւորին ախտանայցէ, եւ հասեալ ի մեծ հրապարակն՝ տեսանիցէ զբազմութիւն պատուաւորացն եւ զառողջութիւն գեղեցիկ երիտասարդացն, եւ եւս ի ներքս մատուցեալ ի սրահսն արքունի, եւ անդ տեսանիցէ զամենայն սպասաւորացն զչքնաղ եւ զսքանչելի տեսիլն, ոչ ինչ զարմանայ ընդ հրաշակերտ տեսիլն։ Նա եւ եթէ գահոյք ականակապք իցեն եւ համակ ոսկեղէնք, յորոց վերայ հիւանդն անկեալ դնիցի, չէ ինչ նմա փոյթ զայնմ ամենայնէ. այլ ի բաց հրամայէ առնուլ զոսկեհուռ վերարկուսն, եւ ձեռն ի ներքս տարեալ՝ զննէ զամենայն մարմինն, եթէ ջե՞րմ իցէ բնութիւնն, եւ եթէ սիրտն ի տեղւոջն հանդա՞րտ կայցէ, եւ կամ թէ լեարդն կակո՞ւղ իցէ, եւ կամ թէ շարժք երակացն յարմա՞ր իցեն. եւ ըստ նմին զդարման բժշկութեանն առնիցէ՝ շնորհելով նմա զառողջութիւն։

“But your scorning and condemning of doctors regarding their inability to find a cure for me is not surprising. For they are also men. There are illnesses for which they find cures, and those that evade their treatments—for we are all mortals, both those who treat and those who are treated. I wish that you, too, would take likeness to the medical profession, for the truth of their healing is not trivial. When they see that someone has fallen ill, they do not tarry; in fact, they hurry to find a way to heal him. Especially when one of the king’s friends in the court becomes ill and the doctor arrives at the great courtyard, and sees the crowd of dignitaries, the healthy, attractive youngsters and the marvelous and wonderful sight of all the servants in the hall of the court, he is not in the least astonished at that splendid sight. And when the bedframe where the patient is placed is bejeweled and entirely in gold, he does not pay it any mind; rather, he commands that the gold-threaded covers be removed, puts his hand beneath and examines the entire body to see whether it is feverish, whether the heart is beating calmly in its place, whether the liver is tender, and whether the circulation of blood through the veins is normal; and he conducts treatment accordingly, gracing his patient with the gift of recovery.

«Բայց դուն որ խոտելով անարգեցիր բժիշկները, թէ ես առողջութիւն չեմ գտած անոնցմէ. զարմանալի չէ: Որովհետեւ մարդիկ են անոնք. կայ ցաւ՝ որուն առողջութեան հնարը կը գտնեն, ցաւ ալ կայ՝ որ կ՚ըմբոստանայ անոնց հնարքէն, որովհետեւ մենք ամենքնիս ալ մահկանացուներ ենք, բժշկողն ալ, բժչկուողն ալ: Սակայն երանի՛ թէ դուք ալ նմանէիք բժշկական արուեստին, որովհետեւ պզտիկ չէ անոնց բժշկութեան ճշմարտութիւնը: Երբ անոնք տեսնեն հիւանդ մէկը, չեն յապաղիր երթալ անոնց, այլ փութով կը ջանան առողջացնել զայն: Մանաւանդ երբ հիւանդանայ արքունիքի մէջ թագաւորին սիրելիներէն մէկը, եւ բժիչկը մեծ հրապարակն ելլելով տեսնէ պատուաւորներու բազմութիւնն ու գեղեցիկ երիտասարդներու առողջութիւնը, եւ ներս արքունի սրահը մտնելով հոն բոլոր սպասաւորները տեսնէ չքնաղ ու սքանչելի, չզարմանար այդ հրաշակերտ տեսարանին վրայ: Նաեւ եթէ ականակապ եւ ոսկեղէն ըլլան այն գահոյքները, որոնց վրայ կը պառկի հիւանդը, բնաւ իր փոյթը չէ այդ ամենուն մասին, այլ մէկդի ընել կը հրամայէ ոսկեհուռ վերարկուն, եւ ձեռքը ներս տանելով կը զննէ բոլոր մարմինը, թէ ջերմութիւն ունի՞, սիրտը հանդարտ կը կենա՞յ իր տեղը կամ թէ կակո՞ւղ է լեարդը, եւ կամ կանոնաւո՞ր է երակներուն զարկը, եւ անոր համեմատ կու տայ բժչկութեան դարմանը, առողջութիւն չնորհելով անոր:

Իսկ արդ եթէ մարդկային բժշկութիւնն այսպիսի գիտէ քամահել զամենայնիւ, եւ միայն զիւր արուեստն յառաջ մատուցեալ՝ զգործն կատարէ, ո՞րչափ եւս առաւել ձեզ արժան է, որ զբոլոր աշխարհս ունիք յիշխանութեան մեծի, հոգ յանձին տանել՝ նախ զհոգիսդ բժշկել յամենայն ախտալից մոլորութեանց աշխարհիս, եւ մարմնովք իսկ կային ամենեքեան ձեզ ի ծառայութեան։ Արդ այժմ զի դուք տգիտացարուք, եւ զանմահ հոգիսդ մահկանացու արարէք յանշէջ հուր գեհենին, մարմնովդ՝ եթէ կամիք եւ եթէ ոչ կամիք՝ ախտացեալ էք յախտաւորութիւն անառողջութեան. եւ զմեզ նախատէք մարմնոյ ցաւովք, որ ոչ ի կամս մերոյ ազատութեան է, այլ որպէս դիպեցաւ ի բնութեանս մարմնոյ իւրաքանչիւր մարդոյ։

“Now if human medicine thus knows how to scorn everything in service of carrying out its job of healing, how much more fitting is it for you, who have the whole country under your great dominion, to first take care of curing your souls of all the faulty aberrations of this world, seeing as you already have everyone physically subjected to you? But since you have grown ignorant, you have subjected your immortal souls to death in the unquenchable fires of Gehenna and afflicted your bodies with the morbidity of illness whether you wished to or not; yet you reproach us for our physical illnesses, which are not from our own will, but visit each person according to the nature of his body?

«Իսկ արդ, եթէ մարդկային բժշկութիւնը այսպէս ամէն բան արհամարհել գիտէ, եւ միայն իր արուեստն առաջ տանելով գործը կը կատարէ, դուք որ այս բոլոր երկիրը իշխանութեան տակ ունիք, ո՛րչափ աւելի կ’արժէ որ հոգ տանիք, նախապէս բժշկել ձեր հոգիները աշխահիս բոլոր ախտալից մոլութիւններէն, եւ ամենքը մարմնով իսկ ծառայութիւն կ’ընէին ձեզի։ Արդ հիմա դուք որ տգիտացաք եւ ձեր անմահ հոգիները մահկանացու ըրիք գեհենին անշէջ կրակին մէջ, ուզէք չուզէք ախտացած էք անբժշկելի հիւանդութիւնով մը. եւ մեզ կը նախատէք մարմնաւոր ցաւերով, որ չէ մեր կամքի ազատութեան տակ, այլ ինչպէս որ կը պատահի ամէն մարդու բնութեան մէջ:

Եւ Քրիստոս ճշմարիտ Աստուած կենդանի եւ կենդանարար՝ ի կամս իւրոյ բարերարութեան եղեւ բժիշկ հոգւոց եւ մարմնոց. եւ նախ ինքն ի ցաւս չարչարանաց իւրոց բժշկեաց զամենայն ազգս մարդկան։ Եւ եւս խանդաղատագոյն գթացեալ, վերստին ծննդեամբն ծնեալ զմեզ յառողջութիւն՝ անցաւս եւ անվէրս, եւ ի ծածուկ հարուածոց զհին ծակոտուածսն վիշապին ողջացոյց, եւ արար զմեզ անսպիս եւ անարատս հոգւով եւ մարմնով, զի իցեմք բանակակից հրեշտակաց եւ զաւրք երկնաւոր թագաւորին մերոյ։ Եւ քո զայս ոչ գիտացեալ, եւ ոչ վայելեալ յերկնաւոր պարգեւսն Աստուծոյ, եւ ոչ եւս այլ կամիս ուսանել ի մէնջ. այլ եւ զմեզ եւս վրիպեցուցանել կամիս, որում չիք հնար, եւ մի՛ այլ լիցի, եւ ոչ կարես իսկ առնել։

“Now Christ, the true living and life-giving God, became doctor of souls and bodies by His beneficent will. He first cured all nations of men through his painful torments. Then, moved yet more to compassion, through his second birth he birthed us into health, painless and woundless, and secretly healed the old wounds inflicted by the serpent and made us scarless and spotless in soul and body, that we partake of the hosts of angels of our heavenly king. But as you do not know this, you do not enjoy the pleasures of God’s heavenly gifts, and nor are you willing to learn from us. You wish instead to mislead us, which is not possible, nor will it be, and nor will you be able to succeed.

«Եւ Քրիստոս՝ կենդանարար ճշմարիտ Աստուած՝ իր բարերարութեան կամքովը բժիշկ եղաւ հոգիներու եւ մարմիններու. եւ նախ ինք իր չարչարանքի ցաւերովը փրկեց մարդկային ազգը։ Եւ ա՛լ աւելի խանդաղատագոյն գթացած՝ մեզ վերստին ծնունդով ծնանելով առողջութեան մէջ՝ անցաւ ու անվերք, ողջացուց հին ծակոտուածները, որ վիշալին ծածուկ հարուածներէն են, եւ մեզ անսպի ու անարատ ըրաւ հոգւով եւ մարմնով, որպէս զի հրեշտակներու բանակակից եւ մեր երկնաւոր թագաւորին զինուոր ըլլանք։ Եւ դուն այս չգիտնալով եւ չվայելելով Աստուծոյ երկնաւոր պարգեւները, մեզմէ սորվիլ ալ չես ուզեր՝ այլ կ’ուզես որ մեզի ալ վրիպեցնես. հնարաւոր չէ այդ, եւ չպիտի ըլլայ ալ, եւ ընել ալ չես կրնար։

Այլ վասն իմոյ ախտալից մարմնոյս ասացից քեզ կարճառաւտս։ Խնդամ եւ ուրախ եմ յորժամ տեսանեմ զմարմինս իմ չարչարեալ. գիտեմ զի զաւրանայ յիս առողջութիւն հոգւոյս իմոյ։ Մանաւանդ զի ունիմ ինձ գրաւական զմեծ վարդապետն հեթանոսաց, որ ի ցաւս մարմնոյ անձին մխիթարէր, եւ ի կռփումն սատանայական մարմնոյ պարծէր եւ ասէր. Զի եթէ տնկակիցք եղաք նմանութեան մահու նորա, ո՜րչափ եւս առաւել լիցուք հաղորդք յարութեան նորա։ Այլ դու, որ ունիս իշխանութիւն ի վերայ մեր, դատեա զմեզ ըստ չարութեան կամաց քոց։ Չեմք ինչ զանգիտելոց յահագին յահաւոր սպառնալեացդ քոց, եւ ոչ երկիւղած ի դառն մահուանէն, զոր ածելոց ես ի վերայ մեր»։

“As for my infirm body, I will tell you about it briefly. I rejoice when I see that my body is being tortured; for I know that the health of my soul is being strengthened. All the more because I have as a pledge the great teacher of the Gentiles, who solaced himself in his bodily pains and boasted of being oppressed by Satan, saying: ‘For if we have been planted together in the likeness of His death, how much more shall we also be in the likeness of His resurrection.’ But as for you, who has authority over us, go ahead and judge us according to your wicked will. We are not ignorant of your formidable threats, nor are we afraid of the bitter death that you will bring upon us.”

«Սակայն իմ հիւանդոտ մարմնոյս համար համառօտ կերպով խօսիմ: Շատ ուրախ եմ երբ չարչարուած կը տեսնեմ իմ մարմինս. գիտեմ որ իմ մէջս կը զօրանայ հոգւոյս առողջութիւնը: Մանաւանդ ինծի գրաւական ունիմ հեթանոսներու մեծ վարդապետը, որ անձին մարմնաւոր ցաւերուն համար կը մխիթարուի եւ կը պարծի մարմնոյ սատանայական կռփումին համար ու կ’ըսէ. «Զի եթէ տնկակից եղանք անոր մահուան նմանութեան, որքա՛ն ալ աւելի հաղորդ պիտի ըլլանք անոր յարութեանը։» Բայց դու որ իշխանութիւն ունիս մեր վրայ, դատէ՛ մեզի քու կամքիդ չարութեան համեմատ: Չենք վախնար քու ահագին սպառնալիքներէդ, ոչ ալ կը քաշուինք այն դառն մահէն, որ դու պիտի տաս մեզի:»

Յայնժամ մեկուսացոյց սակաւիկ մի զերանելիսն ի միմեանց, եւ միայն ասէ ցսուրբ եպիսկոպոսն. «Գովութիւն, զոր ետու քեզ յառաջ, ոչ իմացար զպատիւ անձին քոյ։ Յիշեցուցանեմ քեզ զչարիսն, զոր գործեցեր դու, զի անձամբ զանձն քո արասցես մահապարտ։ Արդարեւ դո՞ւ աւերեցեր զատրուշանն յՌշտունիս, եւ կամ զկրակն դո՞ւ սպաներ. նա եւ որպէս լուայ եւ ստուգեցի, թէ եւ զմոգսն դու չարչարեցեր, եւ զսպաս պաշտամանն դու տարար. արդ եթէ արդարեւ դու առեր, պատմեա ինձ»։

Then [Denshapur] split the blessed men apart and addressed the holy bishop: “You did not perceive the praise that I gave you as an honor, so I shall remind you of the evil that you wrought so that you condemn yourself to death: Weren’t you the one who destroyed the fire temples in the land of Rshtunik? And weren’t you the one who killed the fire? Also, I heard and verified that you harassed the magi and took the vessels of service. Now, if you have indeed done these things, explain them to me.”

Այն ատեն երանելիները իրարմէ զատեց պահիկ մը, եւ միայն սուրբ եպիսկոպոսին ըսաւ. «Ես առաջ գովութիւն տուի քեզի, բայց դու չըմբռնեցիր քու պատիւդ: Յիշեցնեմ քեզի քու գործած չարիքներդ, որպէսզի դուն զքեզ ընես մահապարտ: Արդարեւ դո՞ւն աւերեցիր Ռչտունեաց գաւառին ատրուշանը, եւ կամ դո՞ւն սպաննեցիր կրակը. նաեւ ինչպէս որ լսեցի եւ ստուգեցի, մոգերն ալ դու ես չարչարեր, եւ պաշտամունքի սպասները դու ես տարեր. արդ եթէ իրաւ դու ըրիր, պատմէ՛ ինծի:»

Ետ պատասխանի սուրբն եւ ասէ. «Ա՞րդ կամիս կամիս ուսանել զայդ յինէն, եթէ յառաջագոյն գիտէիր»։

The saint responded and said: “Do you now wish to learn from me what you already know?”

Սուրբը պատասխանեց ու ըսաւ. «Այդ հիմա՞ գիտնալ կ’ուզես իմձմէ, եթէ ոչ առաջուց գիտէիր:»

Դենշապուհ ասէ. «Այլ է համբաւ, եւ այլ է ճշմարտութիւն»։

Denshapur: “Hearsay is one thing; truth is another.”

Դենչապուհ ըսաւ . «Համբաւը ուրիշ է, ճշմարտութիւնը ուրիշ:»

Եպիսկոպոսն ասէ. «Որպէս կարծեսդ՝ ասա ինձ»։

The bishop: “Tell me what you think.”

Եպիսկոպոսն ըսաւ. «Ինչպէս որ կը կարծես՝ ըսէ ինծի։»

Դենշապուհ ասէ. «Իմ լուեալ էր, եթէ զամենայն վնասն յՌշտունիս դու արարեր»։

Denshapur: “I have heard that all the damages to the land of Rshtunik were done by you.”

Դենշապուհ ըսաւ. «Ես լսած եմ որ Ռշտունիքի մէջ դուն ըրիր բոլոր չարիքները։»

Եպիսկոպոսն ասէ. «Եւ զի այդպէս հաւաստեաւ ի վերայ հասեր, կրկին զի՞ հարցանես»։

The bishop: “If word has reached you so definitively, then why are you asking again?”

Եպիսկոպոսը ըսաւ. «Եթէ այդքան յստակ կերպով վերահասու եղած ես, ինչո՞ւ կը հարցնես կրկին»։

Դենշապուհ ասէ. «Զճշմարիտն ի քէն կամիմ ուսանել»։

Denshapur: “I want to learn the truth from you.”

Դենշապուհ ըսաւ. «Քեզմէ սորվիլ կ’ուզեմ ճշմարտութիւնը»։

Եպիսկոպոսն ասէ. «Ոչ զաւգուտ կենաց քոց կամիս կամիս ուսանել յինէն, այլ արեան իմոյ ցանկան միտք քո»։

The bishop: “It is of no interest to you to learn from me, you are only after my blood.”

Եպիսկոպոսն ըսաւ. «Քու կեանքիդ օգտին համար սորվիլ չես ուզեր ինձմէ, այլ իմ արիւնիս կը ցանկայ քու միտքդ»։

Դենշապուհ ասէ. «Չեմ գազան արիւնախանձ, այլ վրէժխնդիր եմ աստուածոցն անարգութեան»։

Denshapur: “I am not a blood-thirsty beast, I am vengeful because of the dishonoring of our gods.”

Դենշապուհ ըսաւ. «Արիւնախանձ գազան չեմ ես, այլ վրէժխնդիր՝ աստուածներու անարգութեան»։

Եպիսկոպոսն ասէ. «Զտարերս համերս աստուածս անուանես, եւ զպատկերակիցս քո մարդիկ խողխողել կամիս. տալոց հատուցանելոց ես վրէժ թագաւորաւն քով յանկաշառ ատենին Աստուծոյ։ Եւ զոր քո չար կամաւքդ կամիս լսել յինէն, զայդ ես ասեմ քեզ։ Զտունն արդարեւ ես աւերեցի, եւ զմոգսն չարչարեցի գանիւ, եւ զկահ պղծութեան, որ ի տանն էր, ի ծովն ես ես ընկեցի։ Այլ զկրակ ո՞վ կարէ սպանանել. քանզի ամենիմաստ Արարիչն արարածոց հոգ խնամոյ տարեալ յառաջագոյն՝ անմահս հաստատեաց զբնութիւն չորից նիւթոցս։ Աղէ սպան դու զաւդ՝ եթէ կարես, եւ կամ ապականեա զհող՝ զի մի՛ բուսուսցէ զդալարի, փողոտեա զգետ՝ զի մեռցի։ Եթէ զայդ երեսին կարես առնել, ապա եւ զկրակ կարես սպանանել։

The bishop: “You call the dumb elements gods and wish to butcher your fellow humans, for which you and your king will pay compensation at the incorrupt tribunal of God. As for what you wish to hear from me out of your evil desire, I will tell you. I did in fact destroy the fire temple, I did cane the magi, and I did throw the defiled vessels that were in the temple into the sea. But who can kill fire? For the all-wise Creator of creatures first took care to make the four elements of nature deathless. Now go and kill the air, if you can; or corrupt the earth so that the grass does not sprout from it; or slaughter the river and kill it. If you can do these three things, then you can also kill fire.

Եպիսկոպոսն ըսաւ. «Համր տարրերը Աստուած կ’անուանես, եւ քու պատկերակիցներդ՝ մարդիկը խողխողել կ’ուզես. դու թագաւորիդ հետ մէկտեղ պատիժ պիտի կրես Աստուծոյ անկաշառ ատեանը: Եւ ինչ որ ինձնէ լսել կ՚ուզես քու չար մտքովդ, ըսեմ քեզի: Իրաւ է որ ես այրեցի կրակատունը, մոգերը գանակոծելով չարչարեցի, եւ ես ծովը նետեցի կրակատան անսուրբ կարասիները: Բայց ո՞վ կրնայ սպաննել կրակը, որովհետեւ արարածներու ամենիմաստ արարիչն առաջուց հոգ ու խնամք տանելով անմահ հաստատեց չորս նիւթերու բնութիւնը: Օ՛ն, եթէ կրնաս, սպաննէ՛ դուն օդը, կամ ապականէ՝ հողը որ դալարիք չբուսցնէ, փողոտէ գետը որ մեռնի: Եթէ կրնաս ընել այդ երեքը, այն ատեն կրնաս սպաննել կրակն ալ:

Ապա եթէ ճարտարապետն մեր միաբանեաց զչորից տարերցդ զանքակութիւն, ահա եւ գտանի բնութիւն հրոյ ի քարինս եւ յերկաթս եւ յամենայն տարերս զննելիս, ընդէ՞ր ստութեամբ զրպարտես զիս, թէ դու զկրակ սպաներ։ Աղէ դու սպան զջերմութիւն արեգական, զի ունի նա մասն հրոյ, եւ կամ տուր հրաման՝ զի մի՛ թափեսցի հուր յերկաթոյ։ Մեռանի այն, որ շնչէն եւ շարժի եւ գնայ եւ ուտէ եւ ըմպէ. ե՞րբ տեսեր դու զկրակ գնայուն կամ խաւսուն կամ գիտուն։ Արդ զոր կենդանի քո չէ տեսեալ՝ մեռեա՞լ խոստովանիս։

“Now if our Architect harmonized the indissolubility of the four elements and if rocks, iron and all the other perceptible elements can be ignited, why do you falsely accuse me of having killed fire? Go and kill the heat of the sun, for it contains fire, or command that steel not be used to yield fire. Those who breathe, move, walk, eat and drink are mortals. When have you seen fire that can walk, talk or learn? And that which you have never seen living, you aver dead?

«Եթէ մեր ճարտարապետը միարանեց այդ չորս տարրերու անքակութիւնը, ահա կրակին բնութիւնը կը գտնուի քարերու, երկաթներու, եւ բոլոր զննելի տարրերու մէջ, ինչո՞ւ ստութեամբ կը զրպարտես զիս՝ թէ կրակը սպաննեցիր դու։ Օ՛ն, սպաննէ՛ դու արեւին ջերմութիւնը, որովհետեւ կրակի մաս ունի ան. եւ կամ հրաման տուր որ երկաթէն կրակ չթափի: Կը մեռնի ան՝ որ կը շնչէ, կը շարժի, կը քալէ, կ’ուտէ եւ կը խմէ, դու ե՞րբ տեսար կրակը գնայուն խօսուն եւ գիտուն: Արդ՝ ինչ որ կենդանի չես տեսներ դու, մեռա՞ծ կը դաւանիս:

Քանի՛ անթողլի է ամբարշտութիւնդ ձեր քան զամենայն հեթանոսաց, որ գիտնագոյնք են քան զձեզ. որ թէպէտ եւ ի ճշմարիտն Աստուծոյ մոլորեալ են, զանխաւս տարերս աստուած ոչ խոստովանին։ Արդ եթէ դու անգիտութեամբ կորնչելի ասես զբնութիւն հրոյ, ոչ առնուն քեզ յանձն արարածքս. քանզի խառն է դա յամենեցունց»։

“Your impiety is much more unpardonable than that of all the heathens who are more learned than you, and who, despite having strayed from the true God, do not avow the dumb elements as gods. Now if you call the nature of fire perishable out of ignorance, these entities will not grant you that, for it is mixed among them all.”

«Որքա՛ն աններելի է ձեր ամբարշտութիւնը բոլոր հեթանոսներէն աւելի, որոնք ձեզմէ աւելի գիտնագոյն են. եւ թէպէտ մոլորած են ճշմարիտ Աստուծմէ, բայց աստուած չեն խոստովանիր անխօս տարրերը: Արդ՝ եթէ դու տգիտաբար կորնչելի կ’ըսես կրակի բնութեան, արարածները համաձայն չեն քեզի, որովհետեւ ան ամենէն ալ խառն է:»

Դենշապուհ ասէ. «Ոչ ինչ մտանեմ ես ընդ քեզ ի պայքար քննութեան վասն բնութեան արարածոցս. այլ խոստովանեա ինձ, եթէ դո՞ւ անցուցեր զկրակն, եթէ ոչ»։

Denshapur: “I will not enter with you into any debate about the nature of these entities, but confess to me: Did you extinguish the fire, or not?”

Դենչապուհ ըսաւ. «Ես արարածներու քննութեան պայքարը չեմ մտներ քու հետդ, այլ խոստովանէ՛ ինծի, կրակը դու մարեցիր թէ ոչ:»

Պատասխանի ետ երանելին եւ ասէ. «Որովհետեւ ոչ կամեցար լինել աշակերտ ճշմարտութեանն, ասացից զկամս հաւրն քո սատանայի։ Ես ինձէն իսկ մտի ի կրակատունն ձեր եւ տեսի, զի կային պաշտաւնեայք ամբարշտութեանն սնոտի կարծեացն ձերոց, եւ կրակարանն լի հրով առաջի նոցա բորբոքեալ այրէր։ Հարցի ցնոսա բանիւք եւ ոչ գանիւ, թէ զի՞նչ համարիք ի միտս ձեր զկրակ պաշտամանս այսորիկ։ Ետուն պատասխանի եւ ասեն. Մեք ինչ ոչ գիտեմք. բայց այսչափ ինչ իմանամք, զի սովորութիւն է նախնեացն եւ հրաման բուռն թագաւորին։

The venerable [bishop]: “Since you did not wish to become a disciple of truth, I shall tell you the will of your father, Satan. I myself entered your fire altar where there were the impious ministers of your lowly persuasion, and the hearth before them was blazing. I asked them verbally and not by caning them: ‘What do you consider this fire that you worship?’ They answered and said: ‘We have no idea; we only understand that it is an ancestral custom and a stern command of the king.’

Երանելին պատասխանեց ու ըսաւ. «Որովհետեւ չուզեցիր աշակերտ ըլլալ ճշմարտութեան. խօսիմ քեզի քու հօրդ սատանային կամքը: Ես անձամբ մտայ ձեր կրակատունը. եւ տեսայ որ ձեր սնոտի դաւանութեան անբարիշտ պաշտօնեաները կային, եւ կրակարանը կրակով լեցուն կ’այրէր անոնց առջեւ: Հարցուցի անոնց խօսքով, ոչ թէ գանակոծելով, թէ ի՞նչ կը համարէք այս կրակի պաշտամունքը ձեր մտքին մէջ: Պատասխանեցին ու ըսին. մենք բան մը չենք գիտեր. բայց սա չափ կ’ըմբռնենք որ մեր նախնիքներուն սովորութիւնն է, եւ թագաւորին բուռն հրամանը։»

Ասեմ դարձեալ ցնոսա. Եւ զբնութիւն կրակիդ զի՜նչ իմանայք. արարի՞չ կարծէք, թէ արարած։ Ասեն ամենեքեան միաբան. Արարիչ մեք զդա ոչ գիտեմք, նաեւ ոչ հանգուցիչ աշխատելոց։ Ձեռք մեր փապարեալ են ի կացնի, եւ ողունք մեր տեռեալ են ի փայտակրի. աչք մեր գիջացեալ են արտասուաւք ի կծութենէ ծխոյ դորա, եւ երեսք մեր մրոտեալ են ի խոնաւութեանց թանձրութենէ նորին ծխոյ։ Եթէ շատ մատուցանեմք նմա զկերակուրն, յոյժ քաղցնու. եւ եթէ բնաւ չտամք, ամենեւին անցանէ. եւ եթէ մաւտ երթամք եւ երկիր պագանեմք, կիզու զմեզ. եւ եթէ ոչ երթամք մաւտ ամենեւին, մոխիր լինի։ Մեր այդպէս հասեալ է վերայ բնութեան դորա։

“I said again to them: ‘What do you understand about the nature of your fire! Do you consider it a creator or a creature?’ They all agreed: ‘We do not understand it as a creator, nor as a giver of rest from work. Our hands are calloused from our axes and our backs are fractured from carrying wood; our eyes are coated with tears from the acridity of the smoke and from its thickness our faces are covered with soot. If we give it too much fuel, it becomes very famished; and if we do not give it any, it completely fades; if we go near and worship it, it burns us, but if we do not go near it at all, it turns to ashes. That is how we comprehend its nature.’

«Նորէն ըսի անոնց. ի՞նչ կը կարծէք կրակին բնութիւնն ալ, արարիչ կը կարծէք թէ արարած: Ամենքը միաբան ըսին. մենք արարիչ չենք ճանչնար զայն, ոչ ալ յոգնածներու հանգուցիչը: Ձեռքերնիս կոչկռոտած են կացին բռնելէ քամակնիս քեղրթուած է փայտ կրելէ. աչքերնիս անոր ծուխին թանձր խոնաւութենէն գիճացած են արցունքով, եւ երեսնիս մրոտած են անոր ծուխին թանձր խոնաւութենէն: Եթէ չատ տանք անոր կերակուրը, աւելի չատ կ’անօթենայ, եթէ բնաւ չտանք, բոլորովին կը մարի. եթէ մօտ երթանք եւ երկրպագենք, կ’այրէ մեզ, ու եթէ բնաւ չմօտենանք, մոխիր կը դառնայ։ Մենք այդպէս վերահասու եղած ենք անոր բնութեան։

Ասեմ դարձեալ ցնոսա. Իսկ լուեա՞լ է ձեր՝ եթէ ո՛յր ուսուցեալ է ձեզ զայդպիսի մոլորութիւն։ Ետուն պատասխանի եւ ասեն. Զի՞ ի լսելոյ հարցանես զմեզ, այլ հայեաց ընդ առաջիկայ իրսդ. զի աւրէնսդիրքն մեր հոգւովք մտաց միայն կուրացեալ են, այլ թագաւորն մեր մարմնով միով ակամբն կոյր է, այլ ոգւոյն բնաւ չիք իսկ աչք։

“I said again to them: ‘Have you heard who taught you this aberrance?’ They responded and said: ‘Why do you ask us about what we have heard? Just look at what’s before you and you will see all there is to it; for our legislators are only blind in spirit, while our king is physically blind in one eye, and spiritually has no eyes.’

«Դարձեալ ըսի անոնց. իսկ լսեցի՞ք թէ ո՛վ սորվեցուցած է ձեզի այդպիսի մոլութիւնը: Պատասխանեցին եւ ըսին. Այդ լսելու համար ինչո՞ւ կը հարցնես մեզի, առաջիկայ գործերուն նայէ, որովհետեւ մեր օրէնսդիրները հոգւով միայն կուրացած են, եւ մեր թագաւորը կոյր է մարմնի մէկ աչքովը, իսկ ոգին բնաւ աչք չունի:

Վասն այնորիկ եւ ես իբրեւ լուայ զայս ի մոգուցն, յոյժ ողորմեցայ. Զի տգիտութեամբ զարդարն խաւսեցան։ Սակաւիկ մի չարչարեցի զնոսա գանիւ, եւ նոցուն իսկ ետու զկրակն ի ջուրն ընկենուլ, եւ ասացի այսպէս. աստուածք, որ զերկինս եւ զերկիր ոչ արարին, կորիցեն ի ներքոյ երկնից. եւ ապա զմոգսն ի բաց արձակեցի»։

“Therefore, when I heard this from the magi, I very much pitied them, for out of their ignorance they spoke the truth. I caned them a little and had them throw the fire into the water, and then I said: ‘May the gods who have not created the heavens and the earth perish beneath the heavens.’ Then I sent out the magi.”

Այս պատճառաւ երբ լսեցի ես այս բանը մոգերէն, շատ արգահատեցայ, որովհետեւ ուղիղ խօսեցան գիտութեամբ։ Զանոնք քիչ մը չարչարեցի ծեծելով, եւ կրակը իրենց նետել տուի ջուրի մէջ, ու այսպէս ըսի. այն աստուածները որ չստեղծեցին երկինքն ու երկիրը, թող կորսուի՛ն երկինքի տակ, եւ վերջը արձակեցի մոգերը։»

Զայս ամենայն իբրեւ լուաւ Դենշապուհ ի բերանոյ սուրբ եպիսկոպոսին, անհնարին զահի հարաւ ի թշնամանաց թագաւորին եւ յանարգանաց դենին։ Վասն որոյ եւ երկեաւ իսկ մատուցանել զնա ի տանջանս հարուածոց, թէ գուցէ այլ եւս մեծ անարգանս զթագաւորէն տացէ ասել յատենին, եւ ի նա ձգիցին կարծիք թշնամանացն, զի երկայնմտութեամբ պայքարեցաւ ընդ նոսա։ Եւ քանզի սուսեր ընդ մէջ ածեալ նստէր յատենի ահ արկանելով սրբոցն, գոչեաց իբրեւ զառեւծ զայրագին, եւ հանեալ զսուսերն՝ գազանաբար յարձակեցաւ ի վերայ երանելեացն, եւ եհար եպիսկոպոսին զաջ ուսն թիկամբն հետ եւ զձեռն ի վայր ընկէց։ Եւ նորա յահեակ կողմն յերկիր անկեալ, եւ դարձեալ անդրէն պատսպարէր, առնոյր զաջ ձեռն ի վեր. աղաղակեաց մեծաձայն եւ ասէ. «Ընկալ, Տէր, զկամաւոր պատարագս՝ որ ինձէն զիս քեզ մատուցի բոլորովիմբ, եւ խառնեա զիս ի գունդս սուրբ զինուորացն քոց»։

When Denshapur heard all this from the mouth of the holy bishop, he was stuck with great fear regarding the hostility toward the king and the dishonoring of their religion. Therefore, he feared to subject them to torture, lest he lead them to express even greater contempt for the king before the court and they turn hostile toward him for having suffered them patiently. As he was sitting in court with his sword on his waist striking fear among the saints, he roared like a furious lion, drew his sword, brutally attacked the blessed men and slashed the bishop’s right shoulder. His arm fell down and he fell to his left. Then he recouped, lifted his right arm up, and cried out: “Receive this willing sacrifice that I dedicate to you, Lord, and include me among your holy host of soldiers.”

Երբ Դենչապուհ լսեց այս ամենը սուրբ եպիսկոսին բերնէն, սաստիկ վախցաւ թագաւորին նախատինքէն ու դենին անարգանքէն: Անոր համար զայն տանջելու ալ վախցաւ, որպէսզի չըլլայ թէ ատեանին մէջ ուրիշ մեծ անարգանքներ ալ ընէ թագաւորին վրայօք, եւ իրեն վերագրուի նախատինքի կասկածը, որովհետեւ համբերութիւնով պայքարեցաւ անոնց հետ: Եւ որովհետեւ սուրը մէջքը կապած կը նստէր ատեանին մէջ՝ ահ ազդելով սուրբերուն, արիւծի պէս գոչեց բարկացած, եւ սուրը քաշելով յարձակեցաւ երանելիներուն վրայ գազանաբար, ու եպիսկոպոսին աջ ուսին զարնելով ձեռքը վար ձգեց թիկունքին հետ միասին: Եւ ան ձախ կողմին վրայ իյնալով ինքզինք կը պաշտպանէր նորէն. իր աջ ձեռքը վեր բարձրացնելով մեծ ձայնով աղաղակեց ու ըսաւ. «Ո՛վ տէ՛ր, ընդունէ ի կամաւոր պատարագը, որ մատուցի քեզի ես ինքս բոլորովին. եւ խառնէ զիս քու սուրբ զինուորներուդ գունդերուն:»

Դարձեալ քաջալերէր զընկերակիցսն իւր եւ ասէր. «Հա՛պա առաքինիք, եհաս ժամ կատարման մերոյ. խցէք զաչս մարմնոյ վայր մի, եւ այժմ տեսանէք զյոյսն մեր Քրիստոս»։ Եւ թաւալելով ընդ արիւն անձինն իւրոյ ասէր. «Աւրհնեցի՜ց զՏէր յամենայն ժամ, հանապազ աւրհնութիւն նորա ի բերան իմ։ Ի տէր պարծեսցի անձն իմ, լուիցեն հեզք եւ ուրախ եղիցին»։ Եւ ասելով զսաղմոսս զայս կատարէր մինչեւ ցայս տեղի. Բազում նեղութիւնք են արդարոց. յամենայնէ փրկէ զնոսա Տէր եւ պահէ զամենայն ոսկերս նոցա։

He encouraged his fellow companions again: “Now, valiant ones; the hour of our death has arrived; close your eyes for a moment, and see now our hope, Christ.” And turning in his own blood, he said: “I shall bless the Lord at all times with His blessing ever in my mouth. My soul shall boast in the Lord, the humble shall hear of it and be glad.” Then he sung this psalm until this point: “Many are the afflictions of the righteous, but the Lord delivers him from them all and protects all his bones.”

«Դարձեալ կը քաջալերէր իր ընկերակիցները կ՚ըսէր. «Ո՛վ առաքինիներ մեր վախճանի ժամը հասաւ. քիչ մը խփեցէ՛ք ձեր մարմնոյ աչքերը, եւ հիմա կը տեսնէք Քրիստոս մեր յոյսը:» Եւ թաւալելով իր արիւնին մէջ՝ կ’ըսէ. «Տէրը պիտի օրհնեմ ամէն ատեն, անոր օրհնութիւնը միչտ իմ բերանս: Տիրոջմով պիտի պարծի իմ անձս, եզերը պիտի լսեն եւ ուրախ պիտի ըլլան»: Եւ այս սաղմոսն ըսելով մինչեւ այս տեղն եկաւ. «Շատ են արդարներու նեղութիւնները. Տէրը կը փրկէ զանոնք ամենէն, եւ կը պահէ անոնց բոլոր ոսկորները:»

Եւ մինչդեռ կայր ոյժ ի մարմնոյն սակաւիկ մի, իւրովք աչաւք իսկ հայեցեալ՝ տեսանէր յերկնից եկեալ գունդս բազում հրեշտակաց եւ վեց պսակ ի ձեռին հրեշտակապետին։ Դարձեալ եւ լսէր եւս բարբառ ի վերուստ, որ ասէր. «Քաջալերեցարուք, սիրելիք իմ, զի ահա մոռացայք զվշտալի կեանսդ, եւ հասէք երանելի պսակացդ, որ ձերով ճարտարութեամբդ կազմեցէք. առէք դիք յիւրաքանչիւր գլուխ։ Զի նիւթ պատրաստական ի ձէնջ գործեալ հիւթեցաւ, իսկ ճարտարութիւն գործոյդ յամենասուրբ ձեռացն Քրիստոսի կազմեցաւ. զոր ի սպասաւորաց այտի իսկ ընկալեալ՝ ընդ Ստեփանոսի լինիք պսակակից»։ Նա եւ զայն եւս քաջապէս տեսանէր, զի դեռ եւս շողայր սուրն ի վերայ պարանոցի երանելեացն։

While there was some strength left in his body, he looked with his own eyes and saw a great host of angels coming from heaven with six crowns in the hands of the archangel. He heard voices from above, which said: ‘Take courage, my beloveds, for you have already forgotten your sorrowful lives and attained your blessed crowns which you formed with your own skill. Take one each and put them on your heads. They were composed of the material that you provided and the ingenuity of your work was fashioned by the most Holy Christ, brought into your possession by His servants, making you sharers of the crown with [Saint] Stephen.’ He also clearly saw that the sword was still shining over the necks of the blessed ones.

Ու երբ իր մարմնոյն ոյժը դեռ իր վրան էր, իր աչքովը կը տեսնէ չատ մը հրեշտակներու գունդեր եկած երկինքէն.եւ հրեչտակապետին ձեռքը վեց պսակներ: Դարձեալ վերէն ձայն ալ կը լսէ, որ կ՚ըսէր. «Ո՞վ սիրելիներս, քաջալերուեցէ՛ք, որովհետեւ ահա մոռցաք ձեր վչտալի կեանքը, եւ կը հասնիք այն երանելի պսակներուն, որ ձեր արուեստով պատրաստեցիք. առէ՛ք դրէ՛ք ձեր գլուխը: Որովհետեւ նիւթը ձեզմէ պատրաստուեցաւ, իսկ այդ գործին ճշմարտութիւնը կազմուեցաւ Քրիստոսի ամենասուրբ ձեռքերէն. եւ այդ ընդունելով սպասաւորներէն՝ պսակակից կ’ըլլաք Ստեփաննոսի հետ:» Նաեւ սա ալ լաւ մը կը տեսնէր որ սուրը տակաւին կը շողար երանելիներուն պարանոցին վրայ:

Զոր իբրեւ ետես սուրբն Ղեւոնդ, եթէ ոչ եւս զմի մի կամին հարցանել եւ դատել, այլ միանգամայն հրաման եղեւ մահու, ասէ ցերանելին Յովսէփ. «Մատիր, յառաջեա ընդդէմ սրոյն, զի դու աստիճանաւ ի վեր ես քան զամենեսեան»։ Եւ զայս իբրեւ ասաց, կարգեցան կացին մի ըստ միոջէ. եւ առ ճեպ տագնապի ստիպելոյ դահճացն՝ միանգամայն հատին ընկեցին զպարանոցս երանելեացն առաջի սուրբ եպիսկոպոսին. եւ նորա ընդ հանել ոգւոցն աղաղակեաց եւ ասէ. «Տէր Յիսուս, ընկալ զոգիս մեր ամենեցուն, եւ խառնեա զմեզ ի գունդս սիրելեացն քոց»։ Եւ միանգամայն կատարեցան ամենեքեան ի նմին տեղւոջ։

When Saint Ghevond saw that they no longer wished to interrogate and judge them one by one, sentencing them to death instead, he said to the blessed Hovsep: “Come, face the sword, for you are of higher rank than everyone else.” When he said this, they lined up one after another, instigating the officers, who at once beheaded the blessed ones before the holy bishop. As their souls were departing, he cried out and said: “Lord Jesus, receive all our souls, and include us in your host of beloveds.” And they were all executed at once in the same place.

Սուրբ Ղեւոնդ երբ տեսաւ որ ալ չեն ուզեր զիրենք մէկիկ մէկիկ հարցաքննել ու դատել, եւ ամենուն մէկէն հրաման եղաւ մահուան, երանելի Յովսէփին կ՚ըսէ. «Մօտեցի՛ր եւ գնա՛ սուրին առջեւը, որովհետեւ մեր ամենէն վեր ես աստիճանով»: Ու երբ ըսաւ, կարգով շարուեցան ու կայնեցան, եւ դահիճները աճապարանքով կտրեցին երանելիներուն վիզը մէկանց, ու ձգեցին սուրբ եպիսկոպոսին առջեւ. եւ ան իր հոգին աւանդած ատեն աղաղակեց ու ըսաւ. «Տէ՛ր Յիսուս, ընդունէ մեր ամենքին հոգին, եւ խառնէ քու սիրելիներուդ գունդին»: Եւ ամէնքը միանգամայն նահատակուեցան նոյն տեղը:

Եւ եթէ զմոգպետն եւս, որ հաւատաց ի Քրիստոս, կամիցիս ընդ նոսա ի համար արկանել, թուով են եւթն. թող զերկուսն եւս, որ ի Վարդէսն կատարեցան, եւ մեւս եպիսկոպոսն Թաթիկ անուն յԱսորեստանի։ Բայց անդէն ի տեղւոջն վեցեքին, որոց անուանքն են այսոքիկ. Սահակ եպիսկոպոս յՌշտունեաց։ Սուրբն Յովսէփ ի Վայոց ձորոյ՝ ի գեղջէ Հողոցմանց։ Ղեւոնդ երէց ի Վանանդայ՝ ի գեղջէ Իջաւանից։ Մուշէ երէց յԱղբակոյ։ Արշէն երէց ի Բագրեւանդայ՝ ի գեղջէ յԵղեգեկայ։ Քաջաջ սարկաւագ՝ ուստի եպիսկոպոսն էր Ռշտունեաց։ Իսկ երանելի Մոգպետն ի Նիւշապուհ քաղաքէ։ Սամուէլ երէց յԱյրարատոյ՝ ի գեղջէ յԱրածոյ։ Աբրահամ սարկաւագ ի նմին գեղջէ։

If you wish to count the mogbed who believed in Christ among them, they numbered seven (excluding the two who were executed at Vardes, and another bishop named Tatik in Assyria). But these are the names of the six who were executed there: Bishop Sahak from Rshtunik, Saint Hovsep from Vayots Dzor, from the village of Hoghotsimk, Presbyter Ghevond, from Vanand, from the village of Ijavank, Presbyter Mushe from Aghbak, Presbyter Arshen from Bagrevand, from the village of Yeghegek, Deacon Kajaj, whence the bishop of Rshtunik, the blessed mogbed from the city of Nishapur, Presbyter Samuel from Ayrarat, from the village of Arats, Deacon Abraham from the same village.

Եւ Քրիստոսի հաւատացեալ մոգպետն ալ եթէ անոնց հետ համրել կ’ուզես, եօթը հատ են, երկուքէն զատ, որ նահատակուեցան Վարդէսի մէջ, միւս Թաթիկ անուն եպիսկոպոս մըն ալ՝ Ասորեստանի մէջ: Բայց այնտեղ նահատակուողները վեց էին, որոնց անուններն են. Սահակ եպիսկոպոս՝ Ռչտունիքէն. Սուրբն Յովսէփ՝ Վայոց ձորէն՝ Հողոցմանց գիւղէն. Ղեւոնդ երեց՝ Վանանդէն՝ Իջեւանից գիւղէն. Գաջաջ սարկաւագ, Ռշտունիքի եպիսկոպոսին եղած տեղէն. Իսկ երանելի մոգպետը՝ Նիւշապուհ քաղաքէն. Սամուէլ երեց՝ Այրարատէն՝ Արած գիւղէն. Աբրահամ Սարկաւագ՝ նոյն գիւղէն:

Արդ զվեց զայս սուրբս յանապատին՝ ուր կատարեցին, Դենշապուհ եւ մոգպետն եւ Ջնիկան մայպետն անդէն ի տեղւոջն պահապանս ընտրեցին յիւրաքանչիւր սպասաւորացն, եւ պահել հրամայեցին զմարմինս երանելեացն ցաւուրս տասն կամ եւս աւելի, մինչեւ կարաւանն արքունի անցեալ գնասցէ. զի մի՛ այլադենքն, ասեն, եկեալ բառնայցեն զոսկերս դոցա, եւ բաշխեալ սփռեսցեն ընդ աշխարհս ամենայն, յոր եւ մարդիկ եւս առաւել յորդորեալ մոլորիցին զկնի նածարացւոց աղանդին։

Then Denshapur the mogbed and Jnikan the maybed, along with their servants, kept watch there in that place where the six saints were executed in the wilderness, and were commanded to keep the bodies of the blessed men there for ten days or more until the royal army should pass through, lest, they said, the infidels come, remove their bones and spread them throughout the whole land, on account of which even more people would be led astray after the sect of the Nazarenes.

Արդ այս վեց սուրբերը նահատակեցին անապատին մէջ, եւ հոն Դենչապուհ մոգպետը, Ջնիկանը եւ մայպետը պահապաններ ընտրեցին իրենց սպասաւորներէն. եւ հրամայեցին պահել երանելիներուն մարմինը մինչեւ տասը օր, կամ ա՛լ աւելի, մինչեւ որ անցնի արքունի բանակը, որպէսզի չըլլայ որ այլակրօնները գալով վերցնեն անոնց ոսկորները՝ եւ բաշխելով ցրուին բոլոր աշխարհ, ուր մարդիկն ա՛լ աւելի յորդորուած՝ մոլորին Նածարացւոց աղանդին ետեւէն:

Իսկ խուժիկն, զոր յառաջագոյն ասացաք, զինու հանդերձ մնայր անդէն ընդ պահապանսն որպէս զմի ի նոցանէ, այր լի իմաստութեամբ եւ կատարեալ աստուածային գիտութեամբ, սպասէր եւ դէտակն ունէր, եթէ որո՛վ աւրինակաւ հնարս գտցէ զոսկերս սրբոցն գողանալ ի նոցանէ։

But the Khuzhik, whom we mentioned previously—a man full of wisdom and replete with divine knowledge—remained there with the guards, armed as one of them, waiting and watching closely, to determine the means by which to steal the bones of the saints from them.

Իսկ Խուժիկը, որ առաջուց ըսինք, իր զէնքովը միասին հոն պահապաններուն հետ կը մնար անոնց մէկուն պէս իմաստութեամբ լի եւ աստուածային գիտութեամբ կատարեալ մարդ մը, կը սպասէր համբերութեամբ թէ ի՛նչ կերպով հնարքներ պիտի գտնէ անոնցմէ գողնալու սուրբերուն ոսկորները:

Եւ իբրեւ աւուրք երեք անցին ի վերայ, արհաւիրք մեծ անկանէին ի վերայ ամենեցուն, եւ իբրեւ թմբրեալք եւ կիսամեռք անյարիրք անկեալ դնէին, զերիս աւուրսն։ Իսկ ի չորրորդում աւուրն երկուք ի պահապանացն չարաչար լլկեցան ի դիւէ։ Դարձեալ հասարակ գիշերաւ չափ՝ ձայնք ահեղք հնչէին, եւ թնդիւնք որոտաձայնք ի ներքուստ՝ որպէս զդղրդումն գետնաշարժի. երկիրն դողայր ի ներքոյ նոցա, եւ շողիւնք սուսերաց փայլատակունս արձակէին շուրջ զնոքաւք։ Եւ զամենեսեան զդիակունսն կանգնեալ տեսանէին, եւ զնոյն բանս ատենին ահագինս բարբառէին ի լսելիս նոցա. մինչեւ խուճապել նոցա ընդ միմեանս, դեռ եւս զիրեարս սատակէին։ Եւ այսպէս տագնապեալք եւ ցնորեալք, մինչեւ այր զընկերի փախուստ չգիտէր ընդ որ երթայր։ Եւ եկեալ պատմէին մեծաւ զարմացմամբ զամենայն անցս չարչարանացն, զոր կրեցին։

Three days later, a great horror befell everyone; they fell down as though they were numb and half-dead for three days. Then, on the fourth day, two of the guards were cruelly possessed by a demon, and at around midnight, a formidable rumble echoed from beneath like the tumults of an earthquake: The earth shook beneath them and the glittering of their swords radiated brightness around them. They saw all the corpses standing, loudly proclaiming the same words from the tribunal into their ears. They panicked among themselves so much that they might have slaughtered one another. They were so disturbed and hysterical that one friend did not know where the other had fled. They came in great astonishment and explained all the torments that they had undergone.

Ու երբ երեք օրեր անցան , մեծ սարսափ մը ինկաւ ամենուն վրայ, եւ իրրեւ թէ թմբրած ու կիսամեռ երեք օրեր պառկեցան առանց ոտքի ելլել կարենալու: Իսկ չորրորդ օրը պահապաններէն երկուքը չարաչար տան ջուեցան դեւերէ: Դարձեալ ահեղ ձայներ կը հնչուէին կէս գիշերուան ատենները, եւ ներսէն որոտաձայն թնդիւններ, երկրաշարժի դղրդիւնի պէս. երկիրը կը դողար անոնց տակը, եւ սուրերու շողիւնները փայլատակուներ կ’արձակէին անոնց բոլորտիքը: Եւ կը տեսնէին բոլոր դիակները կայնած, եւ անոնց առջեւ ահագին կերպով կը խօսէին ատեանին նոյն խօսքերը, այնպէս որ խուճապի մատնուած՝ քիչ մնաց զիրար կը սպաննէին: Եւ այսպէս շփոթած ու ցնորած էին որ մինչեւ անգամ մարդ իր ընկերին ո՛ր կողմ երթալը չէր գիտեր փախչելու ատեն: Եւ գալով պատմեցին իրենց չարչարանքի բոլոր դէպքը մեծ զարմանքով:

Ի խորհուրդ մտին նախարարքն երեքեան, եւ սկսան զարմանալով ասել ցմիմեանս. «Զի՞նչ գործեսցուք, զի՞նչ արասցուք վասն անքնին աղանդոյն քրիստոնէից. Քանզի մինչդեռ կենդանի են, զարմանալի են կեանք նոցա, ընչատեացք են իբրեւ զանկարաւտս, սրբասէրք են իբրեւ զանմարմինս, անաչառք են իբրեւ զարդարադատս, աներկիւղք են իբրեւ զանմահս։ Եթէ զայս ամենայն ասեմք իբրեւ զտգիտաց եւ իբրեւ զյանդգնելոց, իսկ զայն զի՞ առնիցեմք, զի ցաւոտք ամենայն ի կարաւանի աստ նոքաւք առողջանան։ Եւ կամ որ մեծս է քան զայդ ամենայն, ո՞յր ուրուք դի կանգնեալ երեւեցաւ ի կենդանեաց, կամ բարբառ բանից ոք լուաւ ի նմանէ։

The three chiefs consulted each other and started saying to one another in astonishment: “What are we to do? What are we to do about this unfathomable Christian sect? For as long as they live, their lives are astonishing; they despise possessions as though they had no need of them, they love saintliness as though they are bodiless, they are impartial like equitable judges and fearless like immortals. If we attribute all of this to their ignorance and audacity, how can we explain the fact that everyone who was ill in the army here was healed by them? Above all, whose corpse has ever appeared to be standing and living, or who has heard a word from a corpse?

Երեք նախարարները խորհուրդ մը կազմեցին եւ սկսան զարմանալով ըսել իրարու. «Ի՞նչ ընենք, ի՞նչ գործենք քրիստոնեաներուն անքննին աղանդին համար, որովհետեւ դեռ ողջ եղած ատեննին զարմանալի էր անոնց կեանքը, ընչատեաց էին անկարօտներու պէս, սրբասէր՝ անմարմիններու պէս, անաչառ՝ արդարադատներու պէս եւ աներկիւղ անմահներու պէս: Եթէ տգէտներու եւ յանդուգներու գործին տեղ դնենք այս ամէնը, սակայն ի՞նչ ընենք ան, զի հոս՝ բանակին մէջ բոլոր ցաւոտները անոնցմով կ’առողջանան: Եւ կամ ամենէն աւելի մեծը սա է թէ, որո՞ւն դիակը մինչեւ հիմա կանգնած երեւցաւ կենդանի մարդոց, կամ խօսքեր լսուեցան անկէ:

Զի սուտ չեն մեր սպասաւորքն. մեր մեզէն իսկ հասեալ է ի վերայ ստուգութեան սոցա։ Եւ եթէ կամեցեալ էր սոցա մարմնաւոր ինչ ագահութիւն ի ներքս խառնել, սակաւ մի ակնարկէին քրիստոնէից ի կարաւանիս, զկշիռ իւրաքանչիւր մարմնոց նոցա ոսկի առնուին։ Դարձեալ եւ արքդ, որ ի դիւէ չարչարեցան, զի յայլ ժամս ցաւոտք չէին՝ մեք գիտեմք. յայտ է եթէ այսաւր նշան մեծ երեւեցաւ։ Եթէ լուռ լինիմք, այսպէս մեզ եւ անձանց մերոց կասկած իսկ է. եւ եթէ տանիմք զդոսա առաջի թագաւորին, լսելով նորա ի դոցանէ զայդ ամենայն մեծամեծ սքանչելիս, գուցէ եւ աւրինացս մերոց քակտումն ինչ հասանիցէ»։

“For our servants are not lying; we ourselves have verified it. If they had been greedy for material things, they would have already alluded to the Christians in the army and each of them would have received his weight in gold. As for those men who were possessed by a demon, we know that they had not been ill at any other time. It is clear that a great miracle appeared today. By remaining silent, we will bring suspicion upon ourselves; yet if we take them to the king, perhaps our religion will be dissolved when he hears of these great miracles.”

«Մեր սպասաւորները սուտ չեն, մենք մեզմէ վերհասու ենք արդէն անոր ստուգութեան: Եթէ ասոնք մարմնաւոր ագահութիւն մը խառնել ուզէին իրենց մէջ. քրիստոնեաներուն կ’ակնարկէին բանակին մէջ, եւ անոնց իւրաքանչիւրին մարմնոյն ծանրութեամբ ոսկի կ’առնէին: Դարձեալ այդ մարդիկը, որ դեւերէն չարչարուեցան, այն ատեն ցաւոտ չէին, մենք գիտենք, յայտնի է թէ մեծ հրաշք մը երեւցաւ այսօր: Եթէ լուռ կենանք այսպէս, մեզի եւ մեր անձերուն ալ վախ կայ ու եթէ թագաւորին առջեւ տանինք ասոնք, ան լսելով այս ամէն մեծամեծ սքանչելիքները անոնցմէ, գուցէ քակտում մը հասնի մեր օրէնքին:»

Ետ պատասխանի մոգպետն եւ ասէ ցնոսա. «Ո՞չ զիս ոստիկան արարին ի վերայ ձեր երկոցունցդ. զի՞ այդչափ նեղեալ տագնապիք յանձինս ձեր. դուք զգործն ձեր կատարեցէք, եւ զհրամանն արքունի ի գլուխ տարայք։ Արդ եթէ համբաւդ այդ յայտնեսցի, եւ հարցափորձ ինչ լինիցին առաջի արքային, այդ խնդիր մեր մոգաց է. Դուք անհոգ լերուք, եւ մի՛ ինչ ածէք զմտաւ։ Եւ եթէ զարհուրեցայք ինչ յոգիս ձեր, վաղագոյն առաւաւտուցն ի դարիթիր եկայք. զի վաղիւ անդ Մովպետան մովպետ ռատ յազէ, եւ նոյն հաճեալ հաւանեցուսցէ զմիտս ձեր»։

The mogbed replied: “Didn’t they put me in charge over you both? Why are you so troubled and disturbed in yourselves? You completed your work and executed the royal order. Now if the news were to be revealed and an inquiry held before the king, this would pertain to us magi. Do not worry about a thing. And if you are afraid in your souls, come early in the morning to dari tir; because tomorrow the Movpetan Movpet will make a great sacrifice there and convince you.”

Մոգպետը պատասխանեց ու ըսաւ անոնց. «Զիս ձեր երկուքին վրայ տեսուչ չըրի՞ն, ինչո՞ւ այդքան կը տագնապիք, դուք ձեր գործը կատարեցիք, եւ գլուխ հանեցիք արքունի հրամանը: Արդ եթէ յայտնուի այդ համբաւը, եւ հարցաքննութիւն մը կատարուի թագաւորին առջեւ, մեզ՝ մոգերուն կը պատկանի այդ խնդիրը, դուք անհո՛գ եղիք, եւ մտքերնիդ բան մը մի՛ բերեք: Ու եթէ վախ զգացիք, օրինաց դուռը եկէ՛ք առտու կանուխ, որովհետեւ հոն զոհ պիտի ընէ բանիբուն մոգպետներու մոգպետը, ան կը համոզէ ձեզ:

Իսկ խուժիկն իբրեւ լուաւ զայս ամենայն, եւ գիտաց՝ եթէ փոյթ ինչ ոչ է նոցա յայնմհետէ սուրբ սպանելոցն, փութացաւ վաղվաղակի էառ տասն այր, որոց զչափ գիտէր զքրիստոնէութեանն, եւ հասեալ ի տեղին՝ շէն եգիտ զամենեսեան։ Եւ քանզի կասկած ունէր տակաւին ի նոցուն ի դահճացն, դարձեալ փոխեցին անտի զսուրբսն յայլ տեղի բացագոյն իբրեւ երկու հրասախաւք։ Եւ իբրեւ յանհոգս եղեն, սրբեցին կազմեցին զոսկերս երանելեացն. բերին ի բանակն եւ ունէին ի ծածուկ. եւ առ սակաւ սակաւ յայտնեցին նախ զաւրականին Հայոց, եւ ապա բազում քրիստոնէիցն, որ էին ի կարաւանին։ Եւ զառաջին պտուղ ընծային մատուցանէին կապեալ նախարարացն. եւ անդէն վաղվաղակի արձակեցան նոքա ի կապանաց իւրեանց, եւ սպառնալիք մահուանն անցին զնոքաւք, եւ հրովարտակք թողութեան առաքեցան յաշխարհն Հայոց։

When the Khuzhik heard all this and found out that they no longer cared about the holy martyrs, he made haste, took ten men whom he knew to be Christians, and arrived at the place where they found all [the corpses] intact. But since they still had suspicions about the tormentors, they moved the saints someplace else about two parasangs away. And when they were relieved, they cleaned and arranged the bones of the blessed ones; then, they took them to the camp and kept them in secret. Little by little, they revealed them, first to the Armenian soldiers, and then to many of the Christians who were in the caravan. The firstfruits were dedicated to the nakharars in chains, who were immediately freed from their fetters; the threat of death passed them by, and letters of pardon were sent to Armenia.

Իսկ Խուժիկ երբ լսեց այս ամէնը, եւ գիտցաւ որ անկէ ետքը փոյթ չեն ըներ սուրբ սպաննուածներուն վրայ, փութաց եւ շուտ մը իր հետ առաւ տասը մարդ, որոնց քրիստոնէութեան չափը գիտէր, եւ նոյն տեղը հասնելով ամենքն ալ գտաւ անվնաս: Եւ որովհետեւ տակաւին կասկած ունէր նոյն դահիճներէն, անոնք փոխադրեցին սուրբերը անկէ երկու փարսախ հեռու ուրիշ տեղ մը: Ու երբ անհոգ եղան, սրբեցին ու շտկեցին երանելիներուն ոսկորները, եւ բանակը բերելով պահեցին ծածուկ մը. եւ քիչ քիչ յայտնեցին, նախ Հայոց զօրքերուն, ու ետքը բանակին մէջ գտնուող շատ մը քրիստոնեաներուն: Եւ ընծային առաջին պտուղը մատուցին կապեալ նախարարներուն. եւ հոն իրենց կապերէն արձակուեցան անոնք անմիջապէս, եւ անցաւ անոնցմէ մահուան սպառնալիքը. ու թողութեան հրովարտակներ ղրկուեցան Հայաստան:

Այս երանելի խուժիկս, որ արժանի եղեւ ի ծածուկ սպասաւոր լինել սրբոցն, որ ինչ ի մահուանէն եւ այսր ասացաւ դատակնիք վճռիս այսորիկ, սա երկրորդեաց մեզ զամենայն կարգաւ. զչարաչար քարշումն, եւ զհարց եւ զփորձ դատաւորացն, եւ զիւրաքանչիւր անձանց սրբոցն զպատասխանիսն, եւ զկատարումն մահուան նոցա, եւ զահագին արհաւիրսն, որ ի վերայ պահապանացն անկաւ, եւ զհեծեծումն քննութեան նախարարացն երեցունց, եւ զամփոփումն սուրբ ոսկերաց նոցա նոցա ոչ խառն ի խուռն ի մի վայր ժողովելով, այլ զմի մի ի նոցանէ ուրոյն ի վեց տապանս ժողովեալ էր, եւ զանուանս իւրաքանչիւր ուսեալ եւ ի վերայ տապանացն նշանակեալ էր։ Եւ զկապանսն երկաթիս ընդ իւրաքանչիւր ոսկերսն եղեալ էր, քանզի դահճացն ի բաց ընկեցեալ էր. որպէս եւ զհանդերձս զիւրաքանչիւր տապանի նշանակեալ էր։

This blessed Khuzhik, who became worthy of being a secret servant to the saints, repeated to us what took place regarding their death and execution up until this point: the torturous dragging [of their bodies], the inquiry of the judges, the responses of each of the saints, their execution, the great terrors that befell the guards, the grueling inquiry of the three ministers, and the collection of the bones of the saints in one place—not all jumbled up together, but one by one into six separate caskets, having learned each of their names and having marked them on the caskets. The chain fetters of each saint were placed with their bones, and so were their clothes.

Արդ այս երանելի Խուժիկը, որ արժանի եղաւ ծածկարար սպասաւոր ըլլալ սուրբերուն, անոնց մահուանէն մինչեւ այս տեղ ինչ վճիռ որ տրուեցաւ, ամէնն ալ պատմեց մեզի կարգաւ. չարաչար քաշքշուքը, դատաւորներու հարցուփորձը, ու սուրբերուն պատասխանները, անոնց նահատակութիւնը, ահագին սարսափը, որ պատեց պահապանները, երկու նախարարներուն քննութեան հեծեծումը, եւ անոնց սուրբ ոսկորներուն ամփոփումը, ոչ թէ խառն ի խուռն տեղ մը ժողուելով, այլ զանոնք ուրոյն ուրոյն վեց սնտուկներու մէջ ամփոփած անոնց անունները տեղեկանալով նշանակած էր մէկ-մէկ սնտուկներուն վրայ: Եւ իւրաքանչիւրին ոսկորներուն հետ դրած էր երկաթէ կապանքները, որովհետեւ դահիճները մէկ կողմ ձգած էին. ինչպէս նաեւ նչանակած էր իւրաքանչիւր սնտուկներու հանդերձներն ալ:

Եւ կատարեցան սոքա վեցեքեան սուրբ եւ ցանկալի մահուամբն իւրեանց, որ աւր քսան եւ հինգ էր հրոտից ամսոյ՝ ի մեծ անապատին յԱպար աշխարհի, եւ սահմանս Նիւշապուհ քաղաքի։

These six were martyred through their saintly and exemplary deaths on the 25th day of the month of Hrotits, in the great wilderness of the land of Apar near the border of the city of Nishapur.

Եւ այս վեցերը իրենց սուրբ ու ցանկալի մահուամբ նահատակուեցան Հրոտից ամսոյն քսանուհինգերորդ օրը՝ Ապարի մեծ անապատին մէջ, Նեշապուհ քաղաքին սահմանները:

ԴԱՐՁԵԱԼ ՎԱՍՆ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՂ ԱՇԱԿԵՐՏԱՑ ՆՈՑՈՒՆՑ։

AGAIN CONCERNING THEIR CONFESSOR DISCIPLES.

ՀԱՅ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՂՆԵՐՈՒ ԽՈՐԷՆԻ ԵՒ ԱԲՐԱՀԱՄՈՒ ՄԱՍԻՆ։

Իսկ աշակերտք երանելեացն ի կապանս կային ի ներքս ի քաղաքին. Եկն դահճապետ մի արքունի եւ եհան զնոսա ի քաղաքէ անտի արտաքս։

The blessed students had been imprisoned in the city, but a royal officer came and moved them out of the city.

Իսկ երանելիներուն աշակերտները կապանքի մէջ էին քաղաքին ներսը. դահճապետ մը եկաւ ու զանոնք դուրս հանեց քաղաքէն։

Եհան ի նմին քաղաքէ ասորեստանեայս քրիստոնեայս արս հինգ, քանզի եւ նոքա ի կապանս էին վասն անուանն Քրիստոսի. եհարց ցնոսա բանիւք, եւ ոչ հաւանեցան երկիրպագանել արեգական։ Չարչարեաց զնոսա գանիւ, եւ նոքա եւս առաւել ի նոյն միտս պնդեցան. կտրեաց զնոցա ունչս եւ զականջս, եւ ետ տանել յԱսորեստան, զի կայցեն ի մշակութեան արքունի։ Երթային մեծաւ յաւժարութեամբ, իբրեւ այն՝ թէ մեծ պարգեւս գտեալ ի թագաւորէն։

He removed from the same city five Christian men from Assyria, who were also in fetters for the name of Christ; the officer interrogated them, but they did not consent to worship the sun. He caned them, yet they persisted more stubbornly; he cut off their noses and ears and took them back to Assyria, for they were royal farmhands. They went with great willingness, as though they had been given great gifts from the king.

Ասորեստանցի հինգ քրիստոնեաներ ալ հանեց նոյն քաղաքէն. որովհետեւ անոնք ալ կապանքի մէջ էին Քրիստոսի անուան համար խօսքով հարցուց անոնց, եւ անոնք յանձն չառին երկրպագել արեգակին. չարչարեց զանոնք գանակոծելով, եւ անոնք ա՛լ աւելի հաստատուեցան նոյն համոզումներու մէջ. անոնց քիթն ու ականջը կտրեց եւ Ասորեստան ղրկեց որ ծառայեն արքունի մշակութեան մէջ: Ասոնք գացին մեծ յօժարութիւնով, իբրեւ թէ մեծ պարգեւներ գտած են թագաւորէն:

Արդ եկն դարձեալ դարձեալ նոյն դահճապետն առ աշակերտս սուրբ սպանելոցն, ընտրեաց երկուս ի նոցանէ, որ համեստագոյնք էին, առեալ մեկուսի յայլոցն եւ ասէ ցնոսա. «Զի՞նչ անուանք են ձեր»։

Now this officer returned to the disciples of the holy martyrs, chose the two most modest from among them, took them aside and asked: “What are your names?”

Արդ նոյն դահճապետը նորէն եկաւ սպաննուած սուրբերուն աշակերտներուն. անոնցմէ զատեց երկուքը, որ համեստագոյն էին, եւ միւսերէն մէկդի առնելով ըսաւ անոնց. «Ի°նչ են ձեր անունները:»

Ետ պատասխանի մինն եւ ասէ. «Առ ի ծնողաց ինձ Խորէն, եւ դմա Աբրահամ. իսկ ըստ շնորհատուր կարգիս՝ ծառայք Քրիստոսի եմք եւ աշակերտք երանելեացն, զոր սպանէք»։

One of them responded and said: “By my parents I was named Khoren, and he, Abraham; and according to our rank, given by the grace of God, we are servants of Christ and disciples of the blessed men whom you killed.”

Մէկը պատասխանեց ու ըսաւ. «Մեր ծնողքներու կողմէն ինծի Խորէն՝ եւ ատոր Աբրահամ անուններ տրուած են. իսկ շնորհատուր կարգիս համեմատ, Քրիստոսի ծառաներ ենք, եւ աչակերտները այն երանելիներուն, որ դուք սպաննեցիք:

Ետ պատասխանի դահճապետն եւ ասէ ցնոսա. «Իսկ արդ զի՞նչ գործ է ձեր, եւ կամ բնաւ ո՞յր իսկ ածեալ է զձեզ այսր»։

The officer replied: “Now what are you doing here, or who sent you?”

Դահճապետը պատասխանեց ու ըսաւ անոնց .«Արդ ի՞նչ է ձեր գործը կամ ո՞վ հոս բերեր է ձեզ:»

Առ այս ետ պատասխանի Աբրահամ եւ ասէ. «Զայդ ձեզ ի վարդապետաց մերոց արժան էր ուսանել. զի ոչ դուզնաքեայք ոք էին նոքա, այլ ունէին ստացուածս հայրենիս ըստ արժան բաւականին, ըստ նմին եւ սպասաւորս, էր որ իբրեւ զմեզ, եւ էր որ լաւագոյն քան զմեզ. որոց սնուցեալ եւ ուսուցեալ էր, ընդ նոսա եմք եկեալ։ Քանզի եւ պատուէր իսկ ունիմք յաստուածատուր աւրինացն մերոց՝ սիրել զնոսա իբրեւ զսուրբ ծնողս, եւ սպաս տանել նոցա իբրեւ հոգեւոր տերանց»։

To this Abraham responded and said: “It was fitting for you to learn that from our teachers, for they were not trivial persons and they had ancestral possessions of estimable worth, as well as servants—some like us, and others better than us—whom they nourished and taught, and with whom we have come. For we have an order according to our God-given religion to love them as our holy parents, and to serve them as spiritual lords.”

Ատոր պատասխանեց Աբրահամ ու ըսաւ. «Այդ պէտք էր սորվէիք դուք մեր վարդապետներէն. որովհետեւ հասարակ մարդիկ չէին անոնք, այլ ըստ բաւականին ունէին հայրենի ստացուածքներ, ու նաեւ սպասաւորներ, ոմանք մեզի պէս, ոմանք մեզմէ աւելի լաւ. մենք եկանք անոնց հետ, որոնք սնուցած եւ ուսուցած են մեզ: Որովհետեւ մեր աստուածատուր օրէնքէն պատուէր ալ ունինք սուրբ ծնողքներու պէս սիրել զանոնք, եւ հոգեւոր տէրերու պէս սպասաւորելու անոնց:

Ցասեաւ դահճապետն եւ ասէ. «Իբրեւ զանխրատ եւ զաներկիւղ ստամբակս խաւսիս։ Մինչդեռ ի խաղաղութեան եւ յաշխարհի էիք, բարիոք էր. յորժամ գրուահ եղեն նոքա յիրս արքունի եւ մահապարտ գտան ըստ գործոց իւրեանց, ձեզ չէր արժան ամենեւին մաւտ երթալ առ նոսա։ Ո՞չ տեսանէք ի մեծ կարաւանիս. յորժամ ոք ի պատուաւորացն ի դիպահոջն արքունի լինիցի, սգոյ հանդերձ ագանի, եւ զատեալ եւ որոշեալ ի բացէ նստի միայնիկ, եւ ամենեւին հուպ ոչ ոք իշխէ երթալ առ նոսա։ Եւ դու այդպէս իբրեւ զանյանցի աշակերտ պարծելով խաւսիս»։

The officer was enraged and said: “You speak like incorrigible and fearless scoundrels. While you were in peace and in your country, it was well; when they were found guilty in the affairs of the court and sentenced to death because of their deeds, you were not to go near them. Don’t you see in the great caravan, that when a grandee is imprisoned by the king, he wears mourning apparel, is separated from the others and kept in solitary confinement, and no one goes near him? Yet you speak haughtily as though you were the disciple of an innocent man.”

Դահճապետը զայրացաւ ու ըսաւ. «Աներկիւղ ստամբակի մը պէս կը խօսիս: Մինչդեռ խաղաղութեան մէջ ու ձեր երկիրն էիք, լաւ էր, բայց եւ երբ արքունի գործերու մէջ յանցաւոր եղան անոնք, մահապարտ դատուեցան իրենց գործերուն համար. ամենեւին պէտք չէր ձեզի մօտենալ անոնց: Չէ՞ք տեսեր մեծ բանակին մէջ, երր պատուաւորներէն մէկը ձերբակալութեան տակ առնուի քիչ ատենուան համար, սուգի հանդերձ կը հագնի, եւ զատուելով միայնակ կը նստի, եւ ամենեւին մէկը չհամարձակիր մօտենալ անոր: Եւ դուն յանցանք չունեցողի մը աշակերտին պէս պարծենլով կը խօսիս:»

Առ այս ետ պատասխանի Խորէն եւ ասէ. «Ոչ ձեր կարգդ անիրաւ է եւ ոչ մերս ստութեամբ. նախարարն յանցաւոր՝ ուստի զպատիւն գտեալ էր, այնպէս պարտ էր նմա հպատակ լինել, զի ի պատուոյն վերայ եւ այլ եւս պարգեւս մեծամեծս գտանէր ի նմանէ։ Արդ փոխանակ զի զայն չարար, ձախողակի յետս ընդդէմքն պատահեաց նմա։ Եւ մեր վարդապետքն եթէ առ Աստուած յանցուցեալ էին, եւ կամ առ թագաւորն մեղուցեալ ինչ էին, նոյն աւրինակ եւ մեք առ նոսա առնէաք. ոչ յաշխարհի մաւտ երթայաք, եւ ոչ ի տարաշխարհ այսր զհետ նոցա գնայաք։ Արդ քանզի առ երկոսին կողմանսն արդարութեամբ կեցեալ են, եւ դուք զուր տարապարտուց սպանէք զնոսա, մեք արդ եւս առաւել սպասաւորեմք սուրբ ոսկերաց նոցա»։

To this Khoren responded and said: “It is not that your way is unjust and ours is false; the guilty nakharar ought to have subjected himself to him, that upon his honor he might find yet greater presents. But since he did not do that, adversity befell him. And if our teachers had transgressed against God, or had somehow done the king wrong, we would have requited them; we would not have gone near them in our country, nor would we have followed them abroad here. Yet because they stood in righteousness in both respects, and you wrongly killed them in vain, we are attending all the more to their bones.”

Ասոր Խորէն պատասխանելով ըսաւ. «Ոչ ձեր այդ կանոնն անիրաւ է, ոչ ալ մերինը սուտ. յանցաւոր նախարարը պէտք է հպատակէր անոր, որմէ գտած էր այն պարգեւը, որպէսզի այն պատիւէն զատ ուրիշ մեծամեծ պարգեւներ ալ գտնէր անկէ: Արդ զայն չընելուն համար հակառակը կը պատահի անոր: Ու եթէ մեր վարդապետները յանցաւոր էին Աստուծոյ դէմ, կամ վնասակար թագաւորին դէմ, մենք ալ այն կերպով կը վարուինք անոնց. ոչ մեր երկրին մէջ կը մօտենայինք անոնց, ոչ ալ օտար երկիր կ’երթայինք անոնց ետեւէն: Բայց քանի որ արդարութեամբ վարուած են երկու կողմերուն ալ, եւ դուք պարապ տեղ կը սպաննէք զանոնք, մենք ա՛լ աւելի կը սպասաւորենք անոնց ոսկորներուն:»

Ասէ ցնա դահճապետն. «Ես յառաջագոյն իսկ ասացի՝ եթէ կարի ստամբակ ոմն ես դու. ահա յայտ եղեւ աւադիկ, եթէ յամենայն վնասս նոցա խառն էք դուք»։

The officer said to them: “I already said that you are a very unruly person; but now it is clear that you were involved in all the harms they caused.”

Դահճապետն ըսաւ անոնց. «Ես առաջուց ըսի թէ դու չափազանց ըմբոստ մըն ես. եւ հիմա յայտնի եղաւ թէ ահա դուք մասնակից էք անոնց բոլոր յանցանքներուն:»

Աբրահամ ասէ. «Յո՞ր վնաս»։

Abraham said: “What harms?”

Աբրահամ ըսաւ. «Ո՞ր յանցանքին:»

Դահճապետն ասէ. «Առաջին ի մահ մոգացն, ապա եւ յայլսն ամենայն»։

The officer said: “First, in the deaths of the magi, and then in all the other things.”

Դահճապետն ըսաւ. «Առաջ մոգերուն սպանման, ետքը բոլոր միւսներուն:»

Աբրահամ ասէ. «Այդ ոչ միայն ի մէնջ է, այլ ըստ կարգի եւ ձերոց աւրինացդ. թագաւորք ձեզ տան հրաման, եւ դուք ի ձեռն ձերոց սպասաւորացդ գործէք»։

Abraham said: “That is not only because of us, but in turn according to your laws; kings give you an order, and you yourselves carry it out through your servants.”

Աբրահամ ըսաւ. «Այդ ոչ թէ միայն մեզմէ է, այլ ձեր օրէնքին համեմատ ալ այնպէս է. թագաւորները հրաման կու տան ձեզի եւ դուք ալ կը կատարէք ձեր սպասաւորներուն միջոցաւ:»

Դահճապետն ասէ. «Ի Միհր աստուած երդուեալ իմ. խստագոյն եւս խաւսիս քան զվարդապետսն քո. յայտ է եթէ վնասակարագոյնք եւս էք դուք։ Արդ ոչ է հնար ձեզ ապրել ի մահուանէ, բայց եթէ երկիր պագանէք արեգական, եւ կատարիցէք զկամս աւրինաց մերոց»։

The officer said: “I swear to Mihrastvats that you speak more harshly than even your teachers; it is clear that you are even more mischievous than they are! Now it is not possible for you to be spared from death, unless you worship the sun and fulfill the will of our religion.”

Դահճապետն ըսաւ. «Կ՚երդնում Միհր աստուծոյ վրայ որ դուք ձեր վարդապետներէն աւելի խստագոյն կը խօսիք, յայտնի է թէ աւելի յանցաւորներ էք դուք։ Արդ հնար չէ որ ազատիք մահուանէ, բայց միայն երկրպագութիւն ընելով արեգակին, եւ կատարելով մեր օրէնքին պահանջումները:»

Խորէն ասէ. «Ցայժմ իբրեւ զմարդ չարախաւսէիր, եւ արդ իբրեւ զշուն անպիտան ընդ վայր հաջես։ Եթէ գոյր արեգական ականջք, դու տայիր նմա թշնամանս դնել. արդ նա բնութեամբ անզգայ է, եւ դու չարութեամբ անզգայագոյն քան զնա։ Յի՞մ տեսեր զմեզ պակասագոյն քան զհարսն մեր. մի՛ բանիւք զփորձ առնուլ կամիս զմեր, այլ հանդէս արա քում չարութեանդ եւ մերում բարութեանս, եւ ամաչեցեալ գտանի հայրն քո սատանայ, ոչ միայն ի մէնջ, որ կատարելագոյնքս եմք, այլ եւ որ կարի փոքրիկն թուիցի քեզ՝ նա դիցէ վէրս սաստիկս յոգիս եւ մարմինս քո»։

Khoren said: “Until now you accused us like a man, and now you bark down at us like a useless dog. If the sun had ears, you would be hostile to it; but it is inanimate by nature, and you are even more insensibly pitiless than the sun. Do you see us as lower than our fathers? Do not resolve to tempt us with words, but take stock of your evil and our good, and your father Satan will be found ashamed—not only by us, who are more exemplary, but also by he who appears to be much smaller to you, who will wound your souls and bodies.”

Խորէն ըսաւ. «Մինչեւ հիմա մարդու պէս չարախօսութիւն կ’ընէիր, հիմա փուճ տեղ կը հաչես անպիտան շան մը պէս: Եթէ արեգակը ականջներ ունենար, դուն անարգանքներ ընել կու տայիր անոր, արդ անզգայ է ան՝ բնութեամբ, եւ դու անկէ աւելի անզգայ՝ չարութեամբ: Ինչ բանի մէջ մեր հայրերէն պակաս տեսար մեզ. խօսքով մի՛ փորձեր մեզ, այլ քննէ՛ մանաւանդ քու չարութիւնդ եւ մեր բարութիւնը, եւ ամօթասպարտ պիտի ըլլայ քու հայրդ սատանան, ոչ թէ մեզմէ որ կատարելագոյններ ենք, այլ ան որ փոքրիկ կ’երեւայ քեղի, սաստիկ վերքեր պիտի դնէ քու հոգւոյդ եւ մարմնոյդ մէջ:»

Զայս իբրեւ լուաւ դահճապետն, սրտմտեալ բարկացաւ ի վերայ նոցա։ Ետ քարշել չարագոյն քան զառաջինսն. եւ այնչափ սաստիկ քարշեցին, մինչեւ բազմաց կարծիք եղեն՝ թէ մեռան։

When the officer heard this, he was infuriated. He had them dragged more grievously than the previous ones. He had them dragged so violently that many thought that they had died.

Երբ լսեց դահճապետը, սաստիկ բարկացաւ անոնց վրայ, եւ չարաչար կերպով քաշքշել տուաւ՝ առաջիններէն աւելի, եւ այնքան սաստիկ քաշքշեցին որ մինչեւ անգամ շատերը կարծեցին թէ մեռան:

Իսկ իբրեւ ժամք երեք ի վերայ անցին, դարձեալ խաւսել սկսան երկոքեանն եւ ասեն. «Փոքր համարիմք զանարգանս զայս եւ առ ոչինչ զցաւս մարմնոյս առ մեծ սէրն Աստուծոյ, որով կատարեցան հարքն մեր հոգեւորք։ Հապա մի՛ դլար եւ մի՛ դադարեր, այլ զոր ինչ առ նոսայն արարեր, զնոյն եւ առ մեզ կատարեա։ Եթէ չարագոյն թուին քեզ գործքն նոցա, կրկին եւ զմերս համարեսջիք. զի նոքա բանիւք հրամայէին, եւ մեք գործովք զարդիւնսն կատարէաք»։ Յայնժամ եւս առաւել զայրագնեցաւ ի վերայ նոցա, եւ հրամայեաց զմահու գան հարկանել։ Եւ առ մի ի նոցանէ փոխեցաւ վեց այր ի դահճացն. եւ մինչդեռ կիսամեռք յերկիր անկեալ դնէին, հրամայեաց զերկոցունց ականջս մաւտ կտրել։ Եւ այնպէս բրեցին, որպէս թէ չիցէ լեալ ի տեղւոջն։

After three hours, [Khoren and Abraham] began speaking again and said: “We consider this affront as trivial and our bodily pains as nothing next to the great love of God, for which our spiritual fathers were martyred. Do not stop, then, and do not hesitate; do to us just as you did to them. If you consider their deeds evil then consider ours twice as bad, because what they commanded with words we effected with our works.” Then he grew more exasperated at them and ordered them to be beaten to death. Six at a time the guard took turns beating them, and while they were fallen on the floor half-dead, he ordered both of their ears to be cut off close. They dug so much into their skulls, that it looked as though their ears had never been there.

Իսկ երբ երեք ժամ անցաւ, երկուքը մէկ նորէն խօսիլ սկսան ու ըսին. «Այս անարգանքը փոքր, եւ այս մարմնի ցաւերը ոչինչ կը համարենք Աստուծոյ մեծ սիրոյն համար, որով նահատակուեցան մեր հոգեւոր հայրերը: Օ՛ն, ալ մի՛ դադրիր, այլ ի՛նչ որ ըրիր անոնց, նոյնը կատարէ մեզի ալ: Եթէ քեզի գէշ կը թուին անոնց գործերը, մերինն ալ համարէ անոնց կրկինը, որովհետեւ անոնք խօսքով կը հրամայէին եւ մենք գործով կը կատարէինք»: Այն ատեն ա՛լ աւելի զայրացաւ անոնց դէմ, եւ հրամայեց մահուան հարուածներ տալ: Եւ վեցական դահիճներ փոխուեցան անոնց իւրաքանչիւրին վրայէն: Եւ մինչդեռ գետինն ինկած կը մնային կիսամեռ, հրամայեց կտրել երկուքին ալ ականջները: Եւ այնպէս հանեցին, որպէս թէ անոնց տեղն անգամ եղած չըլլար։

Զարթեան իբրեւ ի քնոյ ի սաստիկ հարուածոցն, սկսան աղաչելով պաղատանս մատուցանել, եւ ասեն. «Աղաչեմք զքեզ, քաջ զինուոր թագաւորին. կա՛մ կատարեա զմեզ իբրեւ զհարսն մեր մահուամբ, եւ կամ արա զպատուհասդ ըստ աւրինակի վերջնոցս։ Զի ահա լսելիք մեր առողջացան զանախտաւորութիւն երկնաւոր, իսկ հոտոտելիքս դեռ եւս աստէն ի տեղւոջ կան յանցս չարչարանաց. մի՛ կիսապարգեւ առներ զմեզ յերկնից բարութենէն։ Սրբեցեր զմարմինս մեր քարշելով, եւ զլսելիս մեր կտրելով. սրբեա եւ զռնգունս մեր հատանելով. քանզի որչափ տգեղս առնես զմեզ երկրաւորաւս, գեղեցկագոյնս առնես զմեզ երկնաւորաւն»։

Awakened as though from sleep from the violent beatings, they began pleading and imploring, saying: “Please, valiant soldier of the king, either execute us like our fathers, or punish us like you did the previous ones. For behold, our ears are cured by heavenly purity, but our noses are still in place throughout these tortures. Do not withhold a part of our heavenly goodness. You sanctified our bodies by dragging us and by cutting off our ears; now sanctify our noses by cutting them off—for as ugly as you make us on earth, that much more beautiful do you make us in heaven.”

Սաստիկ հարուածներէն արթնցան, իբրեւ թէ քունէ մը, եւ սկսան պաղատիլ ու ըսել. «Կ’աղաչենք քեզի, ո՛վ թագաւորին քաջ զինուորը, կամ մահուամբ նահատակէ մեզ մեր հայրերուն պէս, եւ կամ վերջիններուն օրինակին պէս ըրէ պատիժդ: Զի ահա մեր լսելիքները ողջացան երկնաւոր բժշկութեամբ, իսկ հոտոտելիքնիս դեռ չարչարանքի մէջ են այս տեղ. մեզ կիսապարգեւ մի՛ ըներ երկինքի բարութենէն: Սրբեցիր մեր մարմինը քաշքշելով, եւ մեր լսելիքները՝ կտրելով, մեր ռունգերն ալ սրբէ կտրելով, որովհետեւ որչա՛փ տգեղացնես մեզ երկրաւորով, այնչափ գեղեցկագոյն կ՚ընես երկնաւորով:»

Ետ պատասխանի հեզութեամբ դահճապետն եւ ասէ. «Եթէ եւ այլ յամեմ ես առ ձեզ մաւտ կալով, կարծեմ՝ եթէ եւ աշակերտէք զիս ի ձեր յամառութիւնդ։ Զի ահա արդ եւ զխորհուրդս արքունի ի վեր հանեմ ձեզ։ Ցայդ վայր եղեւ հրաման պատուհասիդ ձերոյ, եւ ի վերայ դորին պատուհասի՝ երթալ ձեզ յԱսորեստան, եւ լինել ձեզ մշակ յարքունիս. Զի որ ընդ ձեզ հայեսցի՝ մի՛ ի դմին յամառութեան պնդեսցի ընդդէմ հրամանաց թագաւորին»։

The captain of the guard replied mildly and said: “If I linger with you, I think that you will make a disciple of me by your stubbornness. Now, behold, I confess the royal counsel to you—so far, the king’s command regarding your punishment has been carried out, upon which you are to go to Assyria as royal farmhands so that anyone who looks upon you is reminded not to assert himself so stubbornly against the king’s command.”

Դահճապետը պատասխանեց հեզութեամբ ու ըսաւ. «Եթէ քիչ մըն ալ շատկէկ մնամ ես քովերնիդ, կարծեմ զիս ալ կը համոզէք ձեր յամառութեան: Արդ հիմա յայտնեմ ձեզի արքունի խորհուրդը: Մինչեւ այստեղ եղաւ ձեր պատիժին հրամանը, եւ այդ պատիժէն զատ Ասորեստան պիտի երթաք ու հոն պիտի ըլլաք արքունի մշակներ, որպէսզի ձեզ տեսնողը նոյն յամառութեան վրայ չպնդէ թագաւորին հրամանին դէմ:»

Ասեն ցնա երանելիքն. «Դու զմեր երկիրս կիսագործ թողեր. մեք յարքունի երկիրն կէս մարմնովք մերովք ոչ վաստակեմք»։

The blessed men said to him: “You left our land unfinished; we cannot labor upon the royal lands with one part of our bodies.”

Երանելիները ըսին անոր. «Դուն կիսագործ թողուցիր մեր երկիրը, մենք կէս մարմնով չենք մշակեր արքունի երկիրը:»

Իբրեւ զայս լուաւ դահճապետն, աղաչեաց զզինուորսն, որ տանէին զնոսա, եւ ասէ. «Միայն աստի դուք առէք գնացէք, եւ հասեալ յԱսորեստան՝ ուր կամ իւրեանց է եւ շրջեսցին»։

When the officer heard this, he implored the soldiers to take them, saying: “Only take them away from here and go; once they arrive in Assyria, they may go wherever they please.”

Դահճապետը երբ լսեց այս, աղաչեց զանոնք տանող զինուորներուն ու ըսաւ. «Դուք ասոնք առէ՛ք ու գացէ՛ք միայն, եւ Ասորեստան հասնելով թող պտըտին ուր որ ուզեն:»

Այս են Հայոց խոստովանողք կատարեալք, որ զխեղութիւնն եւ զչարչարանսն խնդութեամբ ընկալան յանձինս իւրեանց։ Եւ վասն զի վրիպեցին ի սուրբ մահուանէն, սգով եւ տրտմութեամբ երթային զերկայնութիւն ճանապարհին։ Ոչ ծանր թուէին նոցա կապանք ոտիցն եւ ձեռացն, իբրեւ զայն՝ թէ ընդէ՞ր ոչ եղաք արժանի հաւասարել ընդ քաջ նահատակսն։

These are the Armenian confessor-martyrs who accepted their mutilation and tortures joyfully in their souls. Yet because they fell short of saintly deaths, they went on their long journey with grief and sorrow. They did not consider the fetters on their ankles and wrists as heavy, but they thought: ‘Why did we not become worthy of living up to the valiant martyrs?’

Ասոնք են Հայ խոստովանողները, որ ուրախութեամբ յանձն առին խեղութիւնն ու չարչարանքը: Եւ սուրբ մահէն զրկուելնուն համար սուգով ու տրտմութիւնով գացին իրենց ճամբան: Իրենց ձեռքերուն եւ ոտքերուն կապանքները այնչա՛փ ծանր չէին թուէր անոնց, որչափ սա՝ թէ ինչո՛ւ արժանի չեղան հաւասարիլ քաջ նահատակներու:

Եւ իբրեւ տարան հասուցին զնոսա յերկիրն Բաբելացւոց, ի գաւառ մի, զոր Շահուղն անուանեն, թէպէտ եւ էին յարքունի պատուհասին, սակայն եւ յայտ եւ գաղտ մեծապէս ընկալեալ եղեն ի բնակչաց աշխարհին։ Սակայն երանելիքն եւ յայնմ յոյժ տրտմագին էին, իբր այն՝ եթէ սակաւ վաստակեցաք եւ մեծապէս հանգչիմք. եւ հանապազ ի նմին զղջման կային։ Եւ անդէն թեւակոխէին տեսանել զսուրբ կապանսն նախարարացն, լինել սպասաւոր մարմնաւոր պիտոյից նոցա։ Իմացուցին զայս մեծամեծաց աշխարհին, որք էին ի նմին սուրբ ուխտի քրիստոնէութեանն։ Եւ հաւանեալ ամենեցուն մեծամեծաց եւ փոքունց՝ ազդ առնել ամենայն երկրին, զի հաճոյ թուեսցի ամենեցուն՝ ի ձեռն մարմնաւոր պիտոյիցն կցորդ լինել սուրբ կապելոցն ի հեռաւոր աւտարութեանն։

When they took them to the land of the Babylonians to a district called Shahugh, they were greatly received, both openly and in secret, by its inhabitants, even though they were subjected to punishment by the king. However, the blessed ones were very sad, because ‘we worked little, yet rest greatly’; they were constantly in this remorseful state. There, they tried to see the holy chains of the nakharars in holy chains and to serve their material needs. They made this known to the magnates of the land who were of the same Christian covenant. And they all, great and small alike, consented to spread the word, that all to whom it seemed acceptable may partake with the holy prisoners from far away to serve their material needs.

Ու երբ զանոնք տարին հասցուցին Բաբելացւոց երկիրը, Շահուղ անուն գաւառ մը, թէեւ արքունի պատիժի մէջ էին, սակայն թէ՛ յայտնի եւ թէ գաղտնի սիրով ընդունելութիւն գտան երկրին բնակիչներէն: Սակայն անոր ալ շատ տրտում էին երանելիները, իրրեւ թէ քիչ աշխատեցան եւ կը հանգչին մեծապէս. եւ նոյն ցաւի մէջ էին ամէն օր: Եւ հոն գտնուողներ կը ջանային տեսնել նախարարներու սուրբ կապանքը, եւ թէ հայթայթել անոնց մարմնաւոր պէտքերը: Այս բանը իմացուցին երկրին մեծամեծներուն, որոնք քրիստոնէական նոյն սուրբ ուխտին մէջ էին: Եւ ամենքն ալ, մեծերն ու փոքրերը հասնելով լուր տուին բոլոր երկրին, որպէսզի հաճութեամբ մասնակցին այն սուրբ կապեալներուն նիւթական պէտքերուն՝ հեռաւոր օտարութեան մէջ:

Եւ այսպէս ամ յամէ ժողովէին՝ ըստ իւրաքանչիւր կարի մարդկանն, ոմն սակաւ եւ ոմն շատ, ոյր զինչ եւ ի ձեռս պատրաստութիւն լինէր, եթէ դրամոց եւ եթէ դահեկանաց, ժողովէին կազմէին տային յերանելիսն՝ տանել նոցա։ Եւ այսպէս յարբանեկութեան կային, մինչեւ տասն ամն լցաւ սպասաւորութեանն։

And thus they gathered from year to year, and according to the abilities of each, whatever they had on hand—be it with little or much, with drams or tahekans—they collected and gave to the blessed ones to deliver [to the imprisoned nakharars]. And thus, they served in this capacity until their ten-year period of servitude was completed.

Եւ այսպէս տարուէ տարի՝ կը ժողուէին իւրաքանչիւր մարդոց կարողութեան համեմատ, ոմանք քիչ, ոմանք չատ. ձեռքերնին ինչ որ պատրաստ գտնուէր, ըլլա՛յ դրամ, ըլլայ դահեկան, կը ժողուէին եւ կու տային երանելիներուն, անոնց յանձնելու: Եւ այսպէս ծառայութեան մէջ էին, մինչեւ որ լմնցան սպասաւորութեան տասը տարիները:

Եւ վասն զի յոյժ խստագոյնս պահէին ի ջերմոջ աշխարհին, եւ անդադար էին ի ճանապարհորդութեանն ընդ նոյն Շահուղ, ընդ Մեշովն եւ ընդ Քաշկար եւ ընդ ամենայն Ասորեստան եւ Խուժաստան, սաստիկ տապով հարեալ ի խորշակէ մեռանէր սուրբն Խորէն, եւ աւանդեալ լինէր ի բնակչաց աշխարհին ընդ սուրբ վկայսն։ Իսկ երանելին Աբրահամ կայր ի նմին առաքինութեան անդադար. եւ զամենայն տուրս հաւատացելոցն շրջէր ժողովէր եւ տանէր ի մեծ հեռաստանն, եւ ինքն մատակարարէր ըստ իւրաքանչիւր կարաւտութեան։ Եւ այնպէս յերկարեցաւ մինչեւ յերկոտասաներորդ ամն պատժաւորացն, մինչեւ աղաչել զնա միաբան ամենեցուն, զի հաւանեսցի երթալ յաշխարհն Հայոց. զի ընդ մտանել նորա առ նոսա՝ ի նմա տեսցեն եւ զքաջ նահատակսն, որք կատարեցան սրով, ի նմա տեսցեն եւ զսուրբ կապանս չարչարանացն։

And because they were kept in severe conditions in that sweltering country, and were constantly in transit through Shahough, Meshov, Kashkar, all of Assyria and Khuzhastan, Saint Khoren, who was struck by the sweltering heat, died and was buried by the inhabitants of the land beside the holy martyrs. But blessed Abraham remained steadfastly and unceasingly in the same virtue. He went around and collected donations from the faithful, took them abroad, and he himself administered the alms to each according to his needs. Thus, the work continued until the 12th year of his punishment when they all unanimously begged him to go to Armenia, so that when he went into the country among the people, they may see in him the valiant nahataks who were martyred by the sword and that through him they may see as well the holy fetters of their tortures.

Եւ որովհետեւ խստագոյն կը պահէին այն տաք երկրին մէջ, եւ անդադար ճամբորդութեան մէջ էին Շահուղի, Մեշովնի, Քաշկարի, եւ բոլոր Ասորեստանի եւ Խուժաստանի միջեւ, սաստիկ տապով խորշակահար եղած՝ կը մեռնի սուրբն Խորէն, եւ սուրբ վկաներու կարգին կը դասուի երկրին բնակիչներէն: Իսկ երանելին Աբրահամ նոյն առաքինութեան մէջ էր անդադար, եւ ինք կը պտըտէր ու կը ժողուէր հաւատացեալներու բոլոր տուրքը, եւ կը տանէր շատ հեռու տեղեր, եւ ինք կը բաշխէր անոնց, իւրաքանչիրին կարօտութեան համեմատ: Եւ այսպէս տեւեց մինչեւ պատժաւորներուն տասնեւերկուերորդ տարին, այնքան որ բոլորը միաբան աղաչեցին անոր յանձնառու ըլլալ Հայաստան դառնալու, որպէս զի անոր հոն մտած ատեն անոնք տեսնեն անոր վրայ քաջ նահատակները, որոնք սրով կատարուեցան, անոր վրայ տեսնեն չարչարանքի սուրբ կապանքները:

Եւ յորժամ մարտիրոսք եւ խոստովանողք եւ կապեալք նովաւ տեսանին, նովաւ աւրհնի աշխարհն ամենայն, նովաւ աւրհնին եւ տղայք նոցա յաճումն, նովաւ զգաստանան երիտասարդք նոցա ի սրբութիւն, նովաւ համեստանան ծերք նոցա յիմաստութիւն, նովաւ ուսանին իշխանք նոցա զմարդասիրութիւն, նովաւ անկանի գութ յԱստուծոյ ի սիրտ թագաւորին` շինել եւ խաղաղութիւն առնել բոլոր աշխարհին։ Նովաւ եկեղեցիքն պարծին իբրեւ քաջ եւ կատարեալ զինուոր, նովաւ վկայարանքն զարդարին, նովաւ եւ վկայքն ցնծացեալ բերկրին։ Նովաւ եւ դաշտն Աւարայրի պայծառացեալ ծաղկալից լինի, ոչ յանձրեւաբեր ամպոց, այլ ի սուրբ եւ յարիւնաբուխ վկայից ցանեալ եւ ցրուեալ սպիտակութիւն սուրբ ոսկերացն։ Յորժամ կոխեսցեն ամենավաստակ ոտք խոստովանողին զլայնատարած տեղիս պատերազմին, թէպէտ եւ երկիր իցէ ըստ բնութեան, յորժամ կենդանի մարտիրոս ընդ նա շրջեսցի, կենդանի առ կենդանիս երթեալ՝ ամենայն աշխարհին կրկին լինի կենդանութիւնն։

When the martyrs, confessors and prisoners are seen through him, through him does the whole land become blessed, through him do their children become blessed and multiply, through him do the young develop holiness, through him do the old become modest in their wisdom, through him do princes learn graciousness, through him does the mercy of God enter the heart of the king and cultivate and bring peace to all the land, through him do the churches boast as valiant and perfect soldiers, through him are the martyr shrines adorned and do the martyrs rejoice, through him does the plain of Avarayr shine in full bloom—not through the precipitating clouds, but through the holy, flowing blood of the martyrs and the whiteness of their scattered holy bones. Though the land accords to nature, when the indefatigable feet of the confessor, or the living martyr, tread on the vast battlefield, then life attracts life, and all the land comes back to life.

Ու երբ մարտիրոսներ, խոստովանողներ ու կապ եալներ տեսնուին անով, իրմով օրհնուի բոլոր երկիրը, անոնց տղաքն ալ իրմով օրհնուին շատնալ,անոնց երիտասարդները իրմով զգաստանան մաքուր ըլլալ, անոնց ծերերը իրմով ուսանին իմաստուն ըլլալ: Անոնց իշխանները իրմով սորվին մարդասիրութիւնը, իրմով Աստուծմէ գութ իյնայ թագաւորին սրտին մէջ, շինել ու խաղաղ պահել բոլոր երկիրը: Իրմով պարծին եկեղեցիները իրրեւ քաջ եւ կատարեալ զինուոր, իրմով զարդարուին վկայարանները, իրմով ցնծան վկաներն ալ: Իրմով ծաղկալից պայծառանայ Աւարայրի դաշտը, ոչ թէ անձրեւաբեր ամպերէն, այլ սուրբ եւ արիւնաբուղխ վկաներու ցանուած ու ցրուած սուրբ ոսկորներուն սպիտակութենէն: Երր խոստովանողին ամենավաստակ ոտքը կոխէ պատերազմին լայնատարած տեղերուն, երբ հոն պտըտի կենդանի մարտիրոսը, կենդանին կենդանիներուն քով գացած, կրկին ըլլայ բոլոր երկրին կենդանութիւնը:

«Գիտեմք, ասեն, յորժամ տեսցեն զսա ամենայն միայնակեացք աշխարհին Հայոց, սովաւ յիշեսցեն զհոգեւոր գունդս պատերազմողացն, որ փոխանակ մեր, ասեն, ետուն զանձինս ի մահ, եւ հեղին զարիւնս իւրեանց ի հաշտութիւն պատարագ Աստուծոյ։ Սովաւ յիշեսցեն զսուրբ քահանայսն, որք խողխողեցան յաւտարութեանս եւ ցածուցին զսրտմտութիւն բարկութեան թագաւորին։ Սովաւ թերեւս եւ զմեր կապանս յիշեսցեն, եւ աղաւթս առնելով խնդրեսցեն յԱստուծոյ զի գերէդարձ լիցի մեզ անդրէն ի հայրենի երկիրն մեր։ Քանզի յոյժ անձկացեալ եմք՝ ոչ միայն ըստ մարմնոյ կարաւտութեան, այլ առաւել տեսանել զսուրբ եկեղեցիսն մեր եւ զսրբասէր պաշտաւնեայսն մեր, զոր ի նմա կարգեալ հաստատեցաք։ Եւ եթէ միւսովս յաջողեսցէ մեզ Աստուած երթալ եւ լնուլ զկարաւտութիւն մնացելոցն, գիտեմք զի եւ մեզ բանայ Աստուած զդուռն ողորմութեան իւրոյ՝ ընդ նոյն ճանապարհ երթալ, ընդ որ ոտք սրբոյս կարապետեն»։

‘We know,’ they say, ‘that when all the monks of the land of the Armenians shall see him, through him they shall recall the spiritual host of the warriors, who in our place,’ they say, ‘gave themselves over to death, and spilled their own blood as a propitiatory sacrifice to God. Through him will be recalled the holy priests who were slaughtered abroad and subdued the king’s fury. And through him, perhaps, they will remember our bonds and pray to God to have us return to our homeland freed of captivity. For we are in longing, not only for material wants, but more so to see our holy churches and our God-fearing ministers who we appointed through him. And if by God we succeed in going back and fulfilling the wants of the survivors, we know that God will open the doors of His mercy for us to travel along the same road on which the saints preceded us.’

«Գիտենք, կ՚ըսեն, երբ այս տեսնեն Հայաստանի բոլոր միայնակեցները, իրմով պիտի յիչեն պատերազմողներու հոգեւոր գունդերը, որոնք մահը յանձն առին մեզի համար, եւ թափեցին իրենց արիւնը իբրեւ հաշտութեան պատարագ Աստուծոյ: Իրմով կը յիշուին սուրբ քահանաները, որոնք խողխողուեցան օտարութեան մէջ եւ մեղմացուցին թագաւորին կատաղութիւնը: Իրմով յիշեն թերեւս մեր կապանքը, եւ աղօթքով Աստուծմէ խնդրեն որ մեզի գերութենէ դարձնէ մեր հայրենի երկիրը: Որովհետեւ շատ կարօտացած ենք, ոչ թէ մարմնաւոր անձկութեամբ, այլ աւելի տեսնելու մեր սուրբ եկեղեցիները եւ մեր սրբասէր պաշտօնեաները, որ կարգեցինք անոնց մէջ: Ու եթէ գալ անգամ Աստուած յաջողէ մեզ երթալ եւ կարօտը լնուլ մնացեալներուն, գիտենք որ Աստուած մեզի ալ կը բանայ իր ողորմութեան դուռը՝ երթալ նոյն ճամբայէն ուսկից կ’առաջնորդեն այս սուրբին ոտքերը:»

Զայս խորհուրդ խորհելով աստուածաշնորհ նախարարացն՝ մեծաւ թախանձանաւք ածէին զխոստովանողն ի հաւանութիւն։ Եւ վասն զի ոչ էր սովորութիւն երբէք բարւոյն ընդդէմ դառնալ, ըստ առաջին սովորութեան եւ յայսմ վայրի փութացաւ վաղվաղակի կատարել զհրամանն զմիաբան հաւանեցելոցն յաստուածային առաքինութիւնն։ Եկն եմուտ յաշխարհն Հայոց Մեծաց։

Thinking these thoughts, the nakharars, who were filled with the grace of God, drove the confessor to consent with great entreaties. And since he was not disposed to turning against goodness, here, too, he naturally made haste to fulfill the command of their unanimous agreement in divine virtue, and he came to Greater Armenia.

Այս խորհուրդը խորհելով նախարարները, մեծ աղաչանքով կը հաւանեցնէին խոստովանողը: Եւ քանի որ ան երբեք սսվորութիւն չունէր դէմ գալ բարիին, առջի սովորութեան համեմատ այս տեղն ալ փութաց կատարել հրամանը աստուածային առաքինութիւնը միաբան հաւնողներուն: Եկաւ մտաւ Հայաստան:

Փութացան եւ ելին ընդ առաջ նորա վաղվաղակի արք եւ կանայք, մեծամեծք եւ փոքունք, եւ ամենայն բազմութիւն ազատաց եւ շինականաց։ Անկանէին եւ փարէին զոտիւք եւ զձեռաւք առաջի սրբոյն եւ ասէին. «Աւրհնեա՜լ Տէր Աստուած ի բարձունս, որ առաքեաց մեզ զհրեշտակ յերկնից՝ բերել մեզ զաւետիս յարութեան, զի լինիցիմք ժառանգք արքայութեան։ Զի ահա ի քեզ կերպարանեալ տեսանեմք զամենեսեան զհրաժարեալսն յուսով յարութեամբ, եւ զկապեալսն ակնկալութեամբ արձակելով։ Ի քեզ տեսանեմք եւ զաշխարհիս շինութիւն խաղաղութեամբ. քեւ եկեղեցիքն մեր ցնծացեալ բերկրին, եւ քեւ սուրբ վկայքն մեր անդադար լիցին մեզ ի բարեխաւսութիւն առ Աստուած։ Աւրհնեա՜ զմեզ, սուրբ հայր մեր. դու ես բերան հանգուցելոցն, խաւսեաց ընդ մեզ յայտնի աւրհնութեամբ, զի յոգիս մեր լուիցուք ի ծածուկ զաւրհնութիւնս սրբոցն։

Suddenly, men and women, great and small, and the whole crowd of nobles and peasants hurried and came to meet him. They fell before him and embraced the feet and hands of the saint, and said: “Hosanna to God in the highest who sent us this angel from heaven to bring us the promise of resurrection, that we may become heirs to the heavenly kingdom. For behold we see in you the likeness of all those who have departed with hope of resurrection and the prisoners with expectation of being set free. Through you we see the country developed in peace. Through you will our churches rejoice, and through you will our holy martyrs ceaselessly intercede for us to God. Bless us, our holy father, you are the mouth of the departed; speak to us with clear blessings that our souls may hear the secret blessings of the saints.

Փութացին եւ շուտ մը անոր դէմ ելան այրեր ու կիներ, մեծամեծներ ու փոքրեր, եւ բոլոր ազնուականաներու եւ շինականներու բազմութիւնը: Սուրբին առջեւը կ’իյնային ու փարելով ոտքերուն ու ձեռքերուն, կ’ըսսէին. «Բարձունքի մէջ օրհնեալ ըլլայ Տէր Աստուած, որ մեզի հրեշտակ ղրկեց երկինքէն՝ յարութեան աւետիս բերելու, որպէսզի արքայութեան ժառանքներ ըլլանք: Զի ահա քու վրադ կը տեսնենք նկարուած՝ յարութեան յոյսով բոլոր հրաժարուածները, եւ արձակուելու ակնկալութեամբ կապուածները: Քու վրադ կը տեսնենք մեր երկրին խաղաղութեամբ շինութիւնն ալ, քեզմով կը ցնծան մեր եկեղեցիները, եւ քեզմով մեր սուրբ վկաները Աստուծոյ բարեխօս կ՚ըլլան մեզի համար: Ո՛վ մեր սուրբ հայրը, օրհնէ մեզ, դու ես հանգուցեալներուն բերանը, մեր հետը խօսէ՛ յայտնի օրհնութեամբ, որպէսզի մեր հոգւոյն մէջ լսենք սուրբերու ծածուկ օրհնութիւնը:

«Հորդեցեր ճանապարհ այնոցիկ, որ անձկացեալ էին գալ յերկիր իւրեանց. խնդրեա յԱստուծոյ զի ստէպ եկեսցեն զհետ սուրբ կարապետիդ։ Եւ որպէս հորդեցեր զարգելեալ ճանապարհ երկրի, բա՛ց եւ յերկինս զդուռն աղաւթից մերոց, զի եւ մեր մեղաւորաց մտցեն պաղատանք առաջի Աստուծոյ ի բարեխաւսութիւն նոցին կապելոց. եւ մինչդեռ եմք յելանելի մարմինս, որպէս տեսաք զքո զերանելի սրբութիւնդ, տեսցուք եւ զսիրելի անձկալիսն մեր, որ ի բազում ժամանակաց հարեալ եւ պաշարեալ եմք յոգիս եւ ի մարմինս մեր։ Արդ հաւատամք յանսուտ յոյսն, զի որպէս լցեալ կատարեցաւ մեծ տեսիլս ի սուրբ սէր քո, այսպէս եւ ընդ մաւտոյ ունիմք տեսանել զճշմարիտ վկայսն Քրիստոսի, որ հանապազ խանդակաթ եմք ի տեսիլս երկնաւոր գեղոյ նոցա»։

“You have prepared the road for those who long to come to their country; ask of God that they quickly follow you as their holy forerunner. And as you prepared the forbidden road to earth, open the gates of our prayers to heaven too, so that we sinners enter in supplication before God in intercession for those who are imprisoned. And while we are in these fleeting bodies, and as we have seen your blessed holiness, may we also see our longed-for beloveds, as we have for a long time in our battered and besieged bodies. Now we believe in the unfalse hope, that as our great vision of your holy love was fulfilled, so too will we closely witness the true martyrs and witnesses of Christ, whose heavenly beauty we are ever disposed to see.”

«Ճամբայ բացիր իրենց երկիրը գալ ցանկացողներուն, Աստուծմէ խնդրէ որ անդադար հետեւին քեզի՝ սուրբ կարապետիդ: Եւ ինչպէս որ բացիր երկրի արգիլուած ճամբան, երկինքին մէջն ալ բա՛ց մեր աղօթքին դուռը. որպէսզի մեր՝ մեղաւորներուս պաղատանքն ալ մտնէ Աստուծոյ առջեւ, այն կապեալներուն բարեխօսութեան համար. եւ մինչդեռ ելանելի մարմիններուն մէջն ենք, ինչպէս տեսանք ձեր երանելի սրբութիւնը, տեսնենք նաեւ մեր սիրելի անձկալիները, որ շատոնց ի վեր տառապած ենք հոգիով ու մարմինով: Արդ կը հաւատանք անսուտ յոյսին, զի ինչպէս որ ամբողջովին կատարուեցաւ քու վրադ այս տեսիլը սուրբ սիրովդ, այսպէս մօտ ժամանակէն ալ պիտի տեսնենք Քրիստոսի վկաները, որովհետեւ միշտ խանդակաթ ենք տեսնել անոնց երկնաւոր գեղեցկութիւնը:»

Բայց երանելի խոստովանողն, թէպէտ եւ այսպէս սիրով ընկալեալ եղեւ յամենայն աշխարհէն, ոչ ինչ կամեցաւ ամենեւին մերձենալ առ ոք ըստ մարմնոյ կարաւտութեան. այլ ընտրեաց իւր տեղի մի զատ յամենայն բազմամբոխ ժողովրդոց, եւ առաքինի եղբարբք երիւք կատարեաց զկեանս իւր մեծաւ ճգնութեամբ։

But despite being received so fondly by the entire country, the blessed confessor did not wish to approach anyone out of material wants, but rather chose to live on his own somewhere apart from the masses, and fulfilled his life with great asceticism along with three virtuous brothers.

Բայց երանելի ընդունելութիւն գտաւ բոլոր երկրէն, երբեք չուզեց մարմնաւոր պիտոյքի մը համար մօտենալ մէկու մը, այլ մարդոց բազմութենէն անջատ տեղ մը ընտրեց իրեն համար, եւ երեք առաքինի եղբայրներու հետ վերջացուց իր կեանքը մեծ ճգնութեամբ:

Զոր եթէ կամիցի ոք ի կարգ արկանել, դժուարաւ կարասցէ ասել զվարս առաքինութեան նորա։ Զի եթէ զտքնութիւնն ասիցես, իբրեւ զկանթեղ անշէջ կայր զամենայն գիշերս. եւ եթէ զսակաւապիտութիւնս կերակրոցն, համարեաց՝ եթէ զանկերակուր հրեշտակացն բերէր զնմանութիւն։ Եթէ զհեզութիւն ցածութեանն կամիցիս ասել, ոչ զոք ի կենդանեաց կարիցես գտանել նման նմա. եւ եթէ զանընչասիրութիւնն կամիցիս ասել, դարձեալ զոր աւրինակ չպատրի մեռեալ ի կարասի, զնոյն աւրինակ ճշմարտութեամբ եւ առ երանելին իմասջիր։

Yet anyone who wishes to relate his virtuous conduct shall hardly succeed. For if one should speak of his vigil, it was there every night like an inextinguishable lamp; or of his abstemiousness from food, one would consider him to be like the foodless angels. If you would speak of his meekness and humility, you shall find no one among the living in his likeness; and if you would speak of his contempt for material things, just as the dead are not deceived by material things, understand that it was truly the same for that blessed man.

Արդ՝ եթէ մէկը կարգի դնել ուզէ, դժուարաւ պիտի կրնայ պատմել անոր առաքինի վարքը: Զի եթէ տքնութիւնն ըսես, բոլոր գիշեր կը մնար անշէջ կանթեղի մը պէս. եթէ կերակուրի սակաւապետութիւնն ըսես, համարէ թէ կը նմանէր անկերակուր հրեշտակներու: Եթէ խոնարհութիւնն ըսել կ’ուզես, ոչ մէկ ապրող էակներու մէջ կրնաս գտնել անոր նմանը. եթէ անընչասիրութիւնն ըսել կ՚ուզես, ինչպէս որ մեռելը չհրապուրուիր կարասիէն, երանելին ալ այնպէս իմացիր ճշդութեամբ:

Անյագական ձայնիւ հանապազորդեալ էր ի պաշտաման, եւ անհատ աղաւթիւք միշտ ընդ Աստուծոյ ի բարձունս խաւսէր։ Աղ եղեւ նա անհամելոց, եւ խթան ընդ ոստուցիչ ամենայն հեղգացելոց։ Դսրովեցաւ նովաւ ագահութիւն, եւ կարի յոյժ ամաչեաց նովաւ շուայտութիւն որկորամոլութեան։ Առողջութիւն եղեւ նա աշխարհիս Հայոց, եւ բազում վիրաւորք ի ծածուկ նովաւ գտին զառողջութիւն։ Եղեւ նա վարդապետ կատարեալ վարդապետաց իւրոց, եւ սուրբ հայր խրատտու հարանց իւրոց։ Ի լուր համբաւոյ նորա իմաստնացան տգէտք, եւ ի տեսիլ մերձաւորութեան նորա զգաստացան լկտիք։ Բնակեալ էր ըստ մարմնոյ ի նեղ խցկան, եւ ահ սրբութեան նորա անկեալ էր զհեռաւորաւք եւ զմերձաւորաւք։ Զարհուրեցան դեւք եւ փախեան ի նմանէ, իջին հրեշտակք եւ բանակեալ էին զնովաւ։

He remained steadfast in service with an insatiable voice and always spoke to God in the highest with ceaseless prayer. He became salt for those who had lost taste and a goad to all idlers. Through him was greed cursed and through him were those with untampered gluttony shamed. He became health to Armenia and through him did many of the wounded ones secretly recover. He became a perfect teacher unto his teachers and an instructive holy father unto his fathers. By word of his reputation the ignorant became wise and by seeing him in proximity, the prurient became modest. Physically he lived in a small cell and fear of his holiness fell upon those far and near. Demons were terrified of him and fled from him, and an army of angels surrounded him.

Միչտ պաշտամունքի մէջ էր անխոնջ ձայնով, եւ միշտ բարձունքի մէջ Աստուծոյ հետ կը խօսէր անհատ աղոթքով: Աղ եղաւ անհամներուն, եւ ցնցող խթան՝ բոլոր հեղգացողներուն: Անով արհամարհուեցաւ ագահութիւնը. եւ անով խիստ ամչցաւ չուայտ ոկրամոլութիւնը: Ան առողջութիւն եղաւ Հայաստանի, եւ շատ մը վիրաւորներ ծածկաբար անով գտան առողջութիւն: Նա կատարեալ վարդապետ եղաւ իր վարդապետներուն, խրատտու սուրբ հայր` իր հայրերուն: Անոր համբաւը լսելով իմաստացան տգէտները, եւ անոր մօտենալը տեսնելով զգաստացան լկտիները: Նեղ խցիկի մը մէջ բնակած էր մարմնաւորապէս, եւ անոր սրբութեան վախը պատած էր հեռուներն ու մօտերը: Դեւերը զարհուրեցան եւ փախան անկէ, եւ հրեշտակները իջան ու կը բնակէին անոր շուրջը:

Յոյնք երանի ետուն վասն նորա աշխարհին Հայոց, եւ բազում բարբարոսք փութացան տեսանել զնա մարմնով։ Սիրելի եղեւ նա սիրելեաց Աստուծոյ, եւ զբազումս ի թշնամեաց ճշմարտութեանն էած ի հաւանութիւն սուրբ սիրոյ։ Սկիզբն արար առաքինութեանն անդստին ի տղայ տիոց իւրոց, եւ նովին առաքինութեամբ կատարեցաւ ի վախճան կենաց իւրոց։ Որպէս ոչ խառնեցաւ ի կարգ սուրբ ամուսնութեան աշխարհիս, այսպէս չեմուտ ընդ մարմնաւոր պիտոյիւք ամենայն ապականացու իրաց աշխարհիս։ Եւ եթէ պարտ է պարզաբար ասել, որպէս փոխանակեաց զպէտս մարմնոյ ընդ պիտանացու հոգեւոր իրաց, այսպէս փոխադրեալ եղեւ յերկրէ ի յերկինս։

The Greeks delivered blessings to Armenia on his account and many barbarians hastened to see him in the flesh. He became beloved among God’s beloveds, and the many enemies of truth he brought to consent to holy love. He first received virtue in the days of his boyhood and in the same virtue did he expire at the end of his life. Just as he did not partake in the worldly order of holy matrimony, so too did he did not get involved in any of the corruptible things of this world out of physical wants. And if it must be said plainly, just as he exchanged the needs of his body for the needs of his soul, so too did he transport from earth to heaven.

Անոր համար Յոյները երանի տուին Հայաստանի, շատ մը բարբարոսներ փութացին մարմնով տեսնել զայն. ան սիրելի եղաւ Աստուծոյ սիրելիներուն, ճշմարտութեան շատ թշնամիները հաճեցուց սուրբ սիրոյ: Իր տղայ հասակէն սկիզբ դրաւ առաքինութեան եւ վախճանեցաւ նոյն առաքինութեամբ: Ինչպէս որ չմտաւ սուրբ ամուսնութեան կարգին, այդպէս ալ չենթարկուեցաւ աշխարհիս բոլոր ապականացու մարմնաւոր պէտքերուն տակ: Ու եթէ հարկ է խօսիլ պարզապէս, ինչպէս որ մարմնաւոր պէտքերը փոխանակեց հոգեւոր պիտանի իրերուն, այնպէս ալ փոխադրուած եղաւ երկրէ երկինք:

Անուանք Նախարարացն որք կամաւք յաւժարութեամբ վասն սիրոյն Քրիստոսի ետուն զանձինս ի կապանս արքունի.

The names of the nakharars who willingly submitted themselves into royal capitivity out of their love for Christ.

Նախարարներու անունները որոնք յօժար կամքով Քրիստոսի սիրոյն համար յանձնառու եղան կապանքներու։

Յազգէն Սիւնեաց երկու եղբարք Բաբգէն եւ Բակուր։ Յազգէն Արծրունեաց Մերշապուհ եւ Շաւասպ եւ Շնգին եւ Մեհրուժան եւ Պարգեւ եւ Տաճատ։ Յազգէն Մամիկոնէից Համազասպեան եւ Համազասպ եւ Արտաւազդ եւ Մուշեղ։ Յազգէն Կամսարականաց Արշաւիր եւ Թաթ, Վարձ, Ներսեհ եւ Աշոտ։ Յազգէն Ամատունեաց Վահան եւ Առանձար եւ Առնակ։ Յազգէն Գնունեաց Ատոմ։ Յազգէն Դիմաքսենից Թաթուլ եւ Սատոյ, երկու եւս այլովք ընկերաւք։ Յազգէն Անձեւացեաց Շմաւոն եւ Զուարէն եւ Առաւան։ Յազգէն Առաւեղենից Փապակ եւ Վարազդէն եւ Դատ։ ՅԱրծրունեաց տոհմէն Ապրսամ։ Ի տոհմէն Մանդակունեաց Սահակ եւ Փարսման։ Յազգէն Տաշրացեաց Վրէն։ Ի Ռափսոնեան տանէն Բաբիկ եւ Յոհան։

From the Artrsunik azg, Mershapuh, Shavasp, Shngin, Meruzhan, Pargev and Tachat, From the Mamikonian azg, Hamazaspean, Hamazasp, Artavazd and Mushegh, From the Kamsarakank azg, Arshavir, Tat, Vardz, Nerseh and Ashot, From the Amatunik azg, Vahan, Arandzar and Arnak, From the Gnunik azg, Atom,From the Dimaksian azg, Tatul and Sato, together with two other companions, From the Andzevatsik azg, Shmavon, Zvaren and Aravan, From the Araveghenik azg, Papak, Varazden and Dat,From the Artsrunik tohm, Aprsam, From the Mandakunik tohm, Sahak and Parsman,From the Dashratsik azg, Vren, From the Rapsonian tun, Babik and Yohan,

Սիւնեաց ցեղէն՝ երկու եղբայրներ, Բաբգէն եւ Բակուր։ Արծրունեաց ցեղէն՝ Ներշապուհ, Շաւասպ, Շնգին, Մեհրուժան, Պարգեւ եւ Տաճատ։ Մամիկոնեան ցեղէն՝ Համազասպեան, Համազասպ, Արտաւազդ եւ Մուշեղ։ Կամսարականաց ցեղէն՝ Արշաւիր, Թաթ, Վարձ, Ներսեհ եւ Աշոտ։ Ամատունեաց ցեղէն՝ Վահան, Առանձար եւ Առնակ։ Գնունեաց ցեղէն՝ Ատոմ։ Դիմաքսեան ցեղէն՝ Թաթուլ, Սատոյ, ուրիշ երկու ընկերներով։ Անձեւացեաց ցեղէն՝ Շմաւոն, Զուարէն եւ Առաւան։ Առաւեղենից ցեղէն՝ Փապակ, Վարազդէն եւ Դատ։ Արծրունեաց ցեղէն՝ Ապրսամ։ Մանդակունեաց ցեղէն՝ Սահակ եւ Փարսման։ Տաշրացեաց ցեղէն՝ Վրէն։ Ռափսոնեան տունէն՝ Բաբիկ եւ Յոհան։

Այս երեսուն եւ հինգ արք, են որ յաւագ նախարարացն, եւ են որ ի կրսերագունիցն, սակայն ամենեքեան ըստ մարմնոյ են նախարարազունք, իսկ ըստ հոգեւոր առաքինութեանն ամենեքեան երկնային քաղաքացիք։ Եւ բազում եւս այլ ազատ մարդիկ, են որ յարքունի տանէ, եւ են որ ի տանէ նախարարացն իսկ նոցուն, նիզակակիցք եւ մարտակիցք քաջ նահատակացն։ Եւ ամենեքին սոքա կամաւք մատնեցան ի սուրբ կապանս չարչարանացն։ Այլ մեք առ այժմ ոչ ընդ այս եմք զարմացեալ միայն, զի կամաւք չոգան մտին ի փորձութիւնն, այլ առաւել ընդ այն եմք սքանչացեալ, զի մարդիկ փափուկ իբրեւ զնոսա՝ ընդարձակասուն բնակիչք ձիւնեղէն լերանց՝ եղեն բնակիչք խորշակաբեր դաշտաց։ Որ զաւրէն ազատ էրէոյ շրջէին ի մէջ ծաղկաբեր լերանց, ընկեցան ի բոցակէզ աշխարհն արեւելից կապեալ ոտիւք եւ կապեալ ձեռաւք։ Հաց նեղութեան եւ ջուր կարաւտանաց, խաւարարգել ի տուէ եւ անլոյս ի գիշերի, անվերարկուք եւ անանկողինք, գազանաբար գետնախշտիք լինէին զինն ամ եւ զվեց ամիս։ Եւ այնպէս մեծաւ խնդութեամբ տանէին զնեղութիւնն, զի ամենեւին ոչ ոք տրտունջ հայհոյութեան ի բերանոյ նոցա լուաւ, այլ յորդառատ գոհացողութիւն ըստ նմանութեան բարեկեցիկ մարդկան, որ են յաստուածպաշտութեան։

These thirty-five men, some senior and others junior nakharars, were all nobles in the flesh and citizens of heaven in spiritual virtue. And many other nobles, some of whom were from the royal house and others from the houses of these nakharars, were allies and comrades-in-arms of the valiant nakharars. All of them willingly delivered themselves to holy imprisonment and tortures. But we are not merely surprised by the fact that they willingly went in the way of adversity—but much more, we are astonished because delicate men like them who had comfortably resided in the snowy mountains became inhabitants of sweltering plains, roamed the flowering mountains like free deer and fell into the scorching country of the East, tied hand and foot. In need of bread and in want of water, locked in the dark day and night without light and without covers and beds, they lived like beasts sprawled over the ground for six years and nine months. They bore their troubles with such great joy that no one heard any grumbling or cursing from their mouths, but only abundant thanks, as though they were prosperous men in piety.

Այս երեսունուհինգ մարդիկ, ոմանք աւագ նախարարներէն, ոմանք՝ կրտսերագոյններէն, սակայն ամենքն ալ ընտանիքի տեսակէտով նախարարազուններ են. իսկ հոգեւոր առաքինութեան կողմէ՝ ամենքն ալ երկնային քաղաքացիներ: Եւ ուրիշ շատ ազնուական մարդիկ, ոմանք արքունի տունէն, ոմանք նոյն նախարարներու տունէն, քաջ նահատակներու նիզակակից ու մարտակիցներ: Ասոնք ամենքն ալ կամովին ենթարկուեցան սուրբ կապանքներու: Բայց մենք հիմա ոչ թէ միայն կը զարմանանք ասոր համար որ կամովին գացին ու մտան փորձութեան, այլ աւելի կը սքանչանանք որ անոնց պէս փափկասուն մարդիկ, ձիւնեղէն լեռներու ազատ մեծցած բնակիչներ, խորշակաբեր դաչտերու բնակիչներ եղան: Անոնք որ ազատ էրէներու պէս կը պտըտէին ծաղկաւէտ լեռներու մէջ, կապուած ոտքերով ու կապուած ձեռքերով վտարուեցան Արեւելքի բոցակէզ երկիրը: Ինը տարի եւ վեց ամիս նեղութեան հացով եւ կարօտի ջուրով, ցերեկը խաւարարգել ու գիշերը առանց լոյսի, անվերարկու եւ անանկողին գետնախշտիք կ’ըլլային գազաններու նման: Եւ այնպէս մեծ ուրախութyamp նեղութիւն կը կրէին որ անոնց բերնէն ոչ ոք լսեց հայհոյութեան տրտունջ մը, այլ յորդառատ գոհացողութիւն բարեկեցիկ մարդոց պէս, որ աստուածապաչտութեան մէջ են:

Եւ մինչդեռ էին յայնպիսի նեղութեան, կարծիք եղեն ի միտս թագաւորին, թէ առ յոյժ վշտին ձանձրացեալ են դառնութեան կենաւքն իւրեանց։ Յղեաց առ նոսա զմեծ հազարապետն եւ ասէ. «Գոնեայ յայսմ հետէ զգաստացայք յանձինս ձեր, եւ մի՛ կայք ի նոյն յամառութեան. պագէք երկիր արեգական, եւ արձակիք ի չարաչար կապանացդ, եւ ունիք անդրէն զիւրաքանչիւր հայրենի կեանս ձեր»։

While they were in straits, the king thought that they had grown tired of the afflictions of their bitter lives. So he sent the great hazarbed to them and said: “Come to your senses and stop being so stubborn. Worship the sun and you will be released from your cruel imprisonment and resume your patrimonial lives.”

Ու երբ այնպիսի նեղութեան մէջ էին, թագաւորին միտքը սա կարծիքը մտաւ՝ թէ ասոնք սաստիկ վշտի պատճառաւ ձանձրացած են իրենց դառն կեանքովը: Մեծ հազարապետը ղրկեց անոնց ու ըսաւ. «Գոնէ ասկէ ետքը զգաստացէ՛ք դուք ձեզմէ, եւ մի՛ մնաք նոյն յամառութեան մէջ, երկրպագութիւն ըրէք արեգակին եւ կ’արձակուիք այդ չարաչար կապանքներէն, եւ նորէն կը ստանաք ձեր հայրենի կենցաղը:

Ետուն պատասխանի երանելիքն եւ ասեն. «Առ փո՞րձ ինչ եկեալ հարցանես ցմեզ, եթէ արդարեւ թագաւորն իսկ յղեաց զքեզ»։

The blessed men responded: “Have you come to question us as some sort of test or did the king really send you?”

Երանելիները պատասխանելով ըսին. « Փորձի համա՞ր կը հարցաքննես մեզ, եթէ ոչ իրաւ թագաւորը ղրկեց քեզ:»

Երդուաւ հազարապետն եւ ասէ. «Չիք այդր բան աւելի կամ պակաս, որ ոչ ի բերանոյ նորա ելեալ է»։

The hazarbed swore and said: “That was not a word more or less than what came from his mouth.”

Հազարապետը երդում ըրաւ ու ըսաւ. «Ատոր մէջ չկայ աւելի կամ պակաս խօսք մը, որ ելած չըլլայ անոր բերնէն»։

Ասեն ցնա անդրէն. «Որք միանգամ աշակերտեալ են ճշմարտութեանն, ոչ երբէք փոխին ի նմանէ. այլ որ ենն՝ նոյն կան։ Միթէ յայնժամ առ չիմանա՞լ ինչ պնդեցաք, եւ այսաւր նեղութիւնս իմաստնացո՞յց ինչ զմեզ. այլ ոչ այնպէս։ Այլ զղջումն մտաց մերոց այս է, եթէ ընդէ՞ր ընդ առաջինսն չկատարեցաք զկեանս մեր։ Բայց արդ աղաչեմք զքեզ եւ քեւ զթագաւորն ձեր, մի՛ այլ վասն այդպիսի իրաց հարցանէք ցմեզ. այլ զինչ եդեալ է ի մտի ձերում վասն մեր՝ կատարեցէք»։

They responded again: “Those who have become disciples of the truth will never deviate from it, but will remain steadfast—do you think that we did not know what we had committed to, and that today our troubles have suddenly made us wise? It is not so. Our regret is that we didn’t live out our lives like those who preceded us. But now we exhort you, and your king—no longer question us regarding such matters, but rather carry out whatever you have determined to do with us.”

Նորէն ըսին անոր. «Անոնք որ անգամ մը աշակերտած են ճշմարտութեան, չեն դառնարանկէ, այլինչորեն, նոյնը կը մնան: Միթէ այն ատեն չհասկնալնու՞ս համար պնդեցինք, եւ այսօր մեզ իմաստացու՞ց այս նեղութիւնը. այնպէս չէ՛։ Այլ մեր ցաւը սա՛ է որ ինչո՞ւ մենք առաջիններու հետը վերջացուցինք մեր կեանքը: Բայց հիմա կ’աղաչենք քեզի, եւ քեզմով՝ ձեր թագաւորին, այլեւս մեզ մի՛ հարցաքննէք այդպիսի բաներուն համար, այլ ինչ որ որոշած էք մեզի համար, գործադրեցէք»:

Իբրեւ լուաւ զայս մեծ հազարապետն, յոյժ գովեաց ի միտս իւր զպնդութիւն հաստատութեան նոցա. եւ յայնմ հետէ սկսաւ արկանել սէր ընդ նոսա՝ իբրեւ ընդ սիրելիս Աստուծոյ։ Եւ բազում բանիւք ողոքանաւք ածէր զթագաւորն ի հաւանութիւն, զի թողութիւն արասցէ նոցա ի կապանացն իւրեանց։ Զի թէպէտ եւ փոխեցաւ նա ի գործոյ հազարապետութեանն արքունի, եւ ի բազում իրս գտաւ վնասակար, ինքն իսկ յանձն իւր կրթէր զաւեր աշխարհին Հայոց, վասն որոյ եւ մեծաւ անարգանաւք յուղարկեցաւ ի տուն իւր, սակայն զկապելոցն ոչ երբէք չարախաւս կամէր լինել մինչեւ ցաւր վախճանի կենաց իւրոց։

When the great hazarbed heard this, he praised their firm commitment in his mind and began to shower them with affection as beloveds of God. With many words he entreated the king to consent to discharge them from imprisonment. Although he was relieved from his position as the royal hazarbed, he himself answered for Armenia’s ruin, having been found culpable in many of its affairs, on account of which he was sent home with great dishonor. But he resolved not to malign the prisoners at all to the end of his days.

Երբ այս լսեց մեծ հազարապետը, լռելեայն շատ գովեց ասոնց հաստատամտութիւնը, եւ անկէ ետքը սկսաւ անոնց վրայ սէր ունենալ Աստուծոյ սիրելիներուն պէս: Եւ շատ մը պաղատական խօսքերով կը համոզէր թագաւորը որ զանոնք արձակել տայ իրենց կապանքներէն: Թէպէտ ինկաւ արքունի հազարապետութեան պաշտօնէն, եւ յանցաւոր դատուեցաւ շատ գործերու մէջ. եւ ինքն իսկ յանձն առած էր Հայաստանի աւերումը. ու անոր համար իր տունը ղրկուեցաւ մեծ անարգանքով, բայց երբեք չարախօս ըլլալ չէր ուզեր կապեալներուն համար, մինչեւ իր կեանքին վերջը:

Իսկ յերանելեացն բազումք ի նոցանէ, որ մանկագոյնքն էին, ուսան զդպրութիւն հայրենի աշխարհին իւրեանց, եւ եղեւ նոցա այն կերակուր հոգեւոր, որով զանձինս քաջալերէին եւ զընկերսն մխիթարէին։ Եւ այնպէս զմայլեցան ի միտս եւ յոգիս իւրեանց, զի եւ որ ծերագոյնքն էին ի նոցանէ, փափկացան մատաղացան մանկացան։ Զի թէպէտ եւ դպրութեան ժամանակքն անցեալ էին, սակայն բազում սաղմոսս ի բերան առեալ՝ հոգեւոր երգակից լինէին մատաղերամ բազմութեան մանկտւոյն։

Yet the youngest among the blessed studied the literature of their paternal land, which became to them spiritual nourishment with which they encouraged themselves and solaced their friends. Thus, they were exalted in mind and spirit so that even the eldest among them delighted themselves and became more youthful. For although they were beyond the age of learning, yet filling their mouths with numerous psalms, they became spiritual accompanists with the multitude of the youths.

Իսկ երանելիներէն շատերը, որ դեռատի էին, սորվեցան իրենց հայրենի երկրին գրականութիւնը, եւ ան եղաւ իրենց հոգեւոր կերակուր, կը քաջալերէին զիրար եւ կը սփոփէին ընկերները: Եւ իրենց մտքով ու հոգւով այնպէս զուարթացան որ անոնցմէ ծերագոյն եղողները փափկացան, մատաղացան, մանկացան: Զի թէեւ անցած էր իրենց ուսանելու ժամանակը, սակայն շատ մը սաղմոսերգութեամբ հոգեւոր ձայնակից կ’ըլլային մատաղ մանուկներուն:

Եւ այնպէս բարձրացուցանէին զպաշտաւնն սրբութեան, մինչեւ ոմանք ի դառն դահճացն մեծապէս քաղցրութիւն անկանէր ընդ լսելիս նոցա, եւ որչափ ի ձեռս իւրեանց էր՝ արտաքոյ արքունի հրամանին դիւրութիւն առնէին նոցա, նոցա, եւ սէր խնամոյ ունէին առ ամենեսեան, եւ բազում անգամ զմարմնաւոր պէտս նոցա լնուին նոքա։ Մանաւանդ զի նշանք եւս բժշկութեան յԱստուծոյ յաջողեալ լինէր ի ձեռս նոցա. որպէս զի բազում ի դիւահարաց սրբեցան ի նմին քաղաքի, ուր կապեալքն կային։ Իբրեւ ոչ ոք գոյր առ նոսա քահանայ, դիմէին առ նոսա հիւանդք եւ ախտաժետք քաղաքին, եւ ընդունէին ի նոցանէ զիւրաքանչիւր ցաւոց զառողջութիւն։

And they so exalted their holy worship to the point that some of the bitter tormentors were greatly mellowed by what they had heard, and worked outside of the royal command to the best of their ability to be able to give them comfort, affectionately took care of them all, and frequently satisfied their physical needs, especially because miracles of healing had succeeded by God through their hands so that many of those who had been possessed by the devil were purified in the same city where the prisoners were. As none of them were priests, the sick and diseased inhabitants of the city went to them, where each one was healed of his pains.

Եւ այնպէս կը բարձրացնէին սուրբ պաշտօնը որ մինչեւ անգամ անգութ դահիճներէն ոմանք կը քաղցրանային լսելով զանոնք. եւ իրենց ձեռքերէն եկածին չափ, արքունի հրամանէն դուրս, դիւրութիւն կ՚ընծայէին անոնց, եւ սէր ու խնամք կը տածէին ամենուն, եւ շատ անգամ կը հոգային անոնց մարմնաւոր պէտքերը: Մանաւանդ Աստուծմէ բժշկութեան հրաշքներ ալ կ’ըլլային անոնց միջոցաւ. զոր օրինակ, շատ հիւանդներ բժչկուեցան այն քաղաքէն, ուր կը գտնուէին կապեալները: Երբ քահանայ մը չգտնուէր իրենց քով, քաղաքին հիւանդ ու ախտաժէտները անոնց կը դիմէին, բժշկութիւն կը գտնէին իրենց ամէն մէկ ցաւերէն:

Նա եւ որ մեծ իշխանն էր աշխարհին, զոր եւ Հարեւշղոմ Շապուհ անուանէին, եւ նմա իսկ յանձն էին ամենայն պատժաւորքն, մեծապէս գութ սիրոյ էարկ առ ամենեսեան։ Զծերս ի նոցանէ առ հարս ունէր, եւ զմանկագոյնս ի նոցանէ իբրեւ զսիրելի որդիս գգուէր։ Բազում անգամ գրեաց եւ եցոյց յարքունիս զվիշտս նեղութեան կապելոցն, եւ զառն առն իւրաքանչիւր զբարս ազնուականութեանն ցուցանէր նոցա. առաջի մեծամեծացն տառապէր, ջանայր ազգի ազգի հնարիւք, մինչեւ բազում բարեխաւսիւք ածին ի հաւան զթագաւորն։ Հրամայեաց լուծանել զկապանս նոցա, եւ բառնալ ի նոցանէ զսուգ պատուհասին, եւ ագանել նոցա հանդերձ զաւրէն նախարարութեանն. կարգեաց նոցա ռոճիկ, եւ զպատրաստութիւն սպառազինութեանն հրամայեաց յարքունուստ։ Գրեաց եւ յանձն արար մեծ սպարապետին, զի ընդ զաւրս արքունի երթիցեն ի գործ պատերազմի։

The great prince of the land, whom they called Harevshghom Shapuh, and who was responsible for all the convicts, also had compassion for them all. The elders among them he treated like fathers and the juniors among them he caressed as his own beloved children. He wrote to the royal many times, demonstrating the afflictions and torments of the prisoners and pointing out the noble manners of each man; he suffered before the magnates, trying all manner of means to persuade the king, until, through many intercessors they succeeded, and the king commanded that they be freed from imprisonment, lifted out of the sorrows of their punishment and dressed as nakharars. He arranged stipends and commanded the court to prepare armaments for them. Then he wrote to the great sparapet, that they should march into war together with the royal army.

Նաեւ երկրին մեծ իշխանը, որ Հարեւշղոմ Շապուհ կ’անուանէին, եւ անոր կը յանցնէին բոլոր յանցաւորները, եւ մեծապէս խանդաղատանք ունեցաւ ասոնց վրայ։ Հայրերու տեղ կ’ընդունէր անոնց ծերերը, եւ սիրելի որդիներու պէս կը գգուէր անոնց մանկագոյնները: Շատ անգամ արքունիքին գրեց ու ցոյց տուաւ կապեալներուն նեղութեան վիշտը, եւ կը նշանակէր անոնց ամէն մէկուն ազնուականութեան բարքերը, ամէն տեսակ ջանք ի գործ կը դնէր մեծամեծներու առջեւ, մինչեւ որ շատ միջնորդներով հաճեցուցին թագաւորը: Հրամայեց որ քակեն անոնց շղթաները, վերցնեն անոնցմէ պատիժին սուգը, եւ հագնին անոնք նախարարներու պէս. ռոճիկ սահմանեց անոնց, եւ հրամայեց տալ արքունական սպառազինութիւն: Գրեց եւ յանձնարարութիւն ըրաւ մեծ սպարապետին որ կռիւի երթան արքունի զօրքերուն հետ:

Եւ իբրեւ այս այսպէս կարգեցաւ, եւ կազմեցաւ նոր հրաման թագաւորին, ի բազում տեղիս՝ ուր եւ հասին՝ առաւելեալ գտան ի գործ արութեան, մինչեւ գովութեան հրովարտակ վասն նոցա ի Դուռն տային։ Որպէս զի քաղցրացաւ իսկ մտաց թագաւորին, հրամայեաց զամենեսեան ածել զառաջեաւ։ Եկին եւ յանդիման եղեն Յազկերտի արքայից արքային։ Ետես զնոսա զուարթութեամբ, խաւսեցաւ ընդ նոսա բանիւք խաղաղութեամբ, եւ խոստացաւ տալ նոցա զիւրաքանչիւր իշխանութիւն ըստ կարգի հայրենի պատւոյն, եւ արձակել զնոսա յաշխարհն աւրինաւք քրիստոնէութեանն, յորոյ վերայ եւ մեծապէս էին չարչարեալ։

When this was all arranged and the new command of the king was established, it was sent out to many places where they abounded in virtuous work, so that hrovartaks of praise were sent to the Court pertaining to them. Hence, the king mellowed down and commanded that they all be brought before him, and came and stood before Yazdegerd, king of kings. He met with them cheerfully, spoke to them with words of peace, promised to grant each of them authority according to their ancestral rank, and to release them back to their country to be able to practice Christianity, on account of which they had been greatly tormented.

Ու երբ այսպէս կարգադրուեցաւ այս, եւ կազմուեցաւ թագաւորին նոր հրամանը, շատ տեղեր, ուր որ հասան, քաջութեան գործերու մէջ գերազանց հանդիսացան. այնպէս որ գովութեան նամակներ կը ղրկուէր Դուռը: Այդ բանը այնքան հաճելի եղաւ թագաւորին որ հրամայեց իր առջեւ բերել ամենքն ալ: Եկան ու ներկայացան արքայից արքայ Յազկերտին: Զուարթութեամբ տեսաւ զանոնք, եւ խաղաղասէր խօսքերով խօսեցաւ անոնց հետ, եւ անոնց խոստացաւ իրենց իշխանութիւնը ետ դարցնել հայրենի պատուոյն կարգին համեմատ. եւ զանոնք իրենց երկիրը ղրկել քրիստոնէութեան օրէնքով, որուն համար այնչափ չարչարանքներ էին կրած:

Եւ մինչդեռ անդէն մեծաւ խնդութեամբ շրջէին ի կարաւանին առաջի թագաւորին, ի նմին ժամանակի հասանէր վախճան կենաց թագաւորին՝ յիննեւտասներորդ ամի թագաւորութեանն իւրոյ։ Եւ ընդ հակառակս ելեալ երկու որդիք նորա ի վերայ տէրութեանն կռուէին. սաստկանայր գործ դառնութեան պատերազմին զերկուս ամս։

While they were there in the king’s company, his life came to an end in the 19th year of his reign. His two sons had a falling out with each other in a fight for supremacy, which grew into a bitter war that lasted two years.

Ու երբ ուրախութեամբ բանակին մէջ կը պտըտէին թագաւորին առջեւ, թագաւորը մեռաւ իր թագաւորութեան տասնիններորդ տարին: Եւ անոր երկու որդիները իրարու դէմ զինուած կը կռուէին տէրութեան համար, եւ դառն պատերազմը կը սաստկանար երկու տարի:

Եւ մինչդեռ նոքա յայնմ խռովութեան էին, ապստամբեաց եւ Աղուանից արքայն. վասն զի քեռորդի էր նոցա, նոցա, եւ ըստ կարգի հայրենի հաւատոցն՝ քրիստոնեայ էր յառաջ, եւ Յազկերտ արքայից արքայ բռնի մոգ արար։ Եւ նորա գտեալ ժամանակ անձինն պարապոյ, հարկեցաւ զանձն ի մահ դնել. լաւ համարեցաւ մեռանել ի պատերազմի, քան ուրացութեամբ ունել զթագաւորութիւնն։ Վասն այսր ամենայնի յապաղումն եղեւ արձակելոյն նոցա յաշխարհն։

While they were in such turmoil, the king of Aghuank rebelled, for he was their nephew, and he had been a Christian according to his ancestral faith until Yazdegerd [II], king of kings, forcibly made him into a Magian. Finding himself at a timely hour, he compelled himself to death, preferring to die in battle than to reign in apostasy. On account of all this, there was a delay in [the nakharars’] release back to their country.

Եւ մինչդեռ այս խռովութեան մէջ էին անոնք, Աղուանից թագաւորն ալ ապստամբեցաւ, որովհետեւ քեռորդի էր անոնց, եւ իր հայրենի հաւատքին համեմատ քրիստոնեայ էր առաջ, եւ արքայից արքայ Յազկերտ բռնի մոգ ըրաւ զայն: Եւ ան յարմար ժամանակ մը գտնելով հարկադրուեցաւ խիզախել մահուան դէմ. լաւ համարեց մեռնիլ կռուի մէջ, քան թէ թագաւորութիւն ընել ուրացութեամբ: Այս բոլոր բաներուն համար ասոնց յապաղում եղաւ իրենց երկիրը դառնալու:

Իսկ կրտսեր որդւոյն Յազկերտի դայեակն, Ռահամ անուն ի Միհրան տոհմէն, թէպէտ եւ ետես զգունդն Արեաց ընդ երկուս բաժանեալ, սակայն կիսովն գազանաբար յարձակեցաւ ի վերայ երէց որդւոյ թագաւորին. հար, սատակեաց զգունդն, եւ ձերբակալ արարեալ զորդի թագաւորին՝ անդէն ի տեղւոջն հրամայէր սպանանել։ Եւ զմնացեալ զաւրսն ածէր հաւանեցուցանէր, եւ առնէր միաբանութիւն ամենայն Արեաց գնդին. Եւ թագաւորեցուցանէր զիւր սանն, որում անուն էր Պերոզ։

Now the dayeak of the younger son of Yazdegerd named Raham, from the Mihran tohm, seeing that the Aryan regiment was split in two, waged a brutal attack against the king’s older son with half the number of troops. He fell upon them, destroyed the regiment, arrested the king’s son and ordered him to be summarily executed. Taking the remainder of the troops, he unified the whole army of the Aryans and enthroned his san, whose name was Peroz.

Իսկ Յազկերտի կրտսեր որդիին դայեակը Ռահամ, Միհրան տոհմէն, թէպէտ երկուքի բաժնուած տեսաւ Արեւաց գունդը, սակայն կէսովը գազանաբար յարձակեցաւ թագաւորին մեծ որդիին վրայ. զարկաւ, խորտակեց գունդը, եւ թագաւորին որդին ձերբակալելով իսկոյն հրամայեց սպաննել այն տեղ։ Եւ մնացեալ զօրքը յորդորեց, համոզեց եւ միաբանեց բոլոր Արեաց գունդը, թագաւորեցուց իր սանը, որուն անունն էր Պերոզ:

Զի թէպէտ եւ Արեաց աշխարհին առնէր մեծապէս խաղաղութիւն, սակայն Աղուանից արքայն ոչ կամէր նուաճել անդրէն ի ծառայութիւն. այլ խրամատեաց զպահակն Ճորայ, եւ անցոյց յայնկոյս զզաւրսն Մասքթաց. միաբանեաց զմետասան թագաւորս զլեառն որդեայսն, եւ ընդդէմ եկաց պատերազմաւ Արեաց գնդին, եւ բազում վնաս արար զաւրացն արքունի։ Թէպէտ եւ երկիցս եւ երիցս ետուն հրովարտակս աղաչանաց, ոչինչ կարացին ածել զայրն ի հաւանութիւն. այլ գրով եւ պատգամաւ յանդիմանէր զնոսա վասն զուր աւերածի աշխարհին Հայոց։ Յիշեցուցանէր նոցա զմահ նախարարացն եւ զչարչարանս կապելոցն։ «Ի վերայ այնչափ սիրոյ եւ վաստակոց, փոխանակ կեանս առնելոյ՝ զարեւ հատէք, ասէր։ Լաւ լիցի ինձ, ասէ, զնոցա չարչարանսն յանձն իմ առնուլ, քան թողուլ զքրիստոնէութիւնն»։

Although the land of the Aryans had attained great peace, the king of the Aghuans did not want to subject himself to servitude. So he broke through the gate of Chor and crossed over to the Maskutk, where he allied the eleven kings of the mountains, marched to battle against the Aryan troops, and inflicted great harm upon the royal troops. Although twice or thrice pleas were sent to him, they could not bring the man to consent; instead, he sent letters and messages scolding them for ruining Armenia in vain. He reminded them of the death of the nakharars and the tortures of the prisoners. “Upon so much of their affection and service, you took their lives instead of granting life,” he said. “It would be better for me,” he said, “to accept their tortures than to abandon Christianity.”

Թէպէտ եւ խաղաղացուց Պարսկաստանը, սակայն Աղուանից թագաւորը չուզեց հպատակիլ նորէն, այլ խրամատեց Ճորաց պահակը, եւ այս կողմ անցուց Մասքթաց զօրքերը, միաբանեց տասնըմէկ լեռնորդի թագաւորները, եւ բանակով դէմ ելաւ Արեաց գնդին, ու շատ վնաս ըրաւ արքունի զօրքերուն: Թէպէտ երկու-երեք անգամ աղաչանքի հրովարտակ տուին, սակայն չկրցան հաւանեցնել մարդը, այլ գրով եւ խօսքով կը յանդիմանէր զանոնք՝ Հայաստանի զուր աւերածին համար: Անոնց կը յիշեցնէր նախարարներու մահն ու կապեալներու չարչարանքը, եւ կ’ըսէր. «Այսչափ սիրոյ եւ աշխատանքի համար փոխանակ կեանք տալու արեւներ մարեցիք, աւելի լաւ է որ յանձն առնեմ անոնց չարչարանքները, քան թէ թողում քրիստոնէութիւնը:»

Եւ իբրեւ տեսին, թէ ոչ բռնութեամբ եւ ոչ սիրով կարացաք ածել ի հաւանութիւն, գանձս սաստիկս ետուն տանել յաշխարհն Խայլանդրաց, բացին զդրունս Ալանաց եւ հանին գունդ բազում ի Հոնաց, եւ կռուեցան տարի մի ընդ Աղուանից արքայի։ Թէպէտ եւ թաւթափեցան եւ ցրուեցան զաւրքն իւր ի նմանէ, սակայն զնա ոչ կարացին հնազանդել. այլ եւ հարուածք եւս մեծամեծք հասին ի վերայ նոցա, էր որ կռուով եւ էր որ ախտիւ չարչարանաւք։ Եւ յայնչափ ժամանակաց ընդերկարել պաշարմանն, մեծ կէս աշխարհին աւերեցաւ, այլ ոչ ոք ի նմանէ երկմտեալ բաժանեցաւ։

When they saw that they could not persuade him, neither by force nor affection, they gave immense treasures to be sent to the land of the Khaylndurk, and they opened the Alan Gates and brought in a large force of the Huns and fought for a year with [Vache,] the king of Aghuank. Although his troops withdrew and dispersed from him, they were still unable to subdue him, though they inflicted great destruction upon them through combat and illness. And with the siege lasting such a long time, the greater half of the country was ruined, yet no one deserted him in doubt.

Ու երբ տեսան որ ոչ բռնութեամբ, ոչ ալ սիրով կրցան համոզել, շատ գանձեր հանել տուին Խայլնդուրք, բացին Ալանաց դռները, շատ գունդեր կազմեցին Հոնքերէն, եւ տարի մը կռուեցան Աղուանից թագաւորին դէմ: Թէպէտ անոր զօրքերը փախուստ տուին իրարմէ ու ցրուեցան. բայց չկրցան հնազանդեցնել զայն. այլ եւ մեծամեծ հարուածներ հասին անոնց վրայ, թէ՛ կռիւով եւ թէ ախտի չարչարանքով: Ու երբ երկարեցաւ պաշարումը այնչափ ժամանակ, աւերակ եղաւ երկրին մեծ մասը. բայց ոչ ոք երկմիտելով բաժնուեցաւ անկէ:

Յղեաց առ նա դարձեալ թագաւորն Պարսից. «Զքոյրդ իմ, ասէ, եւ զքեռորդիդ ի բաց տուր ածել, զի ի բնէ մոգք էին եւ դու քրիստոնեայ արարեր, եւ աշխարհդ քեզ լիցի»։ Իսկ սքանչելի այրն ոչ ի տէրութեանն վերայ կռուէր, այլ յաստուածպաշտութեանն։ Զմայրն եւ զկինն ետ տանել, եւ զաշխարհն բովանդակ ի բաց եթող. եւ ինքն զաւետարանն առ եւ յաշխարհէն ի բաց կամէր գնալ։

The king of the Iranians [Peroz] sent to him again: “Release my sister and nephew, for they were naturally Magian and you made them Christians; then your land will be yours.” But the magnificent man was not fighting for his dominion, but rather for piety. He had his mother and wife taken back [to Iran] and relinquished the entire country; then, he took up the Gospel and prepared to leave.

Պարսից թագաւորը դարձեալ մարդ ղրկեց անոր ու ըսաւ. «Քոյրս եւ քեռորդիս հոս բերել տուր, որովհետեւ առաջուց մոգեր էին, եւ քրիստոնեայ ըրիր դու, եւ քուկդ ըլլայ երկիրդ:» Իսկ սքանչելի մարդը ոչ թէ տէրութեան համար կը կռուէր, այլ աստուածպաշտութեան համար։ Մայրն ու կինը տանել տուաւ, եւ մէկդի ձգեց բոլոր երկիրը. ու ինք աւետարանն առաւ եւ կ’ուզէր քաշուիլ տէրութենէն։

Զայս իբրեւ լուաւ թագաւորն, կարի զեղջ եւ ապաշաւ անկանէր ի միտս նորա, եւ զամենայն վնասս իրացն զհարբն իւրով արկանէր։ Անսուտ երդումն կնքէր եւ տայր տանել առ նա, եթէ յաշխարհէդ միայն մի՛ գնար, եւ զինչ ասես առնեմ։ Խնդրեաց զմանկութեան սեպհականն, զոր հաւր իւրոյ շնորհեալ էր նմա ի տղայութեանն հազար երդ. էառ զայն ի թագաւորէն, եւ նստաւ ի նմա միայնակեցաւք հանդերձ։ Եւ այնպէս հանապազորդեաց զինքն յաստուածային պաշտամանն, զի եւ չյիշէր ամենեւին, թէ եւ թագաւոր լեալ իցէ յառաջ։

When the king [Peroz] heard this, he fell into a state of great regret and repentance, and threw the blame for all the harm on his father. He sealed a solemn oath and had it delivered to Vache, saying “just do not leave your country, and I will do whatever you say.” [Vache] demanded what had been his since childhood—the thousand houses that his father had granted him as a boy. He took those from the king, settled in them with monks, and thus he persisted daily in piety so much that he could not even recall that he had once been king.

Թագաւորն երբ լսեց աս ,չատ ցաւեցաւ, եւ բոլոր յանցանքը դրաւ իր հայրերուն: Անսուտ երդում կնքեց ղրկեց անոր, ըսելով թէ ինչ որ ըսես կ՚ընեմ, միայն թէ մի՛ քաշուիր տէրութենէդ: Իսկ խնդրեց իր մանկութեան սեփհականութիւնը, հազար տուն, որ իր հայրը շնորհած էր իրեն տղայութեան ատեն. թագաւորէն առաւ զայն եւ նստաւ անոր մէջ մենակեցիկներու հետ միասին: Եւ այնպէս անձնատուր եղաւ աստուածային պաշտամունքի որ չէր յիշեր ամենեւին թէ թագաւոր եղած է առաջ:

Եւ այս ամենայն յերկար խռովութիւնք, որ եղեն մինչեւ ի հինգերորդ ամն Պերոզի արքայից արքայի, պատճառք եղեն չարձակելոյ նախարարացն Հայոց. այլ ռոճկաւ եւ ի տաճար մտանել յարքունիս մեծապէս առատացոյց քան զամաց սովորութիւնն։

All these long-standing troubles which lasted until the fifth year of the reign of Peroz, king of kings, became grounds for not releasing the Armenian nakharars; but he profusely increased their stipends and visits to the royal palace over and above his annual custom.

Եւ այս բոլոր երկար խռովութիւնները, որ տեւեցին մինչեւ արքայից արքայ Պերոզի քսանհինգերորդ տարին, պատճառ եղան Հայոց նախարարներուն չարձակուելուն, բայց անոնց ռոճիկն ու արքունիքի մէջ սեղանատուն մտնելը շատցուց սովորական տարիներէն աւելի:

Եւ ի նմին հինգերորդ ամին զբազմաց նոցա զկեանսն անդրէն շնորհեաց, եւ այլոցն առ յոյսն խոստացաւ՝ յամն վեցերորդ միանգամայն արձակել զամենեսեան կենաւք եւ պատուով։

In the same year, he granted a return to their [former] lives to many of the nakharars and promised hope to the rest that in the sixth year they would all be released at once with their former ranks and honors.

Եւ նոյն հինգերորդ տարին շնորհեց անոնց շատերուն կեանքը, եւ միւսները յուսադրելով խոստացաւ որ ամենքը միանգամայն արձակէ վեցերորդ տարին՝ իրենց ունեցածովը ու պատուովը։

Բայց ի տեղի այսր ինձ դարձեալ գալ պիտի։

But to this point I shall return.

Բայց պէտք է նորէն դառնամ նիւթիս:

Իսկ կանայք երանելի առաքինեացն եւ կապելոցն եւ անկելոցն ի պատերազմին՝ ընդ ամենայն աշխարհն Հայոց համաւրէն համարել ես ոչ կարեմ. զի բազում այն են՝ զոր ոչ գիտեմ, քան թէ գիտիցեմ։ Զի հինգ հարիւրով չափ յականէ յանուանէ ճանաչեմ. ոչ միայն որ աւագագոյնքն էին, այլ զբազումս ի կրսերագունաց անտի։

Yet I cannot count the numbers of the blessed wives of the valiant ones, or the prisoners and casualties of the war throughout Armenia because there are many more whom I do not know than those I do. For there are about five hundred whom I recognize personally, not restricted to the senior ranks, but also many among the junior ranks.

Իսկ ես չեմ կրնար համրել երանելի առաքինիներուն, կապեալներուն եւ պատերազմի մէջ իյնողներուն կիները՝ բոլոր Հայաստանի մէջ, որովհետեւ գիտցածէս աւելի շատ են չգիտցածներս: Հինգհարիւրի չափ կը ճանչնամ յականէ յանուանէ, ոչ թէ միայն անոնք որ աւագագոյններ էին, այլ կրտսերագոյններէն ալ շատերը:

Ամենեքեան միահամուռ զերկրաւոր նախանձ բերելով՝ ոչ ինչ ընդհատ երեւեցան յայնցանէ, որ ոչ ճաշակեցին զաշխարհ։ Քանզի եթէ աւագագոյնք էին եւ եթէ մանկագոյնք, զմի առաքինութիւն հաւատոյ զգեցան։ Ոչ ինչ յիշեցին ամենեւին զանուն փափկութեան մայրենի ազատութեանն, այլ իբրեւ մարդք, որ վշտամբերք լեալ իցեն անդստին ի շինական սովորութեանցն, տանջելով վարեալ զկեանս աշխարհիս, անդրագոյնք եւս քան զնոսա յանձն առին զհամբերութիւն վշտաց։

And they all, bringing forth heavenly zeal, did not appear deficient to those who have not tasted of this world. For the most senior and junior alike clothed themselves in one virtuous faith. They did not so much as recall the delicateness of their maternal nobility, but with even more patience than those who suffer in pain according to their bucolic customs they bore their struggles, struggling to conduct their worldly lives.

Ամենքը միահամուռ ոգեւորուած երկնային սիրով՝ նուազ չերեւցան աշխարհի զրկեալներէն: Որովհետեւ թէ աւագագոյնները եւ թէ մանկագոյնները հագան հաւատքի միեւնոյն առաքինութիւնը: Ամենեւին չյիշեցին մայրենի ազնուականութեան փափուկ անունը. այլ աշխարհիս կեանքը տանջանքներով վարող՝ շինական սովորութեանց մէջ վշտաբեր մարդերու պէս, եւ անոնցմէ ա՛լ աւելի չարքաշութիւն յանձն առին:

Ոչ միայն յոգիսն մխիթարեալ կացին առ աներեւոյթ զաւրութիւն յուսոյն յաւիտենից, այլ եւ մարմնոյ նեղութեամբք առաւել եւս բարձին զբեռն ծանրութեան։ Զի թէպէտ եւ ունէին զիւրաքանչիւր ձեռնասուն սպասաւորս, ոչ ոք երեւէր ի նոցանէ` թէ ո՛ր տիկինն իցէ եւ կամ ո՛ր նաժիշտն. մի հանդերձ էր հասարակաց, եւ միապէս գետնախշտիք երկոքեան։ Ոչ ոք ումեք անկողնարկ լինէր. քանզի եւ չճանաչէին իսկ զխոտեղէնսն ընտրել ի միմեանց. մի գոյն թխութեան փսիրայիցն, եւ մի գոյն սեւութեան սնարից բարձիցն։

Not only did they comfort their souls with the invisible power of their hope of eternity, but through their physical troubles they bore even greater burdens. For although each mistress had her own handmaid, one could not tell which was which, for there was one manner of clothing for all, and floor beds for both. They did not make one another’s beds because they could not even tell their pallets apart. Their mats had the same dark shade and their pillows were the same shade of black.

Ոչ միայն սփոփեցան իրենց հոգիին մէջ յաւիտենական յուսոյն զօրութեան համար, այլ եւ մարմնական նեղութիւններով ա՛լ աւելի ստանձնեցին ծանր բեռը: Որովհետեւ անոնք թէպէտ ունէին իրենց ձեռնասուն սպասաւորները, սակայն անոնցմէ ոչ մէկը յայտնի կ’ըլլար թէ ո՛րն է տիկինը, եւ կամ ո՛րն է սպասուհին. ամենուն հագուստը մէկ էր, եւ երկուքն ալ գետնի վրայ կը պառկէին հաւասարապէս: Ոչ մէկը մէկուն անկողինը կը փռէր, որովհետեւ խոտեղէններն իսկ չէին գիտեր զանազանել իրարմէ. ինչ որ էր փսիաթներու թուխ գոյնը, միեւնոյն էր իրենց գլխու բարձերուն սեւ գոյնը:

Ոչ գոյր նոցա խախամոքք անուշարար առանձինն, եւ ոչ հացարարք որոշեալ ի պէտս սպասու ըստ ազատաց կարգի, այլ հասարակաց էր։ Շաբաթամուտն ըստ կարգի միայնակեցաց, որ յանապատս բնակեալ են։ Ոչ ոք ումեք ջուր ի ձեռս արկանէր, եւ ոչ կրտսերք աւագաց դաստառակս մատուցանէին. չանկաւ աւշնան ի ձեռս փափկասուն կանանց, եւ ոչ մատուցաւ եւղ ի զուարթութիւն խրախութեան։ Չեդան առաջի սուրբ սկտեղք, եւ ոչ անկան բաժակակալք յուրախութիւն. չեկաց ուրուք նոցա նուիրակ առ դուրս, եւ ոչ կոչեցան պատուականք յարանց ի տաճարս նոցա. չյիշեցան նոցա, թէ գուցէ ոք ամենեւին ի բնակասնունդ դայեկաց եւ կամ բնաւ ի սիրելի հարազատաց։

They did not have their own chefs to make delectable foods for them, nor their own bakers to serve them according to their noble rank; life was rather communal. They passed the day before Sabbath like monks in a hermitage. No one laid a hand on water, and the juniors did not offer towels to the seniors. Soap did not touch the hands of the delicate women, nor were any perfumes brought to them for festive cheer. No spotless platters were placed before them, nor did they receive saucers for their merriment. No hired hand was sent to their door, nor were any venerable men sent to their palaces. They did not so much as recall their dayeaks nor their beloved relatives.

Առանձին համեղ կերակուրներ շինող խոհարարներ չունէին, ոչ ալ ազնուականներու պէս իրենց պէտքին որոշուած հացարարներ, այլ հասարակաց էր ամէն բան: Շաբաթամուտը անապատի մէջ բնակող մենակեցիկներու սովորութեան պէս էր: Ոչ ոք ջուր կը լեցնէր մէկու մը ձեռքը, ոչ ալ փոքրերը անձեռոց կու տային աւագներուն. օշնան չինկաւ փափկասուն կիներուն ձեռքը, ոչ ալ անուշահոտ իւղ մատուցուեցաւ զուարթութեան համար: Անոնց առջեւ չդրուեցան թանկագին ափսէներ. ոչ ալ բաժակակալները` մէջտեղ բերուեցան ուրախութեան համար. անոնցմէ ոչ մէկը հիւրընկալ ունեցաւ իր դրանը առջեւ. ոչ ալ պատուաւորներ հրաւիրուեցան անոնց սեղանին: Անոնց մտքէն չանցաւ թէ մէկը ունեցած է ընտանի դայեակ մը կամ սիրելի հարազատ մը:

Փոշոտեցան եւ ծխոտեցան սրահակք եւ սրսկապանք նորեկ հարսանց, եւ սարդի ոստայնք ձգեցան ի սենեակս առագաստաց նոցա. կործանեցան բարձրագահք տաճարաց նոցա, եւ խանգարեցան սպասք երախանաց նոցա. անկան կործանեցան ապարանք նոցա, եւ տապալեալ աւերեցան ամուրք ապաստանի նոցա։ Չորացան ազազեցան բուրաստանք ծաղկոցաց նոցա, եւ տաշտախիլ եղեն որթք գինեբեր այգեաց նոցա։

The curtains and linens of the newlyweds’ bedrooms became dusty and ashy and cobwebs were left throughout. The lofty seats of their halls were destroyed, the tableware for their guests was broken; their palaces fell in ruins, and their strongholds of refuge were demolished and laid to waste. Their flower gardens dried up and withered away, and their viniferous vineyards were uprooted.

Փոշոտեցան նորեկ հարսերու սրահներն ու սրսկապանքները. եւ սարդի ոստայններ հիւսուեցան անոնց առագաստի սենեակներուն մէջ. տապալեցան անոնց սեղանատուններուն պատւոյ աթոռները, եւ խանգարեցան անոնց սեղաններուն սպասները. ինկան կործանեցան անոնց ապարանքները, եւ տապալած աւերեցան անոնց ապաստանին ամուր տեղերը: Չորցան անոնց ծաղկալից բուրաստանները, եւ արմատախիլ եղան անոնց գիներուն գինեբեր որթատունկերը:

Աչաւք իւրեանց տեսին զյափշտակութիւն արարոց իւրեանց, եւ ականջաւք իւրեանց լուան զչարչարանս վշտից սիրելեաց իւրեանց. առան գանձք իւրեանց յարքունիս, եւ ոչ մնացին ամենեւին զարդք երեսաց իւրեանց։

With their own eyes they witnessed the plunder of their own things, and with their own ears they heard the grievous torments of their loved ones. Their treasures were seized by the royal and no jewelry at all remained on their faces.

Աչքերով տեսան իրենց ունեցածին յափշտակութիւնը, ու իրենց ականջովը լսեցին իրենց սիրելիներուն վշտալից չարչարանքները. արքունիք գրաւուեցան իրենց գանձերը, եւ ամենեւին չմնացին իրենց երեսներուն զարդերը:

Տիկնայք փափկասունք Հայոց աշխարհին, որ գրգեալք եւ գգուեալք էին յիւրաքանչիւր բաստեռունս եւ ի գահաւորակս, հանապազ բոկ եւ հետի երթային ի տունս աղաւթից, անձանձրոյթ խնդրեալ ուխտիւք, զի համբերել կարասցեն մեծի նեղութեանն։ Որ ի մանկութենէ իւրեանց սնեալ էին ուղղովք զուարակաց եւ ամճովք էրէոց, խոտաբուտ կենաւք իբրեւ զվայրենիս ընդունէին զկերակուրն մեծաւ խնդութեամբ, եւ ոչ յիշէին ամենեւին զսովորական փափկութիւնն։ Սեւացեալ ներկան մորթք մարմնոյ նոցա, վասն զի ցերեկ արեւակէզք էին եւ զամենայն գիշերսն գետնաբեկք։

The delicate ladies of Armenia who were brought up in scarlet, each with her own basterna and palanquin, were now going barefooted into houses of prayer, tirelessly wishing to be able to endure their great troubles. The ladies, who, having been nourished on the brains of cattle and the tender meat of game from childhood, now lived on herbs, cheerfully receiving their portion like wild animals without recalling at all the delicate lives that they were accustomed to. Their skins blackened, for throughout the day they were exposed to the sun, and every night they slept on the floor.

Հայաստանի փափկասուն տիկինները, որոնք փայ փայուած ու գգուուած էին իրենց փափուկ նստարաններուն եւ գահաւորակներուն վրայ, ամէն օր փոկոտն ու հետի կ’երթային աղօթատուն, պաղատելով անձանձրոյթ որ կարենան տոկալ այն մեծ նեղութեան: Անոնք որ իրենց մանկութենէն ի վեր սնած էին զուարակներու կակուղ միսով եւ էրէներու փափուկ կերակուրներով, լեռնաբնակներու պէս խոտաբուտ կեանքով՝ կերակուրները կ՚ընդունէին մեծ ուրախութեամբ, եւ չէին յիչեր երբեք սովորական փափկութիւնը: Սեւցան անոնց մարմնոյն մորթերը, որովհետեւ ցորեկը արեւակէզ էին, եւ բոլոր գիշերը գետնի վրայ պառկած:

Սաղմոսք էին մշտնջենաւորք մրմունջք ի բերանս նոցա, եւ մխիթարութիւնք կատարեալք ընթերցուածք մարգարէիցն։ Միաբանեցին երկու իբրեւ ամոլք հաւանք եւ հաւասարք՝ ուղիղ տանելով զակաւսն արքայութեան, զի առանց վրիպելոյ հասցեն ի նաւահանգիստն խաղաղութեան։

Psalms were everlasting murmurs in their mouths and the readings of the prophets were perfect consolations. They paired up like willing and equal husbands and wives, leading the furrow to the kingdom [of heaven], that they unerringly reach the harbor of peace.

Սաղմոսները մշտնջենաւոր մրմունջներ էին անոնց բերնին մէջ, եւ մարգարէներու ընթերցուածները՝ անոնց կատարեալ սփոփանք: Երկու երկու միաբանեցան՝ կամակից եւ հաւասար ամոլներու պէս՝ ուղիղ վարելով արքայութեան ակօսը, որպէսզի առանց վրիպելու հասնին խաղաղութեան նաւահանգիստը:

Մոռացան զկանացի տկարութիւն, եւ եղեն արուք առաքինիք ի հոգեւոր պատերազմին. մարտ եղեալ կռուեցան ընդ մեղսն կարեւորս, հատին կտրեցին եւ ընկեցին զմահաբեր արմատս նորա։ Միամտութեամբ յաղթեցին խորամանկութեան, եւ սուրբ սիրով լուացին զկապուտակ ներկուածս նախանձուն. հատին զարմատս ագահութեան, եւ չորացան մահաբեր պտուղք ոստոց նոցա։ Խոնարհութեամբ կռփեցին զամբարտաւանութիւն եւ նովին խոնարհութեամբ հասին երկնաւոր բարձրութեանն։ Աղաւթիւք բացին զփակեալ դրունս երկնից, եւ սուրբ խնդրուածովք իջուցին զհրեշտակս ի փրկութիւն. լուան աւետիս ի հեռաստանէ, եւ փառաւորեցին զԱստուած ի բարձունս։

They forgot their feminine weakness and put on manly virtue in spiritual war, and in this war they battled against grave sins and cut down and threw away their deadly roots. They conquered artifice with artlessness and with holy love they washed away the blue stain of envy. They cut the roots of avarice so that the deadly fruit of its branches withered. They beat arrogance with humility, and with the same humility they reached heavenly heights. With prayers they opened the shut gates of heaven and with holy invocations they brought down the angels for their salvation. They heard the good news from afar and glorified God in the highest.

Մոռցան կանացի տկարութիւնը, եւ հոգեւոր պատերազմի մէջ՝ իբրեւ քաջ այրեր՝ կռուեցան ծանր մեղքերու դէմ, կտրեցին ձգին անոր մահաբեր արմատները: Անկեղծութեամբ յաղթեցին խորամանկութեան, եւ նախանձին կապուտակ ներկուածը լուացին սուրբ սիրով. կտրեցին ագահութեան արմատները, եւ չորացան անոնց ոստերուն մահաբեր պտուղները: Խոնարհութեամբ կռփեցին ամբարտաւանութիւնը, եւ նոյն խոնարհութեամբ հասին երկնաւոր բարձրութեան: Աղօթքով բացին երկինքի փակուած դռները, եւ սուրբ խնդրուածներով փրկութեան իջուցին հրեչտակները. աւետիս լսեցին հեռուէն, եւ բարձունքի մէջ փառաւորեցին Աստուած:

Այրիք որ ի նոսա էին՝ եղեն վերստին հարսունք առաքինութեան, եւ բարձին յանձանց զնախատինս այրութեանն։ Իսկ կանայք կապելոցն կամաւք կապեցին զմարմնաւոր ցանկութիւնս, եւ եղեն կցորդ չարչարանաց սուրբ կապելոցն. ի կեանս իւրեանց նմանեցին քաջ նահատակացն մահուամբ, եւ ի հեռաստանէ եղեն վարդապետք մխիթարիչք բանտարգելեացն։ Մատամբք իւրեանց վաստակեցին եւ կերակրեցան, եւ զկարգեալ ռոճիկ նոցա յարքունուստ՝ ամ յամէ թոշակ առնէին եւ տային տանել նոցա ի մխիթարութիւն։ Անարիւն ճիպռանց նմանեցին, որ երգոյն քաղցրութեամբ առանց կերակրանաց կեան, եւ կենդանի են միայն զաւդն ծծելով, զանմարմնոցն բերեն զնմանութիւն։

The widows who were among them once again became brides of virtue and removed from themselves the disrepute of widowhood. The wives in shackles willingly shackled their physical desires and became partakers of the tortures of the holy prisoners; in their lives they were like unto the valiant nahataks unto death, and from afar they became teachers of comfort for the prisoners. With their own fingers they labored and nourished themselves, and reserving the stipends that they received from the royal treasury, year by year they collected these payments and had them sent to the prisoners for their comfort. They looked like bloodless orthopterids, who with their sweet song live without food, and exist by sucking in air in like bodiless beings.

Անոնց մէջ գտնուող այրիները, նորէն հարսեր եղան առաքինութեան, եւ իրենցմէ վերցուցին այրիութեան նախատինքը: Իսկ կապեալներու կիները կամովին կապեցին մարմնաւոր ցանկութիւնները, եւ մասնակից եղան սուրբ կապեալներուն չարչարանքներուն, իրենց կեանքին մէջ նմանեցան մեռնող քաջ նահատակներու, եւ հեռուէ մխիթարիչ վարդապետներն եղան բանտարկեալներուն: Իրենց մատներովը աշխատեցան ու կերակրուեցան, եւ արքունիքէն իրենց սահմանուած ռոճիկը տարուէ տարի առին իբրեւ թոշակ եւ անոնց ղրկեցին մխիթարութեան համար: Նմանեցան անարիւն ճպուռներու, որ անոյշ երգով կ’ապրին առանց կերակուրի, եւ կենդանի են միայն օդը ծծելով, անմարմիններու կը նմանին:

Բազում ձմերաց հալեցան սառնամանիք. եհաս գարուն եւ եկին նորեկ ծիծռունք. տեսին եւ խնդացին կենցաղասէր մարդիկ, եւ նոքա ոչ երբէք կարացին տեսանել զանձկալիսն իւրեանց։ Ծաղիկք գարնանայինք յիշատակեցին զպսակասէր ամուսինս նոցա, եւ աչք իւրեանց կարաւտացան տեսանել զցանկալի գեղ երեսաց նոցա։ Սպառեցան բարակք որսականք, եւ խցեալ կուրացան արշաւանք որսորդաց։ Բնագրաւք յիշատակեցան նոքա, եւ ոչ մի տաւնք տարեկանաց ոչ ածին զնոսա ի հեռաստանէ. ի ճաշատեղս նոցա նոցա հայեցան եւ արտասուեցին, եւ յամենայն յատեանս յիշեցին զանուանս նոցա։ Բազում արձանք կանգնեալ էին յանուն նոցա, եւ անուանք իւրաքանչիւր նշանակեալ ի նոսա։

The ice of many winters melted; spring came, and with it, new swallows; the life-loving people saw this and rejoiced, but never again were they able to see those whom they had longed for. The flowers of spring reminded them of their faithful husbands and their eyes yearned to see their handsome faces. The hounds passed away and the hunting expeditions disappeared. They commemorated their husbands in epigraphs, yet not one of the annual feasts brought them back from afar. They looked around and wept upon their absence at the dining halls, and their names were recalled at all the ateans. Many monuments were erected in their honor, with each of their names inscribed upon them.

Շատ ձմեռներու սառերը հալեցան, գարուն հասաւ եւ եկաւ նորեկ ծիծառներ, կենցաղասէր մարդիկ տեսան ու խնդացին, եւ ասոնք երբեք չկրցան տեսնել իրենց ցանկալիները: Գարնանային ծաղիկները յիշատակեցին անոնց պսակասէր ամուսինները, եւ իրենց աչուըները կարօտացան տեսնել անոնց երեսին ցանկալի գեղեցկութիւնը: Սպառեցան որսական բարակները, եւ դադրեցաւ որսորդներու արշաւանքը: Անոնք բնագիրներով յիշատակուեցան, եւ ոչ մէկ տարեկան տօներ բերին զանոնք հեռու տեղերէ, նայեցան անոնց ճաշատեղերուն եւ արտասուեցին, ու բոլոր ժողովներու մէջ յիշեցին անոնց անունները: Շատ արձաններ կանգնուեցան անոնց անունով, եւ իւրաքանչիւրին անունները նչանակուեցան անոնց վրայ:

Եւ իբրեւ այնպէս յամենայն կողմանց ալէկոծ լինէին միտք նոցա, ոչ ինչ կասեալ թուլացան յերկնաւոր առաքինութենէն։ Արտաքնոցն երեւէին իբրեւ այրիք սգաւորք եւ չարչարեալք, եւ յոգիս իւրեանց զարդարեալք եւ մխիթարեալք երկնաւոր սիրով։

And while their minds were thus tossed about in every direction, they never ceased from nor slackened their heavenly virtue. To observers they appeared as like mournful and suffering widows, yet their souls were adorned and consoled with divine love.

Ու երբ ամէն կողմերէն կ’ալեկոծուէին անոնց մտքերը, բնաւ չթուլացան երկնաւոր արքայութենէ: Սգաւոր ու չարչարուած այրիներու պէս կ’երեւնային օտարներուն եւ իրենց հոգիներուն մէջ` երկնաւոր սիրով չարչարուած ու մխիթարուած:

Ոչ եւս սովորեցին հարցանել զեկեալ ոք ի հեռաստանէ, եթէ ե՛րբ լինիցի մեզ տեսանել զսիրելիսն մեր. այլ այն էին իղձք աղաւթից նոցա առ Աստուած, եթէ որպէս սկսանն՝ քաջութեամբ ի նմին կատարեսցին լի երկնաւոր սիրովն։

They were no longer accustomed to asking those who came from afar, ‘When will we be able to see our beloveds?’, for they avidly prayed to God to be able to fulfil what they started with the same strength and full of divine love.

Ալ սովորութիւն չունեցան հեռու տեղերէ եկողի մը՝ սա հարցումը ընել թէ ե՞րբ պիտի տեսնենք արդեօք մեր սիրելիները. այլ իրենց խնդրուածքը սա էր Աստուծոյ՝ թէ ինչպէ՛ս որ սկիզբ դրին քաջութեամբ, անոր մէջ վախճան հասնին երկնաւոր սիրով լի:

Եւ մեք եւ նոքա հասարակ ժառանգեսցուք զքաղաքամայրն բարեաց, եւ հասցուք խոստացելոց սիրելեացն Աստուծոյ ի Քրիստոս Յիսուս ի Տէր մեր։

And may we and they together inherit the capital of goodness and attain the promises made to the beloveds of God through Christ Jesus our Lord.

Եւ մենք ու անոնք հաւասարապէս ժառանգենք բարիքի մայրաքաղաքը, եւ հասնինք մեր Տիրոջ Յիսուս Քրիստոսով՝ Աստուծոյ սիրելիներուն տրուած խոստումներուն: