Matthew of Edessa’s Chronicle #

Իսկ ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ եւ ի ՆԱ թուականին Հայոց եղեւ սով սաստիկ ի բազում տեղիս. բայց յաշխարհն հարաւոյ յերկրին Տաճկաց եղեւ նեղութիւն մեծ եւ առաւել քան զամենայն ի Միջագետս. եւ ի խստութենէ սովոյն տագնապ եւ տատանումն լինէր ի բազում տեղիս եւ եւս ի հռչակաւոր մայրաքաղաքն յՈւռհա, զոր կանգնեաց Տիգրան արքայ Հայոց։ Եւ կացեալ սովն յայնմ աշխարհին զամս եւթն, եւ անթիւ լինէր կոտորածն յերեսաց սովոյն այն. եւ յաշխարհին Տաճկաց լինէր անցումն մեծ եւ ի քրիստոնէից անթիւք մեռան յերեսաց բարկութեան սովոյն։ Եւ զկնի երկու ամի եկեալ մարախ յայնմ գաւառի որպէս զաւազ ծովու եւ ապականեաց զերկիրն։ Եւ սաստկանայր սովն առաւել. եւ զայրացեալ բազմաց եւ անողորմ գազանաբար յարձակեալ՝ զմիմեանս ուտէին, եւ իշխանքն եւ մեծամեծքն ընդօք եւ մրգօք կերակրէին. եւ եղեւ անցումն անասնոց. բազում գեւղք եւ գաւառք անմարդաբնակ լինէին եւ այլ ոչ շինեցան մինչեւ ցայսօր ժամանակի։

In those days, in 401 of the Armenian Era [A.D. 952], there was severe famine in many places. However, in the land to the south, in the country of the Tachiks [Arabs], there was great suffering—more than in all the rest of Mesopotamia. With the worsening of the famine came turmoil and agitation in many areas, especially in the renowned metropolis of Edessa, which had been constructed by Tigran, king of the Armenians. Famine lasted in that land for seven years, and those who died from it were without number. There was great mortality also in the land of the Tachiks and countless Christians died from the wrath of the famine. Two years later locusts—as many of them as the sands of the sea—came to that district and polluted the country. Meanwhile, the famine grew even more devastating. Many [people] became enraged and, mercilessly, like beasts, attacked, [slaughtered,] and devoured one another. As for the princes and grandees, they dined on legumes and fruit. [The area] became devoid of animals, and many villages and districts became depopulated, and they have not [re]built [these places] to the present day.

Դարձեալ ի թուականութեանս Հայոց ՆԷ ամին զօրաժողով լինէին ազգն Արաբկաց յՈւռհա եւ յամենայն Եդեսացւոց աշխարհն եւ ահագին բազմութեամբ անցեալ ընդ մեծ գետն Եփրատ եւ եկեալ ի վերայ ամուր քաղաքին, որ կոչի Սամուսատ։ Եւ ելանէր ի պատերազմ զօրապետն Հոռոմոց, որում անուն ասէին Պառակամանոս, այր զօրաւոր եւ քաջ. եւ ի դուռն քաղաքին բախէին զմիմեանս, եւ յաւուր յայնմիկ հարին Տաճկունք զզօրսն Հոռոմոց եւ արարին կոտորած մեծ առ դրան քաղաքին. եւ յետ աւուրց ինչ առաւ քաղաքն Սամուսատ, մերձ ի քաղաքն յՈւռհա։

In 407 of the Armenian Era [A.D. 958] the nation of the Arabs massed troops at Edessa and throughout the land of Edessa and, with an enormous multitude, they crossed the great Euphrates River and came against the fortified city named Samosata. There arose against them in battle the military commander of the Romans [Byzantines] who was called [the] Paracoemomenus, a brave and powerful man. [The two armies] clashed with each other at the city gate and, on that day, the Tachiks beat the Byzantine troops and there was great killing by the city gate. After some days the city of Samosata, which is close to the city of Edessa, was taken.

Իսկ ի թուականութեանս ազգիս Հայոց ի ՆԸ ամին զօրաժողով արարեալ թագաւորն Հոռոմոց Ռամանոս եւ գայ ի վերայ Տաճկաց. եւ անցեալ ընդ համատարած ծովն Ովկիանոս, եւ նաւովք անցանէր ի մեծ կղզին, որ ասի Կրիտ. եւ սաստիկ պատերազմաւ առեալ զնա ի զօրացն Եգիպտոսի, վասն զի զամենայն կղզիքն եւ զամենայն ծովեզերեայց աշխարհն Արաբկաց ազգն ունէին զամս չորս հարիւր։ Յայսմ ամի կոտորեցին զօրք Հայոց զՀամտուն զօրապետն Տաճկաց։

In 408 of the Armenian Era [A.D. 959] Romanus, king [emperor] of the Byzantines, massed troops and then came against the Tachiks. Crossing the vast Ocean Sea [the Mediterranean] he went by ship to the great island named Crete. After a fierce battle, he took it from the forces of Egypt, for all the islands [in those parts] and the land of the coast had been held by the nation of the Arabs for four hundred years. In the same year, the forces of the Armenians defeated Hamdun, the military commander of the Tachiks.

Յամի թուականութեանս Հայոց ի ՆԺ զԱնաւարզա եւ զՀալապ էառ Արապիկն ի թագաւորէն Մսրայ եւ անթիւ արար զկոտորածն, առաւել քրիստոնէից քան իւրեանց ազգին։

In 410 of the Armenian Era [A.D. 961] the Arabs took Anazarbus and Aleppo from the king of Egypt and made a countless slaughter, more of Christians than of their own people.

Յայսմ ամի ժողով արար զօրապետն Հայոց զմարզպետական գունդն քառասուն եւ հինգ հազար արանց քաջաց, զատ ի յարքունական գնդէն. եւ ժողովեցան ամենայն իշխանքն աշխարհաց տանն Հայոց առ սուրբ հայրապետն Անանիա, վասն զի տացեն զօծումն թագաւորութեան որդւոյն Աշոտի Գագկայ ըստ առաջին օծման հարցն իւրոց, վասն զի չեւ եւս էր նստեալ յաթոռ թագաւորութեան տանն Հայոց եւ ոչ էր եդեալ թագ ի վերայ գլխոյ իւրոյ։

In the same year the military commander of the Armenians convened an assembly of 45,000 valiant men of the marzpetakan brigade, separate from the royal brigade. And all the princes of the Houses of the land of the Armenians assembled by the blessed patriarch Anania to anoint to the kingship Gagik, son of Ashot, in accordance with the earlier anointing of his fathers. For up to this time [Gagik] had not sat on the throne of the kingdom of the House of the Armenians, and a crown had not been placed on his head.

Հարկաւորեալ կոչեցին զամենագովելին զՏէր Յովհաննէս կաթուղիկոսն Աղուանից աշխարհին, եւ քառասուն եպիսկոպոսունք ընդ նմա. եւ մեծաշուք իշխանութեամբ կոչեցին զՓիլիպպոս զթագաւորն Աղուանից՝ զայր աստուածային եւ զսուրբ, զորդին Գողազգակայ որդւոյ Վաչագանայ, որք էին թագաւորք Աղուանից աշխարհաց։

Of necessity, they invited the most praiseworthy Lord Yovhanne’s, Catholicos of the land of the Aghuans, and forty bishops with him. With magnificent splendor they invited P’illipos, king of the Aghuans, a spiritual and blessed man. [P’illipos] was the son of Goghazgak, son of Vach’agan, [from a line] which had been kings of the land of the Aghuans.

Եւ յայնմ աւուր եղեւ ժողով ահագին եւ մեծ ի քաղաքն յԱնի, որ եղեւ այժմիկ թագաւորանիստ քաղաք Հայոց։ Եւ յայսմ ամի օծաւ որդի Աշոտի Գագիկ արքայ յօծումն հարց իւրոց եւ նստաւ ի գահոյս առաջին թագաւորացն Հայոց ազգիս, եւ լինէր ուրախութիւն մեծ ամենայն տանն Հայոց, վասն զի տեսին նորոգեալ զաթոռ թագաւորութեան աշխարհիս Հայոց՝ ըստ առաջին հարցն։ Եւս առաւել լինէին ուրախ յաղագս քաջութեանն Գագկայ, վասն զի էր կորովի եւ այր պատերազմող։ Եւ յայնմ աւուր լինէր հանդէս զօրաց նորա հարիւր հազարաց վառելոց ընտիր արանց ի մարտ պատերազմաց անուանեաց եւ քաջ կորովեաց. վասն զի որպէս զկորիւնս առիւծուց կամ որպէս զձագս արծուեաց յուզէին զօր պատերազմին։ Եւ լուեալ զայս ամենայն շուրջակայք եւ ամենայն թագաւորք ազգաց՝ Ափխազաց եւ Յունաց, Բաբելացւոց եւ Պարսից, տուրս եւ սէրս հանդերձ պատուական ընծայիւք յուղարկէին ի փառաւորութիւն Հայոց թագաւորութեանն։ Եւ յայնժամ զթագաւորն Աղուանից զՓիլիպպէ եւ զկաթուղիկոսն զՏէր Յովհաննէսն, զեպիսկոպոսունսն եւ զզօրսն, որ եկին զհետ թագաւորին եւ հայրապետին, եւ յուղարկեցին մեծամեծ տրօք եւ սիրով յաշխարհն Աղուանից, որ էր աթոռ սուրբ առաքելոցն Թադէոսի եւ Բարդուղիմէոսի, որք են նահապետք առաջինք Հայոց Մեծաց։

On that day an enormous, massive assembly took place in the city of Ani, which was then the royal city of the Armenians. And it was in this same year that Gagik, son of Ashot, was anointed with the same anointing as his fathers and sat upon the throne of the first kings of the Armenian people. There was great rejoicing throughout all the House of the Armenians, since they were seeing renewed the throne of the kingdom of the land of the Armenians, as it was under the first fathers. They were made even happier by the valor of Gagik, for he was a capable, military man. On that day he conducted a review of his troops—100,000 select armed men, renowned for their martial abilities, robust and brave. They resembled lion cubs or eaglets roused into a force for combat. When all the surrounding [folk], and all the kings of the [neighboring] peoples—the Abkhazes, Byzantines, Babylonians, and Persians—heard about [the coronation of Gagik] they sent their affection and money, including precious gifts, to glorify the Armenian kingdom. Then [the Armenian court] sent home to the land of the Aghuans with very magnificent presents and great affection P’ilippe’, king of the Aghuans, and the Catholicos, Lord Yovhanne’s, the bishops and troops which had accompanied the king and the patriarch. [Aghuania] was the throne of the blessed Apostles Thaddeus and Bartholomew, who also were the first [Christian] patriarchs of Greater Armenia.

Իսկ զկնի անցանելոյ երկուց ամաց մեռաւ թագաւորն Հոռոմոց Ռոմանոսն, եւ մնացեալ լինէր երկու որդիք, Վասիլն եւ Կոստանդին՝ որդիք Ռոմանոսի ծերոյն։ Եւ եղեւ յամի ՆԺԲ թագաւորեաց Նիկիփօռ ի վերայ տանն Յունաց. եւ էր այր բարի, սուրբ եւ աստուածասէր, լցեալ ամենայն առաքինութեամբ եւ արդարութեամբ, յաղթող եւ քաջ ի վերայ ամենայն պատերազմաց, ողորմած ի վերայ ամենայն հաւատացելոց Քրիստոսի, այցելու այրեաց եւ գերեաց, դարմանիչ որբոց եւ տնանկաց։

Two years later, the elderly Emperor Romanus of the Byzantines died [A.D. 963] leaving two sons: Basil and Constantine. In 412 of the Armenian Era [A.D. 963], Nicephorus [II, Phocas 963-969] ruled over the House of the Byzantines. He was a good man, holy and pious, full of all virtues and justice, triumphant and valiant in all battles, merciful toward all believers in Christ, a visitor of widows and captives, a comforter of orphans and the poor.

Սա ժողով արարեալ ահագին բազմութեամբ եւ անցեալ ընդ համատարած ծովն Ովկիանոս՝ գայ ի վերայ Տաճկաց, մռմռեալ որպէս զառիւծ սաստիկ պատերազմաւ, եւ խաղայր նախ յաշխարհն Կիլիկեցւոց եւ մեծաւ յաղթութեամբ առնոյր զհռչակաւորն զՏարսոն քաղաք։ Եւ անցեալ էառ զԱտանա եւ զՄսիս եւ զականաւորն զԱնաւարզա եւ ահագին եւ սաստիկ կոտորած էած ի վերայ ազգին Տաճկաց մինչեւ ի դուռն Անտիոքայ քաղաքին։ Եւ դարձաւ թագաւորն Նիկիփօռ մեծաւ յաղթութեամբ եւ անթիւ գերեօք եւ բազմաւ աւարաւ գայ մտանէ ի թագաւորաբնակ քաղաքն ի Կոստանդնուպօլիս. եւ զորդիսն Ռոմանոսի զՎասիլն եւ զԿոստանդինն առ իւր պահէր ի պաղատանն մեծաւ պատուով եւ փառաւորութեամբ։

He massed troops and, with an enormous multitude, crossed the great Ocean Sea [the Mediterranean] and came against the Tachiks, growling like a lion [anticipating a] great battle. First [Nicephorus] went to the land of Cilicia and, in great triumph, took the renowned city of Tarsus. Then he went and took Adana and Msis [Mamistra], and the famous Anazarbus, inflicting massive and severe destruction on the nation of Tachiks as far as the gate of the city of Antioch. Then Emperor Nicephorus returned to the city of Constantinople, the royal residence, in great triumph, with numberless captives and much booty. As for the sons of Romanus, Basil and Constantine, [Nicephorus] kept them with him at the palace in great honor and glory.

Դարձեալ ի թուականութեանս Հայոց ՆԺԸ ոմն մահապարտ, որ եւ յարգելական կղզւոջն կայր, որում անունն կոչէին Չմշկիկ, գաղտ յուղարկեալ առ նա անօրէն եւ պիղծ թագուհին, որպէս թէ հրամանաւ թագաւորին, եհան զնա ի կղզւոյն եւ եբեր ի Կոստանդնուպօլիս առանց գիտելոյ թագաւորին, եւ ի ծածուկ արար ընդ նմա դաշինս սպանանել զՆիկիփօռ թագաւորն, եւ խոստացաւ լինել նմա կին, եւ նստուցանել զնա յաթոռ թագաւորութեանն։ Եւ հաւանեցաւ առնել զհրամանս անօրէն թագուհւոյն։ Եւ սուրբ թագաւորն Նիկիփօռ նստեալ կայր ի գահոյսն իւր ի ժամ երեկոյին եւ վառեալ մոմեղինօք ընթեռնոյր զաստուածային կտակագիրսն։ Եւ եկեալ թագուհին շաղապատէր զթագաւորաւն եւ զթուրն, որ կայր մօտ առ նա, փոկակապս արարեալ պնդագոյն եւ ելեալ գնաց առ չարախորհուրդն իւր. եւ ձեռօքն իւրովք տայր զթուրն մահաբեր ի նա՝ առ ի հեղուլ զարիւն արդարոյն։

In 418 of the Armenian Era [A.D. 969] there was a certain man named Tzimisces, who had been condemned to death and was living on an island. The impious and obscene empress secretly sent to him—as though it was at the emperor’s order—and had him removed from the island and brought to Constantinople. [This was done] without the emperor’s knowledge. She secretly made a pact with him to slay Emperor Nicephorus, and she promised to become his wife and seat him on the imperial throne. [Tzimisces] agreed to effect the wicked empress’ command. And [so it came about that while] the blessed Emperor Nicephorus was seated on his throne one evening, reading the Bible by candlelight, the empress came in and embraced him. [At the same time she secretly] secured the strap holding the sword which was close to him [to prevent him from defending himself later on]. Then she went to her wicked co-conspirator and, with her own hands, gave him the fatal sword with which he was to shed the blood of this innocent man.

Եւ եկեալ Չմշկիկն եւ ծածկաբար ի ներքս վազեաց ի սենեակ թագաւորին։ Եւ տեսեալ զնա թագաւորն՝ ասէ ցնա. «Շո՛ւն կատաղեալ, աստ զի՞նչ ուզես»։ Եւ քաջապէս յարուցեալ թագաւորն յուզէր զթուրն, եւ տեսեալ զի սաստկապէս պնդեալ էր, յայնժամ Չմշկիկն յարձակեցաւ ի վերայ թագաւորին եւ անխնայ գազանաբար խողխողէր զամենաբարի արքայն եւ հերձեալ զնա յերիս մասունս. եւ սպանեալն սուրբ թագաւորն ծածկեալ լինէր ի մէջ արեանն իւրոյ եւ աւանդէր զհոգին ի Քրիստոս դառն մահուամբ։ Եւ տեսանէին զի այծեայս զգեցեալ էր թագաւորն մերկուց ի վերայ մարմնոյն ծածկեալ ծիրանեօք եւ արիւնն սփռեալ ցայտէր զերեսօք սպանողաց զայրն Աստուծոյ. եւ զմարմին նորա թաղեցին մօտ առ սուրբ թագաւորացն յարժանաւոր գերեզմանի։ Եւ նստաւ յաթոռ թագաւորութեանն Յունաց անօրէն Չմշկիկն եւ տիրեալ էառ զԿոստանդնուպօլիս եւ զամենայն սահմանս աշխարհին Հոռոմոց արար ընդ իշխանութեամբ իւրով. եւ զորդիս Ռոմանոսի թագաւորին փախոյց ի յանօրէն թագուհւոյն ի Վասակաւան ի Յանձիթ գաւառին. տարան զՎասիլն եւ զԿոստանդինն առ Սպրամիկն՝ մեծ Մխիթարայ մայրն, զի մի՛ դեղ մահու տացէ նոցա թագուհին եւ սպանանիցէ զնոսա։ Եւ յաղագս անիրաւ մահուանս այս կայր ի մեծի տրտմութեան թագաւորն Չմշկիկ անհանգիստ վիրաւորեալ ոգւով։

Tzimisces came and secretly ran into the emperor’s chamber. When the emperor saw him, he cried out: “What do you want here, you mad dog?” The emperor, bravely getting up, reached for his sword and saw that it was firmly bound. And then Tzimisces attacked the emperor and mercilessly, like a wild beast, stabbed this most goodly monarch, cutting him into three parts. Thus did the blessed emperor surrender his soul to Christ, dying a bitter death, covered with his own blood. With the blood of this man of God spattered and glistening on their faces, the murderers saw that the emperor was wearing a goat’s hair shirt against his skin, concealed under the [imperial] purple [garments]. They buried his body in a worthy cemetery, close to the [other] blessed emperors. Then the impious Tzimisces sat on the throne of the Byzantine empire. He ruled Constantinople and put under his sway all the borders of the land of the Romans. As for the sons of Emperor Romanus, [Tzimisces] had them removed from the wicked empress. [The sons,] Basil and Constantine, were evacuated to Vasakawan in the district of Handzit’, to [the care of] Spramik, mother of the great Mxit’ar, so that the empress would not poison and kill them. Because of this unjust murder [of Nicephorus], Emperor Tzimisces lived in great sorrow, his soul wounded and uneasy.

Իսկ ի վերանալ թուականութեանս Հայոց ի ԴՃԻ մեռանէր Գագիկ արքայն խաղաղական մահուամբ։ Եւ եղեւ հակառակութիւն եւ աղմուկ մեծ ի մէջ երկու որդւոց թագաւորին Գագկայ՝ ընդ Յովհաննէս եւ ընդ Աշոտ։

At the end of the year 420 of the Armenian Era [A.D. 971], King Gagik died a peaceful death. There was discord and a great clamor between the two sons of King Gagik, Yovhanne’s and Ashot.

Յովհաննէս աւագ էր քան զԱշոտ եւ իմաստուն եւ հանճարեղ յոյժ, բայց մարմնովն տարտամ եւ հեղգ եւ թուլամորթ ի պատերազմունս եւ անկիրթ. իսկ Աշոտ կրտսեր էր, այլ էր արի արի եւ քաջ եւ զօրաւոր, անպարտելի եւ յաղթող ի պատերազմունս։ Բայց բռնակալեաց Յովհաննէս զաթոռ թագաւորութեանն Հայոց. եւ Աշոտ շրջէր զօրօքն եւ աւար հարկանէր զբազում տեղիս եւ նեղէր զքաղաքն Անի. եւ գնացեալ առ Սենեքարիմ թագաւորն Վասպուրականի, առ որդին Ապուսահլի՝ որդւոյ Աշոտոյ, որդւոյ Դերենկանն, որդւոյ Գագկայ՝ Արծրունի ազգաւ, որդիք Ադրամելեքայ արքային Ասորեստանեայց։

Although Yovhanne’s was Ashot’s senior, wise and very brilliant, physically he was unsteady and weak, cowardly in battle and unschooled [in military matters]. Meanwhile, though his junior, Ashot was brave, courageous, and powerful, triumphant and unbeatable in battle. Nonetheless, Yovhanne’s forcibly took the throne of the kingdom of the Armenians. Ashot circulated around with the troops, looting many places and harassing the city of Ani. Then he went to Senek’erim, king of Vaspurakan, to the son of Apusahl, son of Ashot, son of Derenik, son of Gagik of the Ardzruni line, who were descendants of Adramelik’, king of Assyria.

Եւ առեալ Աշոտ զօրս ի նմանէ եւ անցանէր առ Գուրգէն թագաւորն Անձեւացեաց եւ խաղայր զօրօքն եւ գայր հասանէր ի լեառն Վարագ եւ մտանէր ի վանք սրբոյ Նշանին Քրիստոսի. եւ երկրպագեալ առաջի աստուածընկալ Խաչին Աստուծոյ եւ պատկերի սրբուհւոյ Աստուածածնին եւ տուեալ յոսկւոյն Արաբացւոց ընծայ սրբոյ Նշանին երեսուն հազար դահեկանս՝ զոր եհան ի Բաղդատ քաղաքէն, զոր էր պարգեւեալ նմա խալիփայն, եւ արար զայն Աշոտ պահարան սրբոյ Նշանին եւ զարդարեաց զնա ակամբք եւ մարգարտօք. եւ ինքն զօրօք բազմօք հասանէր ի թագաւորանիստ քաղաքն յԱնի։ Եւ իբրեւ լուաւ Յովհաննէս զգալն Աշոտոյ եղբօրն իւրոյ, հրամայեաց փող պատերազմի հարկանել, եւ ինքն ի գահոյսն անշարժ նստեալ կայր, վասն զի անհմուտ էր պատերազմի. եւ դղրդեալ քաղաքն Անի՝ ելանել ի պատերազմ ընդ Աշոտոյ քառասուն հազար հետեւակաց եւ քսան հազար ձիաւորաց։

Getting troops from him, [Ashot] continued onto Gurge’n, king of the Andzewats’is, advancing with his forces to Mount Varag. There he entered the monastery of Surb Nshan of Christ, and prostrated himself before the Cross which had received Christ and the picture of the blessed Mother of God.He also gave as a gift to [the monastery of] Surb Nshan 30,000 dahekans of Arab gold, which the caliph had bestowed on him in Baghdad. Ashot also had a reliquary made for the [fragment of the] Holy Cross, and adorned it with gems and pearls. Then, with many troops, he went to the city of Ani, the royal residence. Now as soon as Yovhanne’s heard about the coming of his brother Ashot, he ordered that the trumpets of war be sounded—though he himself remained immovably seated on the throne, as he was unskilled in battle. The city of Ani was roused to fight against Ashot, with 40,000 infantry and 20,000 cavalry.

Եւ յանժամ մի ոմն իշխան ի զօրաց թագաւորին Վրաց՝ ի դեսպանութիւն եկեալ առ Յովհաննէս արքայ. վասն զի մայրն Յովհաննիսի եւ Աշոտոյ դուստր էր Վրաց թագաւորին Գէորգէ՝ Կատրամիդէս թագուհին. եւ ասէր իշխանն Վրաց ընդ թագաւորն Յովհաննէս. «Ո՛վ արքայ Յովհաննէս, հրամայեա զի ցուցանիցեն ինձ միայն զԱշոտ, եւ ես ձերբակալ արարից զնա եւ կապանօք բերից զնա առաջի քո»։ Վասն զի այրն այն էր այր քաջ եւ անպարտելի ի պատերազմ. եւ ասէր Յովհաննէս թագաւորն ցայրն այն. «Ահա այր հզօր է Աշոտ, դու զիա՞րդ կարես ածել զնա առաջի իմ»։ Եւ ասէր իշխանն Վրաց. «Ի ձիոյն առից զնա կենդանի»։ Ասէ ցնա Յովհաննէս, եթէ «Զկորիւն առիւծու մի՛ արհամարհիցես՝ մինչեւ տեսանիցես»։ Եւ յորժամ ճակատեցան ընդ միմեանս, իշխանն որ յԱփխազաց, որպէս զարծուի ընթացեալ ի ձայն բարձր յուզէր զԱշոտ եւ ասէր. «Ո՛վ է Աշոտ, յառաջ եկեսցէ»։

At this juncture, a certain prince from the forces of the king of Georgia [Iberia] had come on an embassy to King Yovhanne’s. For the mother of Yovhanne’s and Ashot was Queen Katramide’, daughter of the Georgian King Giorgi. The Georgian prince said to King Yovhanne’s: “O, King Yovhanne’s, just order them to point out to me Ashot and I shall arrest him and bring him before you in fetters.” For [the speaker] was a brave man, invincible in battle. But King Yovhanne’s said to that man: “Behold, Ashot is mighty. How can you lead him before me?” And the Georgian prince said: “I shall take him from his horse, living.” Yovhanne’s responded: “Don’t judge a lion’s cub until you’ve seen it.” Now when [the two sides] were drawn up for battle with one another, the prince, who was [an] Abkhaz, called out in a loud voice, like an eagle’s, seeking Ashot: “Who is Ashot? Let him come forward.”

Եւ լուեալ Աշոտ եղեւ զայրացեալ իբրեւ զինծ. եւ յուզեալ զմիմեանս ընթանային առ իրեարս. եւ իշխանն Վրաց զնիզակն եդեալ ի վերայ Աշոտոյ, իսկ Աշոտ իբրեւ զկայծակն ի ներքոյ անցանէր եւ հարկանէր զնա պողովատովն ի վերայ սաղաւարտին եւ զերկաթապատ մարմինն պատառեաց մինչեւ ցստինսն եւ հանդերձ միջօքն յերկիր ընկենոյր։ Եւ եղեւ յաւուր յայնմիկ սաստիկ պատերազմ. եւ դարձուցին զքաղաքն ի փախուստ, մինչ զի փախուցեալքն ոչ ժամանէին մտանել ի քաղաքն, այլ յԱխուրան գետն անկանէին. եւ դարձաւ Աշոտ մեծաւ յաղթութեամբ։ Եւ յետ աւուրց ինչ խորհեցան Բագրատունիքն եւ Պալհաւունիքն եւ այլ ամենայն ազատագունդ զօրքն հայկազանց առնել խաղաղութիւն ի մէջ Յովհաննիսի եւ Աշոտոյ։ Եւ յայնժամ սուրբ հայրապետն Պետրոս եւ իշխանքն ամենայն ելին առ Աշոտ եւ մեծաւ երդմամբ նստուցին զԱշոտ դրուց աշխարհին՝ թագաւոր ամենայն տանն Հայոց, եւ Յովհաննէս նստցի թագաւոր ի քաղաքն յԱնի. եւ եթէ մեռցի Յովհաննէս, Աշոտ լիցի թագաւոր ամենայն տանն Հայոց։ Եւ յայնժամ եղեւ խաղաղութիւն ամենայն աշխարհին Հայոց։

When Ashot heard this, he became as furious as a leopard. Having thus antagonized one another, they approached each other. The Georgian prince threw a lance at Ashot who, quick as lightning, ducked. [Ashot] struck him on the helmet with a steel sword and cleaved [the man’s] armor-clad body down to the chest, and it fell to the ground with the entrails. There was a fierce battle on that day and the city [forces] were put to flight—to the point that those fleeing did not have time to reach the city. Rather, they fell into the Axurean River. And Ashot turned back in great glory. After some days there conferred together the Bagratunis, Pahlavunis, and all troops of the Armenian nobility in order to make peace between Yovhanne’s and Ashot. And then the blessed patriarch Petros and all the princes arose and went to Ashot and, with a solemn vow, seated Ashot as king of all the House of the Armenians outside the gates [of Ani], while Yovhanne’s would sit as king in the city of Ani. Should Yovhanne’s die, Ashot would become king over the entire House of the Armenians. Then there was peace throughout the land of the Armenians.

Յայնմ ժամանակի նստաւ Աբաս ի Կարս թագաւորական իշխանութեամբ՝ հրամանաւ ազգապետին իւրոյ Գագկայ Հայոց արքային, եւ Գուրգէն՝ յԱղուանից աշխարհն, վասն զի յազգէ Հայոց թագաւորացն էին եւ կային ի հնազանդութիւն տանն Շիրակայ։ Իսկ թագաւորն Աշոտ ոչ ժամանեաց բնաւ մտանել ի քաղաքն յԱնի մինչեւ ցօր մահուան իւրոյ։

In that period Abas sat in Kars enjoying royal authority by order of his clan head, Gagik, king of the Armenians, and Gurge’n was [ruling in] the land of the Aghuans. They belonged to the line of the Armenian kings and stood in obedience to the House of Shirak. As for Ashot, he never managed to enter the city of Ani until the day of his death.

Իսկ յայսմ աւուրս Ապիրատ ոմն, որ էր մեծ իշխան Հայոց, որդի Հասանայ, սա վասն Աշոտոյ միաբանութեանն, զոր ունէր յառաջագոյն, երկուցեալ ի թագաւորէն Յովհաննիսէ, ապստամբեալ փախեաւ ի նմանէ եւ գնաց ի Դուին քաղաք առ առ Ապուսուար զօրավարն Պարսից, եւ երկոտասան հազար ձիաւորք ընդ նմա. եւ Ապուսուար մեծարեալ զնա բազում աւուրս։ Յայնժամ մատեան առ Ապուսուար չարախօսք ոմանք եւ ասեն, եթէ «Այսպիսի այր յաղթող եւ զօրաւոր եւ զօրօք բազմօք եկեալ է առ քեզ, կորուստ գործէ քեզ եւ ամենայն տանս Տաճկաց»։ Յայնժամ ոխս առեալ ամիրային ի սիրտ իւր, եւ գաղտ յայլ զօրացն ի զրոյց սիրոյ կոչեաց զԱպիրատն եւ ի ծածուկ կորոյս զայնպիսի այր քաջ, հզօր եւ անուանի ի մէջ ամենայն աշխարհին Հայոց։

Now in these days there lived a certain man named Apirat, son of Hasan, who was a great prince of the Armenians. He was afraid of King Yovhanne’s because of his own earlier alliance with Ashot. And so he rebelled and fled from him, going to Apusuar, general of the Persians, in the city of Dvin, and taking 12,000 cavalry along with him. Apusuar exalted him for many days. Then some slanderers approached Apusuar and said: “Such a victorious and powerful man has come to you with many troops. He will work harm against you and against the entire House of the Tachiks.” Then [desire for] vengeance took hold of the emir’s heart. Unbeknownst to the other troops, [Apusuar] called Apirat to him, as though for a friendly chat, and then secretly did away with this man, who was so brave, mighty, and renowned throughout all the land of the Armenians.

Իսկ իշխան ոմն Սարի անուն, որ էր զօրավար մեծ իշխանին Ապիրատին, առեալ զկին եւ զորդիս նոցա եւ զհեծելագունդ զօրսն եւ գնաց ի քաղաքն յԱնի. եւ թագաւորն Յովհաննէս կարի յոյժ ապաշաւէր զանիրաւ մահն Ապիրատին Հայոց իշխանին։ Եւ որդեաց նորա Ապլջահապայ եւ Վասակայ եւ Սարէ եւ ամենայն զօրացն տայր թագաւորն Հայոց գաւառս եւ զիշխանութիւնս։

Now there was a certain prince named Sari, who was general to the great Prince Apirat. [Sari] took [Apirat’s] wife and children and the cavalry force, and went to the city of Ani. King Yovhanne’s greatly lamented the unjust death of Apirat, prince of the Armenians, and the Armenian king gave districts and authority to his sons, Apljahap and Vasak, as well as to Sari and all the troops.

Յայսմ ժամանակի զօրաժողով արարեալ թագաւորն Դելումաց եւ յանկարծիս գայր հասանէր ի Նիգ գաւառն Հայոց՝ մերձ ի յամուրն Բջնի։ Եւ Վասակ ասպարապետն Հայոց սիրեցեալ որդւովն իւրով Գրիգորիւ եւ այլ փառաւոր ազատօքն նստեալ կայր մեծաւ ուրախութեամբ. եւ հայեցաւ Վասակ ի յառապարս ճանապարհին, եւ ահա գայր այր մի ի շտապս ընդ հետեւակագնացս ճանապարհին. եւ տեսեալ Վասակայ՝ ասէր. «Գուժաբեր է այրն»։ Եւ հասանէր այրն ի դուռն բերդին Բջնոյ, ձայն աղաղակի բարձեալ՝ ասէր. «Գերեցաւ ամենայն գաւառն Նգաց»։

In this period the king of the Delumk’ [Daylamites] massed troops and unexpectedly arrived in the Nik district of Armenia, close to the fortress of Bjni. Now it happened that Vasak, asparapet of the Armenians, was seated in great merriment [in Bjni] with his beloved son, Grigor, and other glorious nobles. Vasak chanced to look out over the rocky road when, behold, he saw a man approaching on foot in a great hurry. Seeing him, Vasak said: “That man is bringing bad news.” When the man reached the gate of the fortress of Bjni, he cried out loudly: “The entire district of Nig has been taken captive.”

Յայնժամ գոչեաց որպէս զառիւծ քաջ զօրավարն Վասակ, եւ յարուցեալ զգենոյր զգեստ երկաթապատ, եւ զկնի նորա եւթն այր ազատ, եւ ըստ պատահելոյ ժամուն այլ հեծելազօրք զկնի նոցա։ Եւ կազմեցան ազատքն զկնի Վասակայ. եւ սլանայր քաջ եւ աղէկ անունն Փիլիպպէ, ընդ նմին եւ Գորգ եւ Չորտուանէլ եւ այլք ոմանք. եւ այսոքիկ արք քաջք եւ յաղթողք ի պատերազմունս. եւ ոչ կարաց Վասակ համբերել սրտին, մինչեւ զօրքն ժողովէին, վասն զի կային ընդ ձեռամբ նորա արք իբրեւ հինգ հազար. եւ առ հպարտութիւն զօրութեան իւրոյ հինգ հարիւր արամբ յառաջեալ որպէս զառիւծ ի Նգաց գաւառին, եւ յանձն արարեալ զտուն իւր եւ զամուրն Բջնի որդւոյ իւրում Գրիգորի։ Եւ հասանէր Վասակ ի վանք մի. հաղորդեցան ինքն եւ ամենայն զօրքն եւ խոստովանեցան զմեղս իւրեանց բարի խոստովանութեամբ, որ ի Քրիստոս Յիսուս։ Եւ ի ճանապարհին հանդիպեալ ի գեւղ մի եւ տեսին, զի այլազգիքն կոտորեալ էին զամենայն գեւղն առ հասարակ, եւ զօրք այլազգեացն պատեալ էին շուրջ զեկեղեցեաւն եւ զհաւատացեալսն որք ի ներքս կային կոտորէին զնոսա յանխնայ սրով։

Then the brave General Vasak roared like a lion and rose up, donning his iron coat of mail. Seven nobles also did so, and other cavalry began arriving. The nobles ranged themselves behind Vasak. Then the brave and illustrious P’ilippe’ flew to his side, as did Gorg and Ch’ortuane’l and some others. These men were brave and triumphant in battle. However, Vasak could not restrain his heart until the troops arrived, for he had under his hand some 5,000 men [altogether]. Through pride in the strength of 500 of his men [who were with him at the time], he advanced to the district of Nik, like a lion. He entrusted his House and the fortress of Bjni to his son, Grigor. When Vasak reached a monastery, he and all his troops took communion and confessed their sins, with a goodly confession in Jesus Christ. En route, they came upon a village and saw how the foreigners had destroyed that village completely. Moreover, the foreigners’ troops had surrounded a church and mercilessly were killing with their swords the believers who were inside.

Եւ տեսեալ զայն քաջին Վասակայ, ձայնիւ գոչեաց որպէս զառիւծ, եւ յարձակեցաւ ի վերայ զօրաց այլազգեացն. եւ կոտորեցին զնոսա արս երեք հարիւր, եւ մնացեալքն փախստականք լեալք անկանէին ի զօրսն այլազգեաց։ Եւ ապա շարժեալ գային բազմութիւն բանակին Հայոց ի վերայ զօրացն այլազգեաց եւ իբրեւ անչափ անթիւ տեսանէին զբազմութիւն զօրացն այլազգեաց, յայնժամ միաբան զմահ առաջի եդեալ սկսան արիանալ ի պատերազմին եւ որպէս զգայլս ի մէջ այծեաց եւ կամ որպէս զարծուիս յերամս ձագուց, այնպէս արիաբար գնացին ի մէջ պատերազմին եւ զբազումս խոցեալ դիաթաւալ յերկիր ձգէին։ Յայնժամ ախոյեան մի ելեալ ի զօրացն այլազգեաց սեաւ խափշիկ եւ այր քաջ, որ եւ Եւթն գայլ կոչէին զնա, վասն զինչ որ եօթն գայլքն ի յոչխարսն եւ ի ջոկս նոցա գործէին, սա եւս առաւել ի մէջ զօրաց պատերազմին։

When the brave Vasak observed this, he roared like a lion and attacked the force of the foreigners, killing three hundred of them. The rest were put to flight, fleeing back to the [main] army of the foreigners. Moving forward, the multitude of the Armenian army came upon the troops of the foreigners and saw the uncountable, limitless multitude of the foreigners’ troops. At the sight of this, [the Armenians] together chose death before life and began to take courage for the battle, like a wolf among goats or like an eagle among a flock of chicks. Thus did they bravely go into battle and pierced and felled many of them. At that point there arose from the troops of the foreigners a champion, a dark-skinned Qipchaq, a brave man whom they called Seven Wolves. He was so called because he did more [damage] in warfare among the [enemy] troops than did seven wolves attacking a flock of sheep.

Եւ ահա գայր խափշիկն իբրեւ զսեաւ ամպ որոտալով, որ բոց հատանէին ի վերայ զրահից նորա, եւ ձայն տուեալ եւ յանուանէ յուզէր Վասակ։ Հայեցաւ քաջն Եմրան, եւ ետես զնա, զի ահա գայր որպէս զլեառն մրրկեալ, դարձաւ առ Վասակ եւ ասէր. «Ահա այր անպարտելի եւ քաջ, որ այլ չէ ծնեալ ի վերայ երկրի»։ Եւ ասաց Վասակ. «Ո՛վ առիւծդ եւ քաջդ Եմրան, վասն է՞ր զարհուրեցար ընդ տեսիլ նորա. ահա ես ելից ընդդէմ նորա եւ տաց նմա զպարգեւքն, զոր ետ Դաւիթ Գողիաթու՝ հայհոյչին Աստուծոյ»։ Յայնժամ հասանէր գազան այրն այն, ռումբ եդեալ քաջին Վասակայ, որպէս զի առցէ զնա ի ծայր գեղարդեանն իւրոյ. եւ ի շտապս լեալ Վասակ ի ներքս դիմեաց եւ պողովատ թրովն ի վերայ սաղաւարտին քահեաց եւ յերկուս հերձեաց զխափշիկ քաջն, որ եւ մասունք մարմնոյն յերկիր անկանէին. եւ հաստատեցան ի պատերազմն եւ յանհնարին գործոյն։ Եւ ի սաստկանալ մարտին եւ ի բազմանալ խոցուածոց սուսերացն՝ պակասեաց քաջն Եմրան, վասն զի յանհուն եւ յանհնար պատերազմէն ի միմեանց մոլորեալ եղեն դասք ազատացն, որ եւ զիրերաց մահ ոչ կարացին տեսանել։

And behold, the Qipchaq approached like a thundering black cloud, with sparks flashing on his coat of mail, and he called out, seeking Vasak by name. The brave Emran, seeing the man approaching like a turbulent mountain, turned to Vasak and said: “Behold this invincible and valiant man, the likes of which this world has never seen.” Vasak replied: “O you brave lion, Emran, why are you terrified at the sight of him? Now watch how I will rise up against him and give him the kinds of gifts that David gave to Goliath, who had cursed God.” And then that beast-like man arrived and hurled a projectile at brave Vasak, intending to pierce him with his lance. But Vasak quickly ducked down. Then, with a steel sword, he struck the crest of his [opponent’s] helmet and sliced that brave Qipchaq into two parts which fell to the ground. And thus [the Armenians] were fortified for battle by this unbelievable feat. As the battle grew fiercer and the number pierced by swords grew greater, the brave Emran was not present, since the ranks of azats had strayed from each other in the immense and impossible battle and were not able to see one another’s deaths.

Յայնժամ դարձաւ քաջն Վասակ միայնացեալ եւ գնայր իբրեւ զառիւծ զայրացեալ ընդ մէջ զօրաց այլազգեացն անցանէր եւ էր ձանձրացեալ ի մեծի պատերազմին եւ դիմեալ ելանէր ի լեառն, որ կոչէր Սերկեւելոյ, եւ ի բազում հալածանաց պատերազմին նստեալ ընդ հովանեաւ քարանցն, եւ տեսեալ զնա շինականացն որ փախուցեալ էին։ Յայնժամ մի ոմն նմանեալ Կայենի սպանողին, եկեալ գտանէր զնա, զի ննջէր ի վշտացն. ուժգին բախեաց զնա եւ ընկէց ընդ բարձրութիւն քարին. եւ այսպէս կատարեցաւ քաջն Վասակ Պալհաւունին։

Then brave Vasak, who had become isolated, turned about and, like an enraged lion, cut through the midst of the foreigners’ troops. [Vasak] had wearied from the great battle and went up onto the mountain named Serkeweli, where he sat himself down under the protection of some rocks, suffering from the many harassments of warfare. Some peasants who had been put to flight saw him. Then one of them, like the murderer of Cain, came up and saw him sleeping, [exhausted] from his wounds. He struck him forcefully and threw him down from a high rock. Thus perished the brave Vasak Pahlawuni.

Դարձեալ այս ինչ գործեցաւ ի Հայոց թուականութեանն՝ յամին ՆԻԱ, վասն զի զօրապետն Հոռոմոց Դեմեսլիկոսն, որում անուն Մլեհ ասէին, ելեալ բազում զօրօք գայր ի վերայ Տաճկաց եւ ի տեղիս տեղիս յաղթեաց նոցա օգնականութեամբն Քրիստոսի. եւ գայր հասանէր ի քաղաքն Մելտենու եւ բազում չարչարանօք նեղեալ զքաղաքն արգելեալ ի հացէ եւ ի ջրոյ եւ այնու հաւանեցուցանէր զքաղաքն Մելտենի եւ յարուցեալ գնայր մեծաւ ուրախութեամբ իջանէր ի վերայ Տիգրանակերտ քաղաքին, որ անուանեալ կոչի Ամիթ, ի վերայ Տգլատ գետոյ։ Եւ զօրքն Տաճկաց ելեալ ի պատերազմ ընդ զօրսն Հոռոմոց եւ արարին սաստիկ պատերազմ մերձ առ դուրս քաղաքին Ամթայ եւ զօրքն Տաճկաց դարձան ի փախուստ առաջի զօրացն Հոռոմոց եւ բազում կոտորածս եղեալ ի նոցանէ մտին ի քաղաքն. եւ զօրքն Հոռոմոց բնակեցան առ ափն գետոյն, ի տեղին, որ կոչի Աւսալ, մերձ ի քաղաքն երկու նետընկէցս։

This next [event] occurred in 421 of the Armenian Era [A.D. 972]. [In that year] the military commander of the Byzantines, the domesticus who was called Mleh, arose with many troops and came against the Tachiks. And here and there he defeated them, with the aid of Christ. [Mleh] arrived at the city of Melitene and harassed the city with numerous torments, preventing [the entrance] of bread and water. Thereby did he manage to convince the city of Melitene [to surrender]. Then [Mleh] arose and went with great joy to descend upon the city of Tigranakert, which was called Amida, [situated] on the banks of the Tigris River. The forces of the Tachiks arose to do battle with the Byzantines, and there occurred a fierce battle close to the gates of the city of Amida. The troops of the Tachiks, after sustaining many casualties, turned and took to flight before the troops of the Byzantines, and were able to enter the city. Then the Byzantine troops encamped by the banks of the river at a place called Awsal, [just] two arrow shots distant from the city.

Եւ յետ սակաւ աւուրց աստուածասաստ բարկութիւնն շարժեցաւ յերկնից, եւ ահա ելանէր հողմն ուժգնակի, մինչեւ ի սաստկութենէ գոչմանն շարժէր երկիրն եւ ի բռնութենէ հողմոյն հող երկրին ի վեր հոսեալ տարածէր ի վերայ զօրացն քրիստոնէից. եւ թանձրացեալ փոշին ծածկէր զմարդն եւ զանասուն եւ զամենայն կարասի նոցա ի գետ անդր լնոյր, եւ ի փոշւոյն խաւարեալ կուրանային մարդ եւ անասուն, եւ յաստուածասաստ բարկութենէ փոշւոյն փակեալ մթացան ամենայն աչք ի լուսոյ. եւ եղեն պաշարեալ ամենայն զօրքն Հոռոմոց եւ զելս իրացն ոչ կարէին գտանել։ Եւ յայնժամ զօրք այլազգեացն տեսին զբարկութեան կատարածն ի վերայ քրիստոնէիցն եւ գիտացեալ զի Աստուած պատերազմի ընդ նոսա եւ առ հասարակ բախեցան զօրքն այլազգեաց ի վերայ քրիստոնէից զօրացն եւ յանխնայ սրախողխող կոտորեցին զնոսա անողորմ.

After a few days, Divine Wrath came down from Heaven for, behold, a violent windstorm arose of such severity that the ground shook from the sound it made and—from the violence of the wind—the soil itself swirled into the air and dispersed upon the troops of the Christians. Thick dust covered man and beast and all their baggage, which ended up in the river. The dust darkened everything, blinding man and beast. It was from Divine Wrath that the dust clogged and darkened every eye, cutting off the light. All the Byzantine troops thus were besieged and were unable to extricate themselves. And then, when the troops of the foreigners saw the angry destruction so visited upon the Christians and realized that it was God who was warring against them, the foreigners one and all fell on the Christian troops and mercilessly put them to the sword.

Եւ էին արք իբրեւ յիսուն հազար, եւ սակաւք էին որ կարացան փախչել յերեսաց սրոյն. եւ մեծ մասն զօրացն կոտորեցան։ Եւ զզօրավարն զԴեմեսլիկոսն եւ զայլ մեծամեծ իշխանսն Հոռոմոց ձերբակալ արարին եւ ածին ի քաղաքն Ամիթ, քառասուն քառասուն իշխանք մեծամեծք եւ անուանիք ընդ նմա։ Եւ յորժամ տեսին իշխանք այլազգեացն զկորուստ զօրացն Հոռոմոց, զարհուրեալ երկեան յոյժ եւ ասացին՝ եթէ «Զայս ամենայն արիւնս, զոր հեղաք ի տանէն Հոռոմոց, մեզ ոչ մնայ. գան Հոռոմայեցիքն եւ անցուցանեն զտունս Տաճկաց։ Եկայք արասցուք սէրս եւ միաբանութիւնս ընդ զօրապետս եւ ընդ իշխանս Հոռոմոց եւ առցուք երդումն ի նոցանէ եւ արձակեսցուք զնոսա խաղաղութեամբ յաշխարհն իւրեանց»։

They had been [an army] of some 50,000 men, but very few of them managed to escape the sword. The majority of those troops perished. Then the general, the domesticus, and forty other grandee and renowned princes of Byzantium were arrested and taken into the city of Amida. Now when the foreign princes saw the destruction of the Byzantine troops, they were exceedingly frightened and said: “All the blood which we shed from the House of the Byzantines will not benefit us. Rather, the Byzantines will come and enter the House of the Tachiks. Come, let us make friendship and unity with the Byzantine military commander and princes, secure an oath from them, and release them in peace to their own land.”

Եւ ի խորհելն նոցա զայս՝ եհաս համբաւ սպանմանն Նիկիփօռայ թագաւորին Հոռոմոց։ Եւ յայնժամ իշխանք այլազգեացն յուղարկեցին զիշխանս քրիստոնէից զքառասունսն առ խալիփայն ի Բաղդատ քաղաք, եւ ամենեքեան անդ մեռան։ Եւ գրեաց Դեմեսլիկոսն ի Կոստանդնուպօլիս թուղթ, եւ գրեաց ի նմա անէծս ցաւագինս եւ ասէր այսպէս, զի թէ «Մեք ոչ էաք արժանի ըստ օրինի քրիստոնէից մտանել ի յօրհնեալ հող գերեզմանի, այլ եղաք ժառանգորդս անիծեալ հողոյ եւ չարագործաց գերեզմանի. եւ ահա մեք զձեզ ոչ գիտեմք, որ նստաւ յաթոռ սուրբ թագաւորութեանն Հոռոմոց. եւ զմահս մեր եւ զարիւն, զոր հեղաւ ի դուռն Ամիթ քաղաքին, եւ զօտար մահս մեր ի գլխոյ խնդրեսցէ Քրիստոս Աստուած մեր ի յաւուր դատաստանին, եթէ ոչ արասցես վրէժխնդրութիւն ի քաղաքէն Ամթայ»։ Եւ իբրեւ հասանէր թուղթս այս առ թագաւոր Չմշկիկ ի Կոստանդնուպօլիս, եւ եղեւ յորժամ լուաւ զայս թագաւորն, շարժեալ լինէր մեծաւ բարկութեամբ եւ լի իսկ եղեալ ամենայն սրտմտութեամբ. եւ ի նոյն ամին զօրաժողով արար առ հասարակ զամենայն աշխարհն արեւմտից, գայր զօրացեալ, որպէս հուր բորբոքեալ լինէր, եւ յարձակեցաւ ի պատերազմ ի վերայ Տաճկաց եւ կամեցաւ զմուտն յաշխարհն Հայոց առնել։

While they were so conferring, news came of the murder of the emperor of the Byzantines, Nicephorus. At that point, the princes of the foreigners sent the 40 Christian princes to the caliph in Baghdad. All of them died there. [Prior to this] the domesticus had written a letter to Constantinople which contained hurtful curses in this vein: “We are unworthy to enter the blessed cemetery for believing Christians, rather, we shall be inheritors of a cemetery for criminals where the ground is accursed. Behold, we do not know you who sits on the throne of the blessed Byzantine empire. But if you do not wreak vengeance on the city of Amida, Christ our God on Judgment Day shall hold you accountable for our death and blood which was shed at the gates of the city of Amida, and our death in a foreign land.” When this letter reached Emperor Tzimisces in Constantinople and when he heard its contents, he was transported into a furious rage. That same year he assembled troops from all the Western lands and, so armed, came like a blazing fire to attack the Tachiks, wanting to enter the land of the Armenians.

Յայնժամ ամենայն թագաւորազունքն Հայոց՝ ազատքն եւ իշխանքն եւ ամենայն մեծամեծքն աշխարհաց տանն արեւելից ժողով արարին առ թագաւորն Հայոց Աշոտ Բագրատունի. թագաւորն Կապանին Փիլիպպէ եւ թագաւորն Աղուանից Գուրգէն, Աբաս Կարուց տէրն եւ Սենեքերիմ Վասպուրականիս տէրն եւ Գուրգէն Անձեւացեաց տէրն եւ բովանդակ ամենայն տունն Սասանու. եւ բանակ հարեալ ի Հարքայ գաւառին արք իբրեւ ութսուն հազար։

Then all the royal offspring of the Armenians, the azats, princes, and all the grandees of the lands of the House of the East assembled by the king of the Armenians, Ashot Bagratuni. [This included] the king of Kapan, P’ilippe’, and the king of the Aghuans, Gurge’n; Abas, lord of Kars; Senek’erim, lord of Vaspurakan; Gurge’n, lord of Andzewats’ik’, and everyone from the House of Sasan. In the district of Hark’ they assembled an army of some 80,000 men.

Եւ եկեալ հրեշտակ թագաւորին Հոռոմոց առ նոսա եւ տեսին պատրաստական զամենայն տունն Հայոց ժողովեալ ի մի վայր եւ երթեալ պատմեցին թագաւորին Չմշկանն. գնացին եւ յիշխանացն Հայոց զկնի հրեշտակացն Հոռոմոց՝ իմաստասէրն Լեւոն եւ Ստատ իշխանն Թոռնեցին եւ այլ եպիսկոպոսք եւ վարդապետք եւ արարին սէր եւ խաղաղութիւն ընդ թագաւորին Հոռոմոց եւ ընդ Աշոտայ արքային Հայոց։ Եւ գայր խաղայր թագաւորն Չմշկիկ ահագին բազմութեամբ եւ հասանէր ի Տարօն գաւառ Հայոց եւ իջեալ ի Մուշ առաջի Այծեաց բերդին. եւ յառաջին գիշերն բազում նեղութիւն կրեաց զօրքն Հոռոմոց ի հետեւակ զօրացն Սասանու եւ եկին իշխանքն եւ վարդապետքն Հայոց առ թագաւորն Հոռոմոց եւ մատուցանէին առաջի նորա զթուղթն Վահանայ Հայոց կաթուղիկոսին։

Then emissaries of the Byzantine emperor came to them and observed the preparedness of the entire House of the Armenians, assembled in one place. They went back and related this to Emperor Tzimisces. Following after the Byzantine envoys were [a group of] Armenian princes [including] the philosopher Lewon, Prince Stat Tor’net’si, as well as others, bishops and vardapets, and they established friendship and peace between the emperor of the Byzantines and Ashot, king of the Armenians. Then Emperor Tzimisces advanced with an awesome multitude and arrived in the Armenian district of Taron, descending on Muş in front of Aytseats’ fortress. On the first night the Byzantine troops endured numerous harassments from the infantry troops of Sasan. Then Armenian princes and vardapets arrived by the Byzantine emperor and showed him a letter from Vahan, Catholicos of the Armenians.

Եւ թագաւորն առեալ ընկալաւ զնա եւ յոյժ մեծարեաց զթուղթն եւ զբերողն. եւ հաստատեաց ուխտ սիրոյ ընդ Հայք եւ խնդրեաց զօրս յԱշոտոյ գալ նմա յօգնականութիւն. եւ տուեալ Աշոտ զօրս ի տանէ Հայոց վառելոց եւ այր պատերազմողս իբրեւ տասն հազար, խնդրեաց կերակուրս, ռոճիկս. եւ զամենայնն տուեալ նմա Աշոտ։ Եւ զվարդապետն Հայոց զՂեւոնդ, զեպիսկոպոսսն եւ զիշխանսն մեծաւ պարգեւօք յուղարկեաց առ Աշոտ թագաւորն Հայոց։

The emperor took and read it and greatly exalted both the letter and its bearers. He confirmed an oath of friendship with the Armenians and requested from Ashot troops which would come to assist him. Ashot provided some 10,000 armed fighters, and [when the emperor] requested stipends for [their] food, Ashot gave that and everything else [requested]. Then [the emperor] sent the Armenian vardapet Ghewond, the bishops, and princes back to Ashot, king of the Armenians, with grand gifts.

Յայնժամ Չմշկիկ՝ որ ասէին Կիւռժան, դարձաւ ի պատերազմ ի վերայ Տաճկաց եւ մեծաւ յաղթութեամբ եւ սրտմտութեամբ, կոտորածով եւ արեամբ ելից զամենայն երկիրն. եւ զբազում քաղաքս եւ զամուր բերդս ի հիմանց քարայատակս արար՝ երեք հարիւր մինչեւ ի սահմանս Բաղդատ քաղաքին։ Բայց զՈւռհա ոչ արար աւեր յաղագս կրօնաւորացն, որ բնակեալ էին ի լերինն եւ ամենայն սահմանս նորա՝ իբրեւ երկոտասան հազար. եւ գայր հասանէր ի վերայ Ամթայ քաղաքին բազում սրտմտութեամբ։ Իսկ տէրն Ամթայ քաղաքին կին էր, որ էր քոյր Համտնոյ ամիրային Տաճկաց։ Եւ յառաջ ժամանակաց թագաւորն խառնակեալ էր ընդ նմա մեղօք եւ վասն այնորիկ չարաչար հնարս առնելոյ զքաղաքն Ամիթ։ Եւ ելեալ կնոջն ի վերայ պարսպի քաղաքին, ասէ ցթագաւորն. «Ի վերայ կնոջ գաս ի պատերազմ եւ չհամարի՞ս զայս քեզ նախատինք»։ Եւ ասէր թագաւորն. «Երդում ունիմ առ իս քակել զպարիսպ քաղաքիդ, եւ ազատեսցին մարդիկդ»։ Ասէր տիկինն քաղաքին. «Էջ քակեա զկանդարայն՝ որ կայ ի վերայ Տգլաթ գետոյ, եւ այնու կատարեսցես զերդումն քո»։

Tzimisces, whom they called Kiwr’zhan, then turned to warfare against the Tachiks with great triumph and in anger, filling up the entire country with killings, and blood. He demolished to their foundations many cities and secure fortresses—some 300 of them—as far as the borders of Baghdad. But he did not destroy Edessa, because of some 12,000 clerics who dwelt on the mountain there and throughout all the [city’s] borders. [Tsimisces] arrived at the city of Amida in great anger. However, the lord of the city of Amida was a woman, who was the sister of Hamdan, emir of the Tachiks. Now in previous times the emperor sinfully had commingled with her and, therefore, he did not make a stratagem to capture the city of Amida. The woman went up onto the city wall and said to the emperor: “Do you come in battle against a woman and not consider it an insult?” The emperor replied: “I have sworn to demolish the walls of your city, to free the people.” The woman of the city responded: “Descend and pull down the bridge which spans the Tigris River, and thereby you will fulfill your oath.”

Եւ արար թագաւորն այսպէս. եւ առեալ բազում գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ, եւ թողեալ զԱմիթ վասն կնոջն իւրոյ եւ վասն զի Չմշկիկն էր ի գաւառէն Խոզնայ, ի տեղւոյն, որ այժմ կոչի Չմշկածակք, եւ կինն ի նմին սահմանացն էր. զի յայնմ ժամանակին Տաճկունքն էին տիրեալ բազում տեղեաց։ Եւ ահա թագաւորն Յունաց խաղայր գնայր ընդ աշխարհն Տաճկաց արեանհեղութեամբ մինչեւ ի սահմանս Բաղդատ քաղաքին. եւ շրջան առեալ զներքին կողմն աշխարհին՝ գնայր յԵրուսաղէմ քաղաքն.

And that is what the emperor did. Thus, after taking much gold and silver treasure, he left Amida because of its woman and also because Tzimisces was from the district of Khozan, from the place now called Ch’mshkatsak and the woman was from the same area. For in that period the Tachiks ruled over many places. Behold, the emperor of the Byzantines went through the land of the Tachiks shedding blood as far as the borders of the city of Baghdad. Then he turned through the interior of the land and went to the city of Jerusalem.

Եւ գրեաց թագաւորն Չմշկիկ թուղթ առ Աշոտ թագաւորն Հայոց այսպէս.

Emperor Tzimisces wrote a letter to Ashot, king of the Armenians, with this content:

«Աշոտ շահնշահ Հայոց մեծաց, եւ իմ հոգեկան զաւակ, լուր եւ իմացիր թէ ո՛րչափ ինչ սքանչելիս արար Աստուած առ մեզ եւ զարմանալի յաղթութիւնս, որ եւ իմանալն անկարելի է զԱստուծոյ քաղցրութիւնն եւ զահաւոր մարդասիրութիւնն՝ զոր արար տէր ընդ ժառանգութիւնս իւր։ Ի յայսմ տարւոջս ի ձեռն թագաւորութեանս մերում կամեցաք եւ քո փառաւորութեանդ ծանուցանել, ո՞վ Աշոտ Բագրատունի եւ զաւակ իմ. իմացուցանեմ քեզ, որ եւ դու, որպէս եւ քրիստոնեայդ ես եւ հաւատարիմ սիրելի թագաւորութեանս մերում, ուրախանաս եւ փառաւորես զահաւոր զմեծութիւնն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ եւ գիտասցես թէ ո՛րչափ օգնեսցէ Աստուած քրիստոնէից յամենայն ժամանակի քանզի յետ հարկատու առնելոյ թագաւորութեանս մերոյ զամենայն արեւելս Պարսից. եւ կամ թէ ո՛րպէս հանաք զնշխարս սրբոյ հայրապետին Յակոբայ՝ Մծբնայ ի քաղաքէն Տաճկաց եւ առաք ի Տաճկաց զհարկն մեր, եւ զգերութիւնն հանաք ի նոցանէն եւ ելեալ գնացաք։ Եւ վասն ամբարտաւանութեան եւ հպարտութեան Ամիր-ըլ-մումնոյ իշխանին Ափրիկեցւոց, զորս Մախըր Արապիկ կոչեն, որ եւ բազում զօրօք եկեալ ի վերայ մեր եւ առ ժամ մի ի վտանգի արկին զօրսն մեր, եւ ապա յաղթեցաք նոցա մեծաւ զօրութեամբ եւ օգնականութեամբն Աստուծոյ, եւ ամօթալից դարձան որպէս զայլ թշնամիսն։

“To Ashot, shahnshah of Greater Armenia, and my spiritual son. Hear and learn just what kinds of marvels and amazing victories God has given us. Knowing about them it is impossible to comprehend the sweetness of God and His great love for humanity and the astounding benevolence in making friendship among His inheritance. We should like to inform you about what we were able to accomplish during this year, O glorious Ashot Bagratuni, my son. I shall make you aware of it as you are a Christian and faithful to our beloved empire, to make you happy and so that you glorify the awesome greatness of Christ our God and realize the extent to which God always helps the Christians. For He made tributary to our empire the entire Persian East. [You shall learn also] how we removed the relics of the blessed patriarch James of Nisibis from a Tachik city and extracted our tribute from the Tachiks; how we took from them our captives and arose and departed. Now it happened that [the caliph, or Commander of the Faithful, the] Amir al-Muminin—prince of the [Fatimid] Africans, whom the Arabs call Maghrebis—in his arrogance and pride arose and came against us with many troops. And for a while he put our troops in danger, but then we conquered them with the great strength and assistance of God. As our other enemies [had done], they also turned back in disgrace.

«Եւ յայնժամ առաք զներքին կողմն աշխարհին նոցա եւ ի սուր սուսերի մաշեցաք զգաւառս բազումս եւ փութապէս դարձաք ի դուրս եւ արարաք ձմերոց եւ զամենայն հեծելազօրսն մեր հռոգեցաք. Յապրիլի ամսեանն ի մուտն դիմեալ խաղացաք ի յաշխարհն Փիւնիկեցւոց եւ Պաղեստինացւոց եւ քննայոյզ առնէաք զպիղծ Ափրիկեցիսն, որք եկեալ էին ի գաւառն Շամայ։ Եւ ելեալ ամենայն զօրօք մերովք դիմեալ խաղալով գնացաք ի յԱնտիոքայ եւ անցաք ընդ ամենայն գաւառսն մերոյ թագաւորութեանս եւ ի հնազանդութիւն արարաք մեծաւ հարկատրութեամբ եւ անհամար գերութեամբ եւ հասաք մինչեւ ի Հէմս քաղաք. եւ ելեալ ընդունեցին զմեզ բարւոք՝ որք մեր հարկատուքն էին գաւառականքն. եւ հասանէաք մինչեւ ի Վատոլվէքն, որ անուանեալ կոչի Իլուպօլիս, որ է Արեգ քաղաք, երեւելի եւ ահաւոր պարսպեալ մեծ յոյժ եւ հարուստ։ Եւ ելին պատերազմաւ ընդ առաջ մեր, եւ բազմութիւնք զօրաց մերոց հալածական արարին զնոսա եւ ի բերան սրոյ կոտորեցին։ Եւ յետ սակաւ աւուրց պաշարեցաք զԱրեգ քաղաք. բազում գերութիւնս, մանկունս եւ աղջկունս առին զօրքն մեր եւ զգանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ անասունս բազումս առին.

“After this, we took the interior portion of their land, putting many districts to the sword. Then we quickly turned and exited. We made our winter quarters and paid stipends to all our cavalry. At the beginning of the month of April, we applied ourselves to the land of the Phoenicians and Palestinians and avenged ourselves on the impious Africans, who had come to the district of Syria. Then, arriving with all our troops, we went on to Antioch, subduing and adding all these districts to our empire. Taking great tribute and countless captives, we went as far as the city of Homs. Those who were of the districts tributary to us, arose and received us well. Then we reached Baalbek, which is called Heliopolis, which is Areg [“Sun”] City. This had noteworthy and daunting fortifications and was very large and rich. They arose before us in battle. But the multitude of our troops put them to flight and put them to the edge of the sword. After a few days, we besieged Sun City. Our forces took many captives, boys and girls, and treasures of gold and silver as well as many animals.

«Եւ ահա անտի ելեալ յառաջացաք ի մեծ քաղաքն Դամասկոս, կամեցաք եւ զայն պաշարել։ Իսկ քաղաքապետն ալեւոր էր եւ այր իմաստուն, առաքեաց առ թագաւորութիւնս մեր եւ բազում ընծայիւք աղաչեաց զմեզ չանկանիլ ի գերութիւն եւ ոչ գնալ ի ծառայութիւն, որպէս զՎատոլվէքայ զբնակիչսն, եւ ոչ զգաւառսն աւերել որպէս զնոցայն։

“After this we arose and advanced to the large city of Damascus. We also wanted to besiege it. However, the head of the city was an old and wise man. He sent many gifts to our majesty and beseeched us not to enslave them or lead them into servitude as had happened to the residents of Baalbek, and not to ruin their districts as [we did] with the others.

Եւ բերին բազում տուրս պատուականս եւ յոլով ձիս եւ ջորիս երեւելիս եւ գեղեցիկ սարք յոսկւոյ եւ արծաթոյ եւ հարկս յԱրաբացեաց ոսկւոյն քառասուն հազար դահեկանս. առին եւ ի մէնջ զօրավարս եւ տուին մեզ գիրս, զի յաւիտեան ծառայք կայցեն թագաւորութեանս մերում՝ ազգ զհետ ազգի եւ ցեղ զհետ ցեղի։ Եւ կարգեցաք անդ զօրավար զայր ոմն, որ կոչէր Թուրք, այր փառաւոր Բաղդատեցի, որ եկն առ մեզ ի ծառայութիւն հինգ հարիւր ձիաւորով եւ հաւատաց ի Քրիստոս. որ եւ յառաջն ծառայեալ էր թագաւորութեանս մերում։ Եւ Դամասկացիքն արարին դաշինս երդման, զի տացեն անխափան զհարկն, եւ ասացին գով թագաւորութեանս մերում, եւ ընդ մեր թշնամիսն մարտնչել. եւ յաղագս այսորիկ անպաշարելի թողաք զնոսա։

“They brought many valuable gifts and numerous excellent horses and mules and beautifully wrought creations of gold and silver and taxes from the Arabs amounting to 40,000 dahekans. They received generals from us and gave a document [confirming] that they would eternally be subject to our realm from generation to generation. We set up there as general a certain glorious man from Baghdad, who was named T’urk’. He came to us in service with 500 cavalry, and believed in Christ. Formerly, he had served our empire. The Damascenes wrote an oath that they would pay taxes unimpeded and also praised our realm and [vowed that they] would fight against our enemies. Then we left them without a siege.

«Եւ անտի յարուցեալ գնացաք ի Տիբերական ծովն, ուր Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս հարիւր յիսուն եւ երեք ձկամբն զսքանչելիս արար. կամեցաք եւ զայն քաղաքն պաշարել, իսկ նոքա եկին ի հնազանդութիւն մերոյ թագաւորութեանս եւ բերին մեզ ընծայս բազումս, որպէս Դամասկացիքն, եւ հարկս երեսուն հազար դահեկանս առանց այլ տրոց եւ խնդրեցին զօրավարս ի մէնջ եւ գիր ծառայութեան տուեալ մեզ հաստատուն որպէս զԴամասկացիքն՝ հնազանդ լինել մեզ յաւիտեան եւ տալ անխափան զհարկն մեր։ Յայնժամ թողաք զնոսա ազատ ի գերութենէ եւ ոչ աւերեցաք զքաղաքն եւ ոչ զգաւառսն՝ եւ ոչ արարաք զնոսա յաւարս, վասն զի հայրենի տուն էր սրբոց առաքելոցն։ Նա աւանիկ եւ զՆազարէթ, ուր զաւետիսն իսկ ի հրեշտակէն լուաւ Աստուածածին սուրբ կոյսն Մարիամ. նոյնպէս գնացաք եւ ի Թափօրական լեառն եւ ելաք յայն տեղւոջն, ուր այլակերպեցաւ Քրիստոս Աստուած մեր։

“From there we arose and went to the Sea of Tiberias, where our Lord Jesus Christ had performed a miracle with 153 fish. Now we also wanted to besiege that city. However, they came out in submission to our realm and brought us many gifts, as the Damascenes had done, and 30,000 dahekans in taxes along with other gifts. They requested military commanders from us and gave us a document expressing submission, as had the Damascenes, [confirming] that they would remain obedient to us forever and pay our tax without hindrance. Thus, we left them without taking captives, did not destroy the city or the district, or plunder them. For this place was a patrimonial home of holy Apostles. [We had respect] here and also for Nazareth, where the Mother of God, the blessed Virgin Mary, heard glad tidings from the angels. Then we went to Mt. Tabor and ascended to the place where Christ our God was transfigured.

«Եւ մինչդեռ յայն տեղւոջն կայաք, եկին առ մեզ ի Ռամլէէ եւ յԵրուսաղեմէ աղաչել զթագաւորութիւնս մեր՝ ողորմութիւն գտանել ի մէնջ. խնդրեցին զօրավար եւ եղեն հարկատուք եւ ուխտեցին լինել մեզ ի ծառայութիւն, զոր արարաք իսկ։ Կամեցաք եւ զսուրբ գերեզմանն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ ազատել ի գերութենէն Տաճկաց։ Կարգեցաք զօրավարս յամենայն թէմս, որք հնազանդեցան եւ եղեն հարկատուք թագաւորութեանս մերում, որ է Պենիադա, որ կոչի Դեկապօլիս, եւ Գենեսարէթ եւ յԱրկեա, որ կոչի Պտողմիա եւ գրով յանձին կալան ամ յամէ անխափան տալ զհարկն եւ լինել ընդ ծառայութեամբ մեր։

“While we were there, [people] came to us from Ramla and Jerusalem to beseech our majesty and to find mercy from us. They also requested a general, became tributary, and pledged to remain our subjects—all of which we granted. We also wanted to free from Tachik captivity the Sepulcher of Christ our God. We designated generals in all the themes which submitted and became tributary to our empire: Beisan, also called Decapolis, Genesareth, and Acre, also called Ptolemais. In writing, they agreed to pay taxes yearly and without impediment, and to be in service to us.

Գնացաք մինչեւ ի Կեսարիա, որ է եզր մեծի ծովուն Ովկիանոսի, հնազանդեցան եւ եկին ընդ մերով իշխանութեամբս։ Եւ եթէ ոչ էին փախուցեալ ծովերաց բերդերն, որք էին բնակեալ պիղծ Ափրիկեցիքն, զարհուրեալք ի մէնջ, օգնականութեամբն Աստուծոյ ի սուրբ քաղաքն յԵրուսաղէմ էաք գնացեալ եւ ի սուրբ տեղիսն Աստուծոյ էաք յաղօթս կացեալ։ Եւ իբրեւ լուաք եթէ փախեան ծովեզերաց բնակիչքն, յայնժամ զվերին կողմն աշխարհին հնազանդեցուցաք եւ ընդ Հոռոմոց իշխանութեամբ արարաք եւ կարգեցաք անդ զօրավար եւ ի մեր կոյս արարաք եւ գոչ հնազանդեալսն պատերազմաւ պաշարեցաք եւ առեալ գնացաք ընդ ծովեզերին պողոտայն, որ դէմ յանդիման երթայր ի Վռիտոն քաղաքն յերեւելին եւ յանուանին պարսպեալ յոյժ, որ այժմ ասի Պէրութ, պատերազմեալ եւ սաստիկ կռուով առեալ զնա եւ հազար Ափրիկեցի ձերբակալս արարաք, նոյնպէս եւ զՆուսերի զԱմիր-ըլ-մումնոյ եւ զայլ լաւագոյն իշխանսն. եւ յայն քաղաքն զօրավար եդաք եւ անտի կամեցաք ի Սիդովն անցանել։

We advanced as far as Caesarea, located on the shore of the Ocean Sea [Mediterranean]. They submitted and came under our rule. Furthermore, if the loathsome Africans had not fled to the coastal fortresses and holed up there out of fear of us, with the aid of God we would have gone on to the holy city of Jerusalem to pray in the holy places of God. When we heard that the coastal population had fled, we brought into obedience the upper part of the land, placing them under Byzantine sovereignty. We established a general there and also brought over to our side by siege and warfare those who had not submitted. After taking them, we went via the coastal route, which leads directly to the prominent, renowned, and very well-walled city of Vr’iton, which is now called Beirut. Engaging in fierce battle, we also took that [city] and arrested a thousand Africans, including Nasir [the general] of the Amir al-Mu’min and others of the best princes. We put a general in that city and wished to go thence to Sidon.

Եւ յառաջ քան զհասանիլն մեր ի Տրապօլիս հեծելազօրս առաքեցաք զԹիմացիսն եւ զՏաշխամատացիսն ի կապանն, որ կոչի Քարերես, վասն զի լուեալ էր մեր, եթէ պիղծ Ափրիկեցիքն անդ նստէին ի կապանին. եւ հրամայեցաք քմինս դնել եւ դարանս մահու գործեցաք նոցա. եւ որպէս պատուիրեցաքն՝ նոյնպէս եւ արարին. եւ երկու հազարք յայտնի ելեալ ի նոցանէ ի վերայ զօրաց մերոց՝ զորս զբազումս ի նոցանէ սպանին եւ յոլովս ի նոցանէ արարին կալանականս, եւ ածին առաջի մերոյ թագաւորութեանս. նոյնպէս եւ ուր հանդիպէին՝ փախստականս առնէին զնոսա։

“When the people of Sidon heard about this, they sent their city elders to us. [The elders] came and beseeched our majesty and, in great fear, asked to become tributary to us and to be and remain in our service. When we heard their requests, we assented to them, taking taxes from them and giving them generals. Then we arose from there and went to the old fortress of Byblos, which we also seized in battle, taking its residents into captivity. With a great amount of booty and captives, we went through all the coastal cities via a difficult and narrow road, by which route other cavalry had never passed due to its narrowness and difficulty. We found there flourishing and lovely cities and fortified strongholds. In them were Tachik guards. We besieged all of them, destroyed them to their foundations, and led their inhabitants into captivity. Before we reached Tripoli, we sent both thematic and garrison cavalry to the pass called K’areres, since we had learned that the loathsome Africans were occupying that pass. We ordered that an ambuscade be set there, creating a deadly trap for them. What we ordered was implemented. Two thousand of their [fighters] arose from their concealment and fell upon our troops. Many of [the enemy] were killed, while many others were taken captive and brought before our imperial majesty. Moreover, wherever others of them were encountered, they were put to flight.

Եւ իսպառ ջնջեցաք զամենայն աշխարհն Տրապօլսոյ, զայգիսն եւ զձիթենիսն եւ զբուրաստանս նոցա առհասարակ կոտորեցաք եւ յաւեր դարձուցաք եւ արմատախիլ արարաք զամենայն գաւառսն. եւ Ափրիկեցիքն, որ էին անդ՝ համարձակեցան եւ ելին ի պատերազմ ընդդէմ մեր։ Յայնժամ յարձակեցաք ի վերայ նոցա եւ կոտորեցաք զամենեսեան առ հասարակ.

We completely destroyed the entire land of Tripoli, cutting down their vineyards, olive groves, and gardens, and generally wrecking and ruining all districts, and pulling them up by the roots. The Africans who were there dared to arise against us in battle. Then did we attack and generally destroy all of them.

«Եւ ապա առաք զմեծ քաղաքն զՃուէլն, որ Գաբաւոնն կոչէին, եւ զՎաղանեացն եւ զՍիհունն, եւ զինքն իսկ զհռչակաւորն Զուրզաւ, եւ ոչ մնաց մինչեւ զՌամլէ եւ զԿեսարիա՝ ոչ ծով եւ ոչ ցամաք, որք ոչ հնազանդեցան թագաւորութեանս մերում, զօրութեամբն Անեղին Աստուծոյ, զի մինչեւ զԲաբելոն հնազանդ արարաք թագաւորութեանս մերում եւ արարաք ծառայս զնոսա մեզ։ Վասն զի ամիսս եւթն շրջեցաւ թագաւորութիւնս մեր յայնմ աշխարհին հանդերձ զօրօք բազմօք. եւ սպառեցաք զքաղաքս եւ զգաւառս եւ ոչ իշխեաց ելանել Ամիր-ըլ-մումնի ի Բաբելոնէ ընդդէմ մեր եւ կամ հեծեալս արձակել յիւր զօրացն յօգնութիւն։ Եւ եթէ չէր լեալ խստագոյն խորշակ եւ անջրդի ճանապարհ ի յայն տեղիսն, որ մերձ է ի Բաբելոն, որպէս եւ քո փառաւորութիւնդ իսկ գիտենալ ունի, թագաւորութիւնս մեր մինչեւ ի Բաբելոն երթեալ էր. որ եւ զինքն իսկ յերկիրն Եգիպտացւոց հալածեցաք եւ իսպառ յաղթահարեալ շնորհօքն Աստուծոյ, որ թագաւորեցոյցն զիս։

“Next we took the great city called Chue’l, which is called Jabala, and also Valania, and Saone, and even the renowned Burzuya. And thus there remained no place of either sea or land between Ramla and Caesarea which had not submitted to our majesty, by the power of the Increate God. Indeed, we made obedient to our empire [territory] as far as Babylon and made them our servants. For it was seven months that our imperial majesty circulated around with many troops in that land. We emptied cities and districts, while [the Commander of the Faithful], the Amir al-Muminin did not dare to issue forth from Baghdad against us nor to send his cavalry to aid his own troops. Moreover, had it not been for the great heat and the waterless route from there to the environs of Babylon—as your highness himself knows—our royal majesty then would have gone on to Babylon. Indeed, through the grace of God Who enthroned us, we would have chased him to the country of the Egyptians and completely conquered him.

«Ազատեցան այժմ ամենայն Փիւնիկէ եւ Պաղեստին եւ Ասորիք ի ծառայութենէ Տաճկաց եւ Հաւանեցան ընդ Հոռոմոց իշխանութեամբ։ Այլ եւ Լիբանանու մեծ լեառն հնազանդեցաւ ընդ մերով իշխանութեամբս. եւ զամենայն Տաճկունք, որ անդ կային, ահագին բազմութեամբ, գերութեամբ առաք եւ բաշխեցաք հեծելոց մերոց. եւ զԱսորեստան քաղցրապէս եւ մարդասիրապէս հովուեցաք. հոգիք իբրեւ քսան հազար հանաք, եւ ի Գաբաւօն բնակեցուցաք։ Ահա գիտասցես, զի այսպիսի յաղթութիւնս ետ Աստուած քրիստոնէից, որ ոչ եղեւ երբէք։

“We now have freed from servitude to the Tachiks all of Phoenicia, Palestine, and Syria, and convinced them to enter under Byzantine rule. Furthermore, we subjected to our rule the great Mount Lebanon and all the Tachiks who were there. We took a great number of captives and divided them among our cavalry. Mildly and humanely, we shepherded Asorestan, removing therefrom some 20,000 souls and settling them in Jabala. Behold, and realize that God gave to the Christians such a victory as had never occurred before.

Եւ գտաք յայնմ քաղաքին ի Գաբաւօնն զսուրբ հողաթափն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, որով եւ շրջեցաւ իսկ ի վերայ աշխարհի. նոյնպէս եւ զպատկերն Փրկչին մերոյ, զորս Հրէայքն յետ ժամանակի խոցեալ էին, ուստի վաղվաղակի ել արիւն եւ ջուր, եւ զխոց տիգին. գտաք եւ յայնմ քաղաքին զպատուական հերս գլխոյ Կարապետին եւ Մկրտչին Յովհաննու եւ առեալ տանիմք ի պահպանութիւն աստուածապահ քաղաքին մերոյ։ Եւ արդ ի սեպտեմբեր ամսոյն հաճութեամբն Աստուծոյ զմեր աստուածակեցոյց զօրքս ի յԱնտիոք հանաք եւ վասն այսորիկ քո փառաւորութեանդ գիտացուցաք, վասն զի ի ձեռն մեր հրամանացս զարմանաս եւ դու ինքն իսկ փառաւորես զԱստուծոյ մեծ մարդասիրութիւնն եւ գիտասցես թէ ո՛րչափ բարի գործեցան այժմիկ եւ կամ քանի՛ յաւելան եւ լայն եւ ընդարձակ եղեւ իշխանութիւն սրբոյ Խաչին Քրիստոսի եւ մինչեւ ցայս տեղիք անունն Աստուծոյ գովի եւ փառաւորի. եւ ճոխանայ թագաւորութիւնս մեր անուամբ մեծութեամբ եւ զօրութիւնն Աստուծոյ բարեբանեալ գովի ի բերանոյ մերմէ. զորս ընդ ձեռամբ մերով հնազանդեցոյց Աստուած, ընդ որում հանապազօր օրհնեալ տէր Աստուած Իսրայէլի։

Beyond this, we discovered in that city of Jabala the blessed sandals of Christ our God which He wore as he walked the earth, and an image of our Savior which subsequently the Jews had pierced and [from which hole] immediately flowed blood and water. The hole made [in the picture] from the lance also [was visible]. In the same city we also found venerable hairs from the head of John, [known as] the Precursor and the Baptist. We took them for safety to our God-preserved city. Then, with the assent of God, in the month of September, we returned our God-supported troops to Antioch. We inform your majesty about what was accomplished at our direction, so that you admire these achievements and also glorify God’s great love for humanity, and how much goodness was accomplished here and how enlarged and extended the realm of the holy Cross of Christ has become, and how far the name of God is praised and glorified. Our kingdom has grown rich with renown, and praise for the glory of benevolent God is on our lips. It was God Who subdued those who were brought under our control. Blessed be the Lord, God of Israel, forever.

«Եւ յանափոռտէն պռտօսպաթրին Դերջնայ, Լեւոնի եւ Տարօնոյ զօրավարին ողջոյն եւ ի տէր խնդալ։

“From a report of Lewon, protospatharius of Derjan and military commander of Taron, we have received salutations and joy in the Lord.

Արդ գրեցաք որ զԱյծեաց բերդն որպէս յանձին կալար՝ չես տուեալ. եւ այժմ գրեցաք առ զօրավարդ մեր, որ ոչ բերդն առնու եւ ոչ զցորեանն զոր պոմանեցեր, զի այժմ չեղեւ առ մեզ պէտք. բայց զքառասուն հազար սովօլօնն, զոր յուղարկեցաք, տուր տանել առ զօրավարն մեր, որ առաքէ առ թագաւորութիւնս մեր. եւ զվաստակոցդ քոց եւ զարմտեացդ գտանես զփոխարէնն ըստ սերմանեացն զամենայն բարի մի ըստ միոջէ»։

“[Moreover, in that report] we have learned that you have not given up Aytseats’ fortress, which you took for your own. Now we have written to our generals not to take that fortress nor to take the grain you provisioned there, since at present we have no need of it. But as regards the 40,000 sovo’lo’ns we sent [to you], have them taken to our general for him to send to our kingdom. For your crops and cereals you shall receive equal value, good for good.”

Դարձեալ գրեաց եւ առ վարդապետն Հայոց ի Ղեւոնդն այսպէս.

[Tzimisces] also wrote to the Armenian vardapet Ghewond, as follows:

«Մեր հաճելի եւ սուրբ թագաւորութեանս սիրեցեալ մեծ իմաստասէր Պանդալեւոն, ողջոյն։ Ահա հրամայեցաք մեք որ ի դարձին մեր ի Տաճկաց՝ գտանեմք զձեզ ի սուրբ քաղաքս եւ կամ ի Սլեսինն, յորժամ եկիր առ մեզ ի յԱշոտոյ շահնշահէ եւ հոգիական զաւակէ մերմէ եւ դարձուցեր զամենայն սրտմտութիւնս ի նմանէ եւ տարար զԲագրատ ի Պապն Յանձաւացին. դու եւ ես Սատ Թոռնեցին պռտօսպաթարն։ Եւ արդ ջանացիր, որ գտանեմ զքեզ յաստուածապահ քաղաքին մեր եւ անդ արասցուք տօն մեծ հողաթափացն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ եւ սուրբ հերացն Մկրտչին Յովհաննու։ Եւ արդ ահա հաճեալ ունիմ եւ զայս ինչ ի քէն, վասն զի խօսեսցիս ընդ մեր իմաստասէրսն եւ ընդ փիլիսոփայիցն մերոց, եւ ուրախասցուք մեք ի ձեզ. եւ Աստուած ի մեզ եւ ի ձեզ. եւ տէր Յիսուս եղիցի ընդ իւրում ծառայիցդ»։

“Greetings to you, Pandaleon, great philosopher, dear and beloved to our blessed and agreeable kingdom. We command that when we have returned from the Tachiks, we find you [present] in our blessed city, or at Slesin. [Be there] when you have come from [seeing] Shahnshah Ashot, our spiritual son, and have deflected all his anger [against us], and after you have taken Bagrat to Pap Andzewats’i, as well as Smbat T’or’nets’i, the protospatharius. Endeavor that I find you in our God-protected city and there we shall celebrate a great festival for the [discovery of the] sandals of Christ our God, and for the blessed hair of John the Baptist. Moreover, it would please us if you confer with our sages and philosophers, so that we may rejoice in you and so that God [may rejoice] in us and in you, and so that Lord Jesus [may rejoice] in his servants.”

Իսկ յորժամ լուաւ զայս վարդապետն Հայոց Ղեւոնդ, յարուցեալ գնաց ի Կոստանդնուպօլիս, եւ արարին տօնս հրաշափառս հողաթափացն Աստուծոյ եւ հերաց սրբոյ Կարապետին։ Եւ եղեւ յայնմ աւուր մեծ ուրախութիւն ի Կոստանդնուպօլիս, եւ խօսեցաւ վարդապետն Հայոց առաջի թագաւորին ընդ ամենայն իմաստասիրացն Հոռոմոց եւ անպարտելի երեւեցաւ ի մէջ վարդապետացն տանն Յունաց. վասն զի յամենայն հարցմունսն հաճելի երեւեցաւ։ Եւ բազում գովութեամբ բարեբանեցին զնա եւ զուսուցիչն նորա, եւ մեծաւ պարգեւօք ի թագաւորէն երեւելիք եւ պատուականք շնորհեցաւ նմա. եւ գնաց մեծաւ ուրախութեամբ յաշխարհն Հայոց ի մեծ տունն Շիրակայ։

Now when the Armenian vardapet Ghewond heard this, he arose and went to Constantinople. They held a marvelous celebration in honor of the sandals of [Christ] God and the hair of the blessed Precursor. That was a day of great rejoicing in Constantinople. And the vardapet of the Armenians spoke in the emperor’s presence with all the Byzantine philosophers, and revealed himself as invincible among the vardapets of the House of the Byzantines, since all his responses to their questions were agreeable. They lauded him and his teacher with much praise and the emperor bestowed on him great, noteworthy, and valuable gifts. Then [vardapet Ghewond] returned with great joy to the great House of Shirak in the land of the Armenians.

Արդ ի յետ բազում պատերազմացն եւ յաղթութեանցն, զոր վանեաց կայսրն Չմշկիկ, անկանէր ի վերայ նորա մահու երկիւղն եւ ահն սոսկալի դատաստանին Աստուծոյ եւ զմտաւ ածեալ յիշեալ զանիրաւ մահն արդարոյն Նիկիփօռայ եւ զանպարտ արիւն նորա, կոծ առեալ լայր եւ յոգւոց հանէր։ Եւ յայնժամ խորհեցաւ վարս առաքինութեան ստանալ, զի թերեւս ապաշխարութեամբ մաքրել զարիւնն, զոր հեղաւ ի տարապարտուց. եւ հինգ ամ միայն կալեալ զաթոռ թագաւորութեանն Յունաց։ Եւ մինչդեռ զայս ամենայն զմտաւ ածէր, խորհեցաւ բարի խորհուրդս, որ ըստ կամացն Աստուծոյ էր, եւ յուղարկեալ ի Վասակաւանն ի գաւառն Յանձթայ եւ բերել տայր զՎասիլ եւ զԿոստանդին զորդիսն Ռոմանոսի թագաւորին, զորս փախոյց առ Սպրամիկն ի յահէ անօրէն թագուհւոյն, վասն զի չարաբարոյ էր յոյժ։

Now after many battles and victories which Emperor Tzimisces had pursued, there fell upon him the fear of death and dire dread of God’s judgment, and he recalled the unjust death of Emperor Nicephorus and his innocent blood. He lamented, sighing and weeping. He thought to lead a virtuous life so that perhaps, through repentance, he might wipe away the blood which had been wrongfully shed. He occupied the throne of the empire of the Byzantines for only five years. While he was pondering all these things, he came up with a good plan which was in accordance with God’s will: he sent to Vasakawan in the district of Andzit’ and had retrieved Basil and Kostandin, sons of Emperor Romanus. He had caused them to flee to [the woman] Spram, out of fear of the impious empress who was extremely malicious.

Իսկ յորժամ եբեր զՎասիլն ի Կոստանդնուպօլիս, ժողով արարեալ զամենայն իշխանս մեծամեծս տանն Յունաց. եւ եղեւ ահաւոր հանդէս ի պաղատ թագաւորին։ Եւ յայնժամ թագաւորն Չմշկիկ առեալ զթագն ձեռօք իւրովք ի գլխոյ իւրմէ եւ եդեալ ի գլուխն Վասլի եւ նստեցուցանէր զնա յաթոռ թագաւորութեանն իւրոյ եւ երկիրպագանէր ի վերայ երեսաց իւրոց Վասլին. եւ զամենայն թագաւորութիւն տանն Յունաց նմա յանձն արարեալ։ Եւ տուեալ ի Վասիլն զիւր հայրենական աթոռ, եւ ինքն դիմեալ յանապատ, եւ յանձն իւր առեալ զկարգս կրօնաւորութեան՝ ի վանս ընթացեալ բնակէր։ Ահա որ յերեկեան աւուրն թագաւոր եւ այսօր ընդ աղքատս նստեալ դադարէր կամաւոր աղքատութեամբ, վասն զի ժառանգեսցէ զերանութիւն սուրբ Աւետարանին եւ վճարեսցէ զպարտ անմեղ անձինն Նիկիփօռայ։

As soon as Basil had been brought to Constantinople, an assembly was convened of all the grandee princes of the House of the Byzantines, and an imposing ceremony took place in the imperial palace. Then, with his own hands, Emperor Tzimisces removed the crown from his head, and placed it on the head of Basil, and seated him on the throne of his kingdom. Then [Tzimisces] prostrated himself before Basil and entrusted to him the entire kingdom of the House of the Byzantines. He gave to Basil his own patrimonial throne, while he himself went to a retreat. [Tzimisces] became a cleric and went and resided in a monastery. Behold the man who was king on the previous evening and who, today, sits among the poor in voluntary poverty. [This was done] so that he might inherit the joy of the blessed Gospel and pay off [his] debt for the innocent blood of Nicephorus [which he had shed].

Դարձեալ ի բարձրանալ թուականութեանս Հայոց ազգիս յամի ՆԻԴ թագաւորեաց Վասիլ հայրն ամենեցուն՝ որդին Ռոմանոսի ծերոյ, որդւոյ Կոստանդեայ կայսերն Հոռոմոց բարի ազգաւ ի մէջ Յունաց։ Եւ կարի յոյժ երեւելի երեւեալ այրս այս Վասիլ եղբայրն Կոստանդէ։ Սա տիրեաց թագաւորական աթոռոյն Յունաց եւ զբազում ապստամբսն արար հնազանդս եւ անուն բարի ստացաւ ի վերայ արարածոցս՝ ողորմած ի վերայ այրեաց եւ գերեաց եւ իրաւարար զրկելոց։

At the beginning of the year 424 of the Armenian Era [A.D. 975/976], Basil reigned as the father of all. He was the son of the old Romanus, son of Constantine, emperor of the Romans, of a good lineage among the Byzantines. This Basil, the brother of Kostand, was a very noteworthy man. He ruled over the royal throne of the Byzantines, subduing many rebels, and acquiring a goodly reputation among all creation, [being] merciful to widows and captives and just toward the dispossessed.

Յայսմ աւուրքս եղեւ կոտորած զօրացն Հայոց յԱնձաւացեաց գաւառին, ի բանակն կոչեցեալ անուն նենգութեամբ առն քաջին Ապլղարիպայ։ Վասն զի թագաւորն Անձաւացեաց, որում անուն Դերենիկն ասէին, եհան զԱպլղարիպն ի սպարապետութենէ զօրաց իւրոց, զայր հզօր եւ զքաջ, եւ եդեալ ի տեղի իւր զՍարգիս զոմն ազատ։ Եւ կարի յոյժ վիրաւորեալ լինէր հզօրն Ապլղարիպ. եւ յայնժամ բանատու լինէր առ հզօրսն այլազգեաց, եւ զամենայն պատճառս ծանուցանէր նոցա եւ ասաց, թէ՝ «Ես ոչ ելից ի պատերազմ ընդ ձեզ. եւ արդ՝ ի գիշերի յարուցեալ եկայք ի վերայ բանակիս մեր. եւ ահա այս նշան ձեզ իմոյ վրանին, յորդան կարմիր է, եւ ի վերայ բլրին հարեալ կայ, եւ զօրք իմ ընդ իս»։ Իսկ զօրք այլազգեացն եկին ի վերայ նոցա յանկասկած ժամու. եւ էր թագաւորն եւ զօրքն իւր ի մեծ ուրախութեան, եւ ի գիշերի անկան ի վերայ զօրացն Հայոց զօրք այլազգեացն եւ արարին կոտորած մեծ. եւ մեռան բազում պատերազմողք եւ երեւելի քաջք։ Բայց ապաշաւելի այս իսկ էր, վասն զի չէր պատերազմ ի պատեհ ժամու. եւ արարին ձերբակալ զԴերենիկ զթագաւորն. եւ ընդ Ապլղարիպայ վրանովն ոչ իշխեաց անցանել ոք, վասն զի կայր ընդ վրանին զօրօք իւրովք պատրաստական։ Եւ յայնժամ տարան զԴերենիկ ի Հեր քաղաքի։

In this period there took place a destruction of Armenian troops in the district of Andzewats’ik’. [This occurred] from the army of the brave [commander] Aplgharip [who acquired] the name of a traitor. The king of Andzewats’ik’, whose name was Derenik, had removed the mighty and valiant Aplgharip from the [position of] commander-in-chief of his forces. In his place [Derenik] put a certain nobleman named Sargis. The mighty Aplgharip was greatly wounded by this. He began acting as a spy for the powerful foreigners, informing them about everything, and saying: “I shall not come out in battle against you. Now arise and come against our army in the nighttime. Let my tent be a sign for you [to avoid]: it is red and pitched on a hill, and my troops will be with me.” The troops of the foreigners thus came against [Derenik’s troops] at an unexpected hour, while the king and his soldiers were making merry. The foreigners’ troops fell upon the Armenian troops in the night and wrought a great slaughter. Many noteworthy and brave combatants died. It was regrettable that the battle had occurred at an unsuitable hour. King Derenik was arrested, while no one dared to come near Aplgharip’s tent, since his troops were there and were prepared. Derenik was taken to the city of Her.

Յայնմ աւուր Վարագ եւ ամենայն վանորայք անէծս ցաւագինս եւ սաստիկս կարդացին Ապլղարիպայ, միայնակեացք եւ միաբանակեացք դղրդեալ ի վերայ նորա լուծին զնա ի հաւատոց եւ հանին ի արտաքս ի յեկեղեցւոյն Աստուծոյ։ Իսկ Ապլղարիպայ եկեալ ի միտս իւր՝ լայր, վասն զի էր այր հաւատարիմ եւ երկիւղած յԱստուծոյ, եւ կարի յոյժ ապաշաւէր զհեղումն արեան քաջ արանցն զօրացն Հայոց։ Եւ յայնժամ հարցուկ լինէր վասն թագաւորին, եթէ յորում բերդի կայ արգելած ի Հեր քաղաքի. եւ ծանուցին նմա եթէ ամիրայն Ապլհաճա ի կապանացն արձակեաց զԴերենիկն, եւ յամենայն ժամ հանէ զնա ի խաղ գնդին ի մայտանն՝ արտաքոյ քաղաքին Հերայ։ Եւ լուեալ զայս Ապլղարիպ ուրախ լինէր յոյժ եւ յուղարկեալ գաղտաբար առ թագաւորն Դերենիկն եւ ասէր ցնա այսպէս. «Ահա ես ես յայս ինչ ժամու յայնմ տեղւոջ լինիմ. ամենայն կարողութեամբ պատրաստ արա զքեզ, յընտիր եւ ի սուր ձիոջ հեծիր, եւ հանց ջանա որ ի յիս անկանիս»։

On that day [the monastery of] Varag and all the monks invoked painful and severe curses on Aplgharip. Monks and cenobites were so roused against him that they excommunicated him from the faith and expelled him from the Church of God. As for Aplgharip—when he came to his senses—he wept, since he was a man of faith and fearful of God. He greatly regretted the shedding of the blood of the braves from the Armenian forces. And then he made inquiries about the king, [asking] in what fortress he was being kept at Her. Furthermore, they told him that Emir Aplhach had released Derenik from fetters and was always taking him outside the city of Her to a maytan for playing ball. When Aplgharip heard this, he was overjoyed and secretly sent to King Derenik, saying: “Behold, I will be at that spot at such and such a time. Ready yourself and be completely prepared. Mount a choice and swift steed and try to encounter me.”

Եւ յաւուր միում Ապլհաճա ելեալ խաղայր ի գունդն բազում ազատօք իւրովք, եւ արք հազարք եւ զինուք շուրջ զնոքօք, եւ Ապլղարիպն կայր ի քմին յիսուն արամբք. եւ Դերենիկն ի բուն պարոնաց աւագէն խնդրեալ իւր սուր ձի եւ տուեալ ինչս իւր. եւ յայնժամ Դերենիկն եհար զգունդն եւ վարէր ի դիհն, ուր Ապլղարիպ թագուցեալ կայր ի մէջ անտառախիտ դրախտացն Հերայ, եւ քահեալ զերիվարն ուժգին՝ ի բաց թողեալ զգունդն եւ ելս արարեալ։

Now as it happened, on a certain day Aplhach went out to play ball, accompanied by many of his azats. There were a thousand armed men around him. Meanwhile, Aplgharip was hiding in an ambuscade with fifty men. Derenik asked one of the senior barons to give him his swift horse, and [the man] gave it to him, all equipped. Then Derenik struck the ball and raced in pursuit of it to the very place where Aplgharip was concealed in the densely forested gardens of Her. Then Derenik forcefully spurred his horse, leaving the group behind, and escaping.

Եւ տեսեալ ամիրային Ապլհաճէի եւ զօրացն, զհետ յարձակեցան մեծաւ ցասմամբ. եւ թագաւորն յԱստուած յուսացեալ գնայր քաջապէս եւ անկանէր առ Ապլղարիպն։ Իսկ ի զօրացն այլազգեաց ոմն խափշիկ, այր հզօր եւ քաջ, ընթացեալ զհետ եւ հասանէր ի վերայ Ապլղարիպայ. եւ որպէս զառիւծ գոչեաց Ապլղարիպն, հասեալ ի վերայ նորա, եւ գազանաբար հարկանէր զնա, եւ յերկուս բաժանեաց եւ պատառեաց զնա ի վերուստ մինչեւ ցերանսն։ Եւ տեսեալ զայն այլազգեացն՝ ի փախուստ դարձան. եւ Ապլղարիպ ձայն տուեալ քաջ արանց իւրոց, զհետ յարձակեալ եւ հասանէր ամիրային Ապլհաճէի. եւ կամեցաւ զնա ի ձիոյ առնուլ եւ մինչեւ ի դուռն քաղաքին վարեաց զնա. եւ ամիրայն որպէս զփայլակն մտանէր ընդ դուռն քաղաքին Հերայ։

When Emir Aplhach and his troops saw this, they pursued in great wrath. The king, trusting in God, bravely advanced to Aplgharip. Now among the forces of the foreigners was a certain xap’shik [black], a strong and brave man who charged forward, coming against Aplgharip. Aplgharip roared like a lion, rode against him, and struck him savagely, splitting the man in half, from his head to his waist. When the foreigners saw this they turned in flight. Aplgharip shouted to his brave men and pursued them, reaching Emir Aplhach, whom he wanted to unhorse. [Aplgharip] continued, chasing after him as far as the city gates. But the emir, like a streak of lightning, passed through the gates of Her city.

Յայնժամ Ապլղարիպն պողովատ ճկռովն հարկանէր զերկաթի դուռն քաղաքին եւ պատառեալ զերկաթն եւ յայն դեհն անցուցանէր, որ եւ անել մնաց ճկռուն մինչեւ ցայսօր ժամանակի. եւ ի տեղն պնդեցին որպէս զբեւեռն։ Եւ այսպիսի օրինակաւ ի ծառայութենէ եհան զթագաւորն զԴերենիկ քաջն Ապլղարիպն։ Այս ինչ եղեւ ի Ճուաշ գաւառին Հայոց աշխարհին, ի գեւղն՝ որ կոչի Բակ, սահմանակից Վասպուրականայ։ Իսկ ի շարժել յաւելմամբ թուականս Հայկազունեաց ազգիս ի յամս ՆԻԵ եղեւ կոչումն յԱստուծոյ սրբոյ հայրապետին Հայոց Անանիայի. եւ ձեռնադրեցին հանդերձ բազմութեամբ յաթոռ կաթուղիկոսութեան Հայոց զլաւն ի բնաւիցս զերանելին զՎահան. որ էր գլուխ ժողովոյն կաթուղիկոսն Աղուանից տէր Յովհաննէս։ Արդ՝ ի յայսմ ամի նստաւ յաթոռ հայրապետութեան տանն Հայոց տէր Վահան ի մեծն Արգինա հրամանաւ Անանիայի, Յովհաննիսի եւ Աշոտոյ Հայոց թագաւորացն։

Then Aplgharip struck the iron gates of the city with his steel ax, piercing through the iron to the other side. This ax has remained there to this day, firmly held in, like a bolt. In this fashion did brave Aplgharip remove King Derenik from captivity. This occurred in the Chuash district of the land of the Armenians, bordering on Vaspurakan, at the village called Bak. At the beginning of the year 425 of the Armenian Era [A.D. 976], the call came from God to the blessed patriarch of the Armenians, Anania [I Mokats’i, 946-968]. With a great throng, [clerics] ordained to the throne of the Catholicosate of the Armenians the venerable and goodly Vahan. At the head of the assembly was Lord Yovhanne’s, Catholicos of the Aghuans. And so it came about that in this year, by order of Anania, and the Armenian kings Yovhanne’s and Ashot, Lord Vahan was seated on the throne of the patriarchate of the House of the Armenians, in [the city of] great Argina.

Յայսմ ժամանակի ապստամբեցաւ ոմն իշխան անօրէն ի վերայ Վասլի Հոռոմոց թագաւորին, որում ասէին Սկելառոս, զօրաժողով արարեալ բազմութեամբ անիրաւաց եւ անօրինաց եւ սրով անցուցանէր զաշխարհն Հոռոմոց. եւ բազում զօրօք գայր հասանէր եւ մտանէր յաշխարհն Հայոց, եւ արար անթիւ կոտորած օտարացեալն յԱստուծոյ։ Եւ յայնժամ զօրքն Հայոց հասանէին ի վերայ նորա եւ յաղթահարեցին անօրէն իշխանին այն մեծաւ յաղթութեամբ, եւ կոտորածով փախստական արարին զնա։ Իսկ նա ոչ համարձակեցաւ դառնալ յերկիրն Հոռոմոց, արար զյոյս իւր ի յազգն Տաճկաց, եւ գնաց գնաց անօրէնն եմուտ ի Բաղդատ քաղաք. եւ զկնի երեք ամի ելեալ անտի եւ գայր մեռանէր յերկիրն Հոռոմոց յազգն իւր։

In this period a certain impious prince who was called Scelerus rebelled against the Byzantine emperor Basil. Scelerus mustered troops in a multitude of unjust and impious men and put the land of the Byzantines to the sword. With many troops [Scelerus, this man] alienated from God, came and entered the land of the Armenians. Then the troops of the Armenians went against him and defeated that impious prince with great triumph, and made him flee because of his casualties. [Scelerus], not daring to return to the country of the Byzantines, placed his hopes on the Tachik nation. That impious man went and entered the city of Baghdad. After three years he emerged and came to his own folk on Byzantine territory, where he died.

Դարձեալ ի թուականութեանս Հայոց ՆԼԲ մեռանէր սուրբ հայրապետն Հայոց Վահան, կացեալ զամս հինգ ի յաթոռ սրբոյն Գրիգորի. եւ ձեռնադրեցին յաթոռ կաթուղիկոսութեան Հայոց զտէր Ստեփանոս՝ զայր աստուածազգեաց, զարդարեալ ամենայն բարի առաքինութեամբ որ ի Քրիստոս Յիսուս. նստուցանեն զնա հայրապետ Հայոց հրամանաւ եւ օրհնութեամբ տեառն Վահանայ. որ էր իսկ գլուխ ժողովոյն Աղուանից տէր Յովհաննէս, ընդ ժամանակս Վասլին Յունաց թագաւորին, եւ Յովհաննիսի եւ Աշոտոյ Հայոց արքայից, եւ Սենեքերիմայ որդւոյ Ապուսահլի. որդւոյ Աշոտոյ որդւոյ Դերենկանն, որդւոյ Գագկայ Արծրունեաց յազգէն Սարասարայ։

In 432 of the Armenian Era [A.D. 983] Vahan, the blessed patriarch of the Armenians, died having occupied the throne of Saint Gregory for five years. They ordained to the throne of the Catholicosate of the Armenians Lord Step’annos, a man clothed in divinity, adorned with all goodly virtues in Jesus Christ. They seated him as patriarch of the Armenians by order of, and with the blessings of, Lord Vahan. The head of the assembly was Lord Yovhanne’s of the Aghuans. This took place during the time of Basil, emperor of the Byzantines, and of Yovhanne’s and Ashot, kings of the Armenians, and of Senek’erim, son of Apusahl, son of Ashot, son of Derenik, son of Gagik Artsrunik’, of the line of Sanasar.

Արդ ի սոցա աւուրս զօրաժողով արարեալ անօրէն եւ պիղծ բռնակալն Պարսից Մամլան, ամիրապետն անօրինաց եւ ժանդաբարու գազանութեամբն իւրով իբրեւ զարիւնարբու վիշապ յարձակեալ գայր ի վերայ հաւատացելոցն Քրիստոսի եւ խորհեցաւ կոտորած մեծ ածել ի վերայ աշխարհին Հայոց։ Եւ գայր խաղայր ահագին եւ անհամար բազմութեամբ եւ ելից զլերինս եւ զդաշտս զօրօք իւրովք. եւ յահէ անօրինին սասանեալ դողայր ամենայն երկիր, եւ սրով եւ հրով գերեաց զբազում տեղիս. եւ զեկեղեցիս հրկէզ արարեալ խափանեաց յօրհնութեանցն եւ բազում բանս հայհոյութեանց ի վեր ի բարձունս խօսեցաւ առ Բարձրեալն։ Եւ անդ էր տեսանել զմեծ եւ զահեղ կատարածն քրիստոնէից ի յահէ չար գազանին այն, զի զբարկութիւն չար թիւնիցն իւր որպէս զմաղձ դառնաշունչ եհեղ ի վերայ հաւատացելոցն. եւ գայր հասանէր այսքան բազմութեամբն յԱպահունեաց գաւառին, յերկիրն Դաւթի կուրապաղտին՝ Վրաց իշխանին։ Եւ գրեաց թուղթ առ աստուածասէր եւ սուրբ այրն Աստուծոյ Դաւիթ կուրապաղտն եթէ չարաչար բանիւք սպառնացեալ նմա եւ խօսէր զայս ինչ.

In these days Mamlan, the impious and loathsome tyrant of the Persians, mustered troops. [Mamlan] was the chief emir of the impious ones, a venomous beast who resembled a bloodthirsty dragon. He came forth attacking the believers in Christ, and planned a great destruction against the land of the Armenians. He came with an enormous, countless multitude, filling up the mountains and the plains with his troops, while the entire country trembled with fear from this impious man. With sword and with fire he enslaved many places. He set fire to churches, obstructing their blessings and hurling many insults to the heavens, to Him On High. One could see there the great and frightful destruction of Christians wrought by that wicked beast, for the wrath of his wicked poison was spewed forth over the faithful like venomous bile. With such an enormous mob he advanced to the district of Apahunik’, to the country of Dawit’ the curopalate, prince of the Georgians. And he wrote a letter with this content to that God-loving and blessed man of God, Dawit’ the curopalate, threatening him with very wicked words:

«Մի՛ խաբեսցէ ոք զքեզ, ո՛վ այր դու Դաւիթ, ամենագարշ եւ ժանդ եւ նեխեալ ալեօքդ, զի ահա՝ թէ ոչ վաղվաղակի առաքեսցես ինձ զհարկս տասն տարւոյ եւ ի պատանդ զորդիս ազատաց քոց եւ գիր ծառայութեան ինձ՝ այժմ հասեալ գամ ի վերայ քո մեծաւ զօրութեամբս իմով եւ ո՞վ իցէ այն, որ փրկեսցէ զքեզ ի ձեռաց իմոց, զի ահա չարաչար եւ դառն նեղութիւն ածից ի վերայ քո, պիղծ եւ դառն ալեւոր»։

“Don’t let anyone fool you, O Dawit’, you who are filthy, stinking, and rotting in your old age. For behold, if you don’t quickly send me ten years’ worth of taxes, as well as the sons of your azats as hostages, and a document [indicating] your submission to me, I shall come against you with my great forces. And then who will save you from my clutches? For I shall subject you to very wicked and bitter suffering, O you loathsome and bitter old man.”

Եւ այսպիսի բազում սպառնալեօք որոտայր ի վերայ նորա։ Իսկ յորժամ ընթերցաւ Դաւիթ զթուղթն անօրէն իշխանին Մամլանայ, ի դառնութենէ թղթոյն՝ զթուղթն արտաքս ձգեաց եւ ինքն լալով առ Աստուած աղաչանս արձակէր եւ ասէր. «Զարթո՛ զզօրութիւնս քո Տէր եւ յիշեա Տէր իմ, զոր արարեր ընդ Ռափսակ եւ ընդ Սենեքարիմ անօրէն թագաւորն Ասորեստանեայց. եւ զայս բանքս անօրէնութեան եւ նա խօսեցաւ, Տէր իմ Յիսուս Քրիստոս, մի՛ անտես առնէր զհաւատացեալքս սուրբ անուն քո»։

With many such threats did [Mamlan] thunder against [Dawit’]. Now when Dawit’ read this letter from the impious Prince Mamlan, he threw it out because of its very bitterness and then he began to weep, beseeching God and saying: “Arouse your strength, Lord, and recall what you did to Rabshakeh and to Sennacherib, the impious king of the Assyrians, who also spoke similar words of impiety. My Lord Jesus Christ, do not ignore those who believe in Your blessed name.”

Յայնժամ հրամայեաց ժողով լինել զօրաց իւրոց զազատս եւ զամենայն հեծելազօրս իւր, զՎաչէ եւ զՏեւդատ եւ զՓերոն եւ զայլ զօրսն Հայոց աշխարհին. հետեւակս աղեղնաւորս երեք հազար, եւ ձիաւորս երկու հազար եւ հինգ հարիւր։ Եւ անօրէնն Մամլանն կայր բանակեալ յԱպահունիս ի գեւղն, որ Խօսօնս կոչէին, երկու հարիւր հազարով։ Եւ Դաւիթ յարուցեալ գնայր ընդդէմ չար գազանին Մամլանայ եւ զամենայն աշխարհն յաղօթս եւ ի պաղատանս եւ յաղաչանս մեծաւ պաղատանօք ի խնդրուածս Աստուծոյ կացուցանէր։ Եւ գնաց իջաւ Դաւիթ ի սահմանս Ապահունեաց եւ զԿարմրակէլն զայր քաջ՝ եօթն հարիւր ձիաւորով պահապան գիշերոյն կացուցանէր. եւ ինքն Դաւիթ զամենայն գիշերն յաղօթսն Աստուծոյ անցուցանէր։ Եւ յառաւօտու պահուն գայր ոմն ի զօրաց այլազգեացն հազար ձիաւորով, որ էր եւ նա պահապան զօրաց նորա։

Then [Dawit’] ordered a muster of his troops, the azats and all his cavalry, Vach’e’ and Tewdat and P’eron and other troops from the land of the Armenians. [Included were] 3,000 infantry bowmen and 2,500 horsemen. Meanwhile, the impious Mamlan had encamped in Apahunik’ at the village called Xo’so’ns with 200,000 men. Dawit’ arose and went against that wicked beast Mamlan, while he also exhorted the entire land to greatly beseech God with prayers, entreaties, and supplications. Dawit’ advanced, descending to the borders of Apahunik’. He designated that valiant man, Karmrake’l [Gamrakel], as a night watchman with 700 horsemen. Dawit’ himself passed the entire night praying to God. In the morning there approached a certain man from the infidels’ forces with a thousand horsemen. This man was a guard of [Mamlan’s] forces.

Եւ ի գիշերին յայնմիկ ընդ միմեանս հարան. եւ էր լոյս լուսնին սաստիկ, եւ յայնժամ երեւեցաւ սակաւ ինչ անձրեւ ի վերայ լերանց, եւ ամենայն լերինքն փայլատակէին իբրեւ զբոց հրոյ. եւ տեսին զայն զօրքն այլազգեաց, կարծեցին թէ այն ամենայն բազմութիւն զօրաց քրիստոնէիցն իցեն եւ յայնժամ առ հասարակ ի փախուստ դարձան։ Եւ Կարմրակէլն տեսեալ զի դարձան ի փախուստ՝ սրով ի վերայ յարձակեցաւ եւ իբրեւ զանտառ մայրի կոտորէր զնոսա յանխնայ. կալաւ զկինն Մամլանայ եւ զիւր պատերազմի ձին եւ վաղվաղակի յուղարկեաց առ Դաւիթ, եւ ձայն աւետեաց մատուցանէին նմա՝ եթէ հարաք զՄամլան։ Եւ նա դեռ յաղօթս կայր առ Աստուած. եւ լուեալ զայս Դաւիթ՝ հիանայր։ Եւ յայնժամ զհետ մտեալ ամենայն զօրօքն՝ արարին զզօրսն անօրինացն փախստական սաստիկ կոտորածով, առին անթիւ եւ անհամար գերութիւն եւ աւար ոսկւոյ եւ արծաթոյ։ Եւ անօրէնն Մամլան գնաց ամօթով յաշխարհն իւր եւ ամբարտաւանեալ յոյժ ընդ Աստուած՝ եւ յերկինս ոչ հայեցաւ բնաւ եւ զիւր անարժան աղօթսն ոչ մատուցանէր Աստուծոյ։

That night [the two armies] clashed with each other. Now the moonlight was intense and some rain had fallen on the mountains, making them glisten like the flames of a fire. When the troops of the foreigners saw this; they thought that there was a huge multitude of Christian troops present, and they turned to flee, one and all. When Karmrake’l saw that they had turned to flight, he attacked them—wielding his sword as though it were a pine tree cut from a forest—and mercilessly killed them. He captured Mamlan’s wife and his war horse, sending [them] quickly to Dawit’ along with the glad tidings that “we have defeated Mamlan.” [Dawit’] was still praying to God. When he heard [the news], he marveled. Meanwhile, all the troops pursued and made a great slaughter of the fleeing impious troops. They also took an innumerable number of captives as well as an inestimable amount of gold and silver booty. The impious Mamlan went to his land in disgrace. [This man], who had been so arrogant toward God, never looked to Heaven, and never offered his worthless prayers to God.

Իսկ յետ ամաց ինչ խորհեցան չար խորհուրդս վասն սուրբ եւ արդար իշխանին Դաւթայ սպանանել զնա. եւ չար իշխանաց իւրոց նմանեալ լինէին Կայենի եւ այլոց սպանողացն։ Եւ յարուցին ի չար խորհուրդս իւրեանց զարհի եպիսկոպոսն Վրաց աշխարհին զԻլարիոն. եւ այս Իլարիոնս զԱստուած կրկնակի ի խաչ եհան, վասն զի ի կենդանարար մարմին եւ յարիւնն Քրիստոսի դեղ մահու խառնեաց եւ արար զապրեցուցիչն՝ մահացուցիչ. եւ զկնի սպանող պատարագին իւրոյ դնէր ի բերան սուրբ իշխանին զմասն խորհրդոյն խառնեցեալ մահաբեր դեղօք յանդիման Աստուծոյ ի մէջ եկեղեցւոյն։

Now it happened that after some years, [some conspirators] hatched a wicked plan to slay the blessed and righteous Prince Dawit’. [These were] his princes, who resembled Cain and other murderers. Joining their plot was the archbishop of the land of the Georgians [Iberians], Ilarion. This Ilarion crucified God a second time, for he mixed a deadly poison into the life-giving body and blood of Christ [into the communion chalice], thus turning the bringer of life into a bringer of death. Following his murderous liturgy, [Ilarion] placed a piece of the sacrament mixed with deadly poison into the mouth of the blessed prince, right there in the church, in the presence of God.

Եւ գիտացեալ աստուածասէր իշխանին Դաւթի, ոչ ինչ խօսեցաւ բնաւ, այլ առեալ դեղ բժշկութեան շիջուցանել զցաւսն ի մարմնոյ իւրոյ։ Իսկ անօրէն եպիսկոպոսն Իլարիոն դարձեալ բորբոքեցաւ ի չար խորհուրդսն իւր եւ մտեալ ի սենեակն՝ մինչ ննջէր բարեպաշտն Դաւիթ եւ խաղաղիկ ի քուն կայր, եւ առեալ նորա զբարձն ի սնարիցն դնէր ի վերայ բերանոյն Դաւթին եւ անկեալ սաստկապէս ուժգին ի վերայ նորա եւ չարչարանօք խեղդէր զաստուածասէր կուրապաղատն զԴաւիթ. զորս յետ սակաւ ամաց թագաւորն Վասիլ ըմբռնեալ զանօրէն եպիսկոպոսն Իլարիոն, քար մեծ կապեաց ի պարանոցն նորա, ընկէց զնա յովկիանոս եւ զայլ միաբանեալսն յազատացն, եւ անդ սատակեցան անիծից վաստակաւորքն, վասն զի հայր անուն էր Դաւիթ կուրապաղատն թագաւորին Վասլին, եւ վասն այնորիկ կորոյս զնոսա։

Now the God-loving Prince Dawit’ was aware of this, but uttered not a word. Rather, he took medicine to reduce the pain in his body. However, the impious bishop Ilarion, further inflamed by his evil plan, entered the chamber where the pious Dawit’ was sleeping peacefully. Then [Ilarion] took the pillow by his head, put it over Dawit’s mouth, forcefully hurled himself on [Dawit’] and wickedly smothered the pious curopalate Dawit’. After a few years, Emperor Basil seized that wicked bishop Ilarion, tied a large rock to his neck and threw him into the ocean, along with the other azats who were involved. So perished these accursed men, for Dawit’ the curopalate had been called “father” by Emperor Basil, and thus he killed them.

Եւ ի լինել թուականութեանս Հայոց ՆԼԴ մեռանէր Հայոց հայրապետն տէր Ստափանոս, եւ ձեռնադրեաց յաթոռն իւր զերանելին զտէր Խաչիկ, վասն զի էր այր փառաւոր եւ տեղեակ աստուածային կտակարանացն։ Առ սա եկեալ թուղթ ի Հոռոմոց պատրիարգէն ի Թէոդորոսէն, որ նստէր ի մայրաքաղաքն Մելտենի, վասն զի էր այր կորովի եւ հմուտ գրոց պատուիրանաց. եւ վարդապետն Հայոց Սամուէլ գրեաց ընդդէմ նորա զպատասխանիսն վայելուչ եւ ցանկալի բանիւք, որ եղեւ իսկ հաճելի թուղթն այն ամենայն լսողացն, եւս առաւել մեծարեալ եղեւ առաջի Թէոդորոսի պատրիարգին Հոռոմոց եւ առաջի Խաչիկ կաթուղիկոսին Հայոց։

In 434 of the Armenian Era [A.D. 985] the patriarch of the Armenians, Lord Step’annos. They ordained to his position the venerable Lord Xach’ik, a glorious man well versed in Divine Scripture. A letter came to him from the Byzantine patriarch, T’e’odoros, who resided at the metropolis of Melitene, since [Xach’ik] was a man competent and knowledgeable in sacred writings. The Armenian vardapet Samue’l wrote a refutation of it, [skillfully] replying in appealing and appropriate words, to the point that the letter was pleasing to everyone hearing it. [Samue’l] was even more honored by T’e’odoros, patriarch of the Byzantines, and by Xach’ik, Catholicos of the Armenians.

Իսկ յաւուրս ժամանակաց տօմարիս Հայոց ի յամի ՆԼԵ ապստամբեաց ոմն իշխան ի վերայ թագաւորին Վասլի, իշխանն Հոռոմոց Մօրավարդ, եւ արար աւերակս զմեծ մասն Հոռոմոց աշխարհին. եւ շրջեալ երթայր ընդ երկիր սրով եւ գերութեամբ։ Եւ ժողովեալ զօրքն Հոռոմոց ի վերայ նորա, հալածական արարին զնա յաշխարհն Տաճկաց, զոր յետ ամի միոյ եկեալ մեռանէր ի թագաւորէն Վասլէ։

Now in the year 435 of the Armenian Era [A.D. 986], a certain prince rebelled against Emperor Basil. [The rebel was] the Byzantine prince M’oravard and he ruined a large part of the Byzantine land, circulating through the country with the sword and taking captives. Byzantine troops assembled against him, chasing him to the land of the Tachiks. He returned a year later and was killed by Emperor Basil.

Դարձեալ ի թուականութեանս Հայոց ՆԼԷ ամի եղեւ սաստիկ շարժ ընդ ամենայն արարածս, եւ փլաւ սուրբն Սոփի ի Կոստանդնուպօլիս։ Եւ յայսմ ամի կամեցաւ թագաւորն Վասիլ զաշխարհն Բուլղարաց ածել ի հաւանութիւն իւրոյ թագաւորութեանն. եւ առաքեաց առ Ալի Օսմանն թագաւորն Բուլղարաց եւ առ ամենայն իշխանսն աշխարհաց գալ յերկրպագութիւն իւրոյ թագաւորութեանն. իսկ նոքա ոչ եկին զհետ հրամանաց թագաւորին Վասլի։ Յայնժամ թագաւորն Վասիլ ժողով արար զամենայն աշխարհն իւրոյ թագաւորութեանն եւ մեծաւ սրտմտութեամբ յարձակեցաւ ի վերայ աշխարհին Բուլղարաց եւ սրով եւ գերութեամբ ապականէր զերկիր։ Իսկ թագաւորն Բուլղարաց Ալի Օսմանն ժողով արարեալ եւ գայր բազում զօրօք ի վերայ Վասլին, եւ արարին սաստիկ պատերազմ ընդ միմեանս։ Եւ թագաւորն Բուլղարաց յաղթեաց Վասլին եւ դարձոյց զամենայն զօրսն ի փախուստ մինչեւ ցԿոստանդնուպօլիս. եւ առին բազում աւար եւ գերութիւն ի զօրաց Վասլին. եւ Վասիլն լի ամօթով մտանէր ի Կոստանդնուպօլիս։ Եւ յետ երկու ամի դարձեալ դարձեալ ժողով արարեալ թագաւորն Վասիլ եւ գնաց ի վերայ թագաւորին Բուլղարաց առ ի խնդրել զվրէժս իւր. եւ հանդիպեալ զօրացն Բուլղարաց, դարձոյց ի փախուստ զնոսա եւ վարէր առաջի իւր։ Եւ նեղեաց Վասիլն զաշխարհն Բուլղարաց սովով, սրով եւ գերութեամբ եւ դարձաւ եմուտ ի Կոստանդնուպօլիս մեծաւ ուրախութեամբ։

In the year 437 of the Armenian Era [A.D. 988] a severe earthquake occurred throughout all creation and the blessed [church of Hagia] Sophia collapsed in Constantinople. In this same year Emperor Basil sought to make the land of the Bulghars subject to his realm. [Basil] sent to Ali O’sman, king of the Bulghars, and to all the princes of the land to come and prostrate themselves before his imperial majesty. However, they did not come as Emperor Basil had ordered. Then Emperor Basil mustered troops from all the lands in his realm and, in great anger, attacked the land of the Bulghars, polluting the country with the sword and with captive-taking. Now the king of the Bulghars, Ali O’sman, mustered his forces and came against Basil with many troops.Fierce fighting took place between them. The king of the Bulghars defeated Basil and put all his troops to flight as far as Constantinople. [The Bulghars] took a great amount of booty and captives from Basil’s troops, while Basil, full of shame, entered Constantinople. Two years later Emperor Basil again assembled troops and went against the king of the Bulghars, seeking vengeance. Encountering the Bulghar forces, [Basil]put them to flight before him. He harassed the land of the Bulghars with the sword, famine, and captive-taking. Then he turned back and entered Constantinople in great joy.

Կաթողիկոսն Տէր Խաչիկ, որ կացեալ յաթոռ հայրապետութեան Հայոց ամս վեց եւ ձեռնադրեաց յաթոռ իւր զտէր Սարգիս, որ էր այր կորովի գիտութեամբ պատուիրանացն Աստուծոյ. եւ էր սա հաճոյ Աստուծոյ եւ մարդկան, եւ էր կիրթ վարուց առաքինութեանց, եւ լուսաւոր վարդապետութեամբն իւրով զարդարեաց զեկեղեցին Աստուծոյ։ Յայսմ ամի զօրքն Եգիպտոսի, որ Մախր Արապիկք կոչին, մտին յաշխարհն Անտիոքայ քաղաքին եւ բազում աւերմամբ լցին զամենայն գաւառն. եւ ժողովեցան զօրք Հոռոմոց ընդդէմ նոցա ի պատերազմ. եւ ի հանդիպիլ միմեանց արարին փախստական զզօրսն Հոռոմոց եւ զմեծամեծ իշխանս գերի առին եւ տարան յԵգիպտոս։ Իսկ յետ երկու ամի ելանէր մեծ տունն Հոռոմոց եւ գայր բազում զօրօք ի վերայ աշխարհին Հայոց. եւ սրով եւ գերութեամբ անողորմ յարձակեցան ի վերայ հաւատացելոց Քրիստոսի. եւ գազանաբար սպանմամբ ընթանայր իբրեւ զօձ թունաւոր, որ եւ ելից իսկ զտեղի անհաւատ ազգացն։ Եւ եղեւ ի մտանելն նորա յաշխարհի Հայոց, ժողովեցան ընդ յառաջ նորա զօրքն Հայոց ազատացն, եւ ի դիպելն ընդ միմեանս բախեցին գազանաբար, եւ քաջ ընդ քաջս ելանէին եւ անպարտելի հանդիսանային յերկու կողմանց։ Եւ անդ էր տեսանել զսաստիկ կոտորած յերկուց կողմանցն. եւ յայնժամ ի սաստկանալն մեծի պատերազմի, եղեն պարտեալ զօրքն Հոռոմոց առաջի զօրացն Հայոց եւ դարձան ի փախուստ դիմօք յաշխարհն իւրեանց ամօթ երեսօք մազապուրծ փախմամբ։

At the start of 440 of the Armenian Era [A.D. 991/992] there died the Catholicos of the Armenians, Lord Xach’ik, who had occupied the patriarchate of the Armenians for six years. He ordained Lord Sargis to his position. [Sargis was] a man skilled in the knowledge of divine precepts, pleasing to God and to man, schooled in virtuous conduct, who adorned the Church of God with his radiant doctrine. In this year the forces of Egypt, called Maghrib Arabs [Fatimids], entered the territory of the city of Antioch and filled the entire district with extensive destruction. The forces of the Byzantines massed against them in battle. When they encountered one another, the Byzantine troops were put to flight and their grandee princes were captured and taken to Egypt. Two years later, the great House of the Byzantines arose and came with many troops against the land of the Armenians. With sword and captive-taking they mercilessly attacked the believers in Christ. With bestial killings they advanced, like a poisonous snake, appearing no different from unbelieving peoples. When they entered the land of the Armenians, troops of the Armenian azats massed against them. They clashed savagely, with brave after brave from both sides fighting undefeated. One could see there great destruction on both sides. When the great battle grew even fiercer, the forces of the Byzantines were defeated before the forces of the Armenians. They turned to flight shamefacedly, back to their own land, escaping by a hairsbreadth.

Յայսմ ամի ելեալ գայր ամիրայն Տաճկաց, որոյ անուն երկայնաձեռն կոչէին, եւ բազում զօրօք ի յաւեր եւ ի գերութիւն մատնեաց զԵդեսացւոց աշխարհն, եւ վիշտս մեծամեծս ի վերայ Ուռհայոյ եւ անցանէր ընդ մեծ գետն Եփրատ, եւ գերեաց զայն կոյս զսահմանսն Հայոց աշխարհին եւ դարձաւ մեծաւ յաղթութեամբ յաշխարհն Ափրիկեցւոցն։

In the same year the emir of the Tachiks, who was styled “Long Hand” arose and came with many troops subjecting the land of the Edessans to destruction and captive-taking and occasioning the greatest sorrow for Edessa. [Long Hand] crossed the great Euphrates River and enslaved that side of the borders of the land of the Armenians before turning back in great triumph to the land of the Africans.

Եւ եղեւ ի փոխել թուականութեանս Հայոց ամի ՆԽԶ ելանէր յերկինս աստղ մի գիսաւոր եւ երեւեալ սոսկալի եւ ահաւոր տեսլեամբ լուսատեսիլ եւ զարմանալի։

At the beginning of the year 446 of the Armenian Era [A.D. 997-998] a comet arose in the heavens and was visible with a dreadful, awesome, astounding illumination.

Իսկ յամի ՆԽԹ թուականութեանս Հայոց եղեւ սէր եւ միաբանութիւն մեծ ընդ թագաւորն Վասիլ եւ ընդ Սենեքարիմ արքայն Հայոց։ Եւ յայսմ ամի եղեւ վախճան Սահակայ մարզպանին Վարաժնունեաց Տեառն։

In the year 449 of the Armenian Era [A.D. 1000] friendship and great unity developed between Emperor Basil and Senek’erim, [a] king of the Armenians. In the same year there died Sahak, marzpan and lord of the Varazhnunik’.

Յորժամ լինէր թուականն Հայոց ՆԾԵ. զօրաժողով արար թագաւորն Վասիլ զամենայն աշխարհս տէրութեան իւրոյ եւ խաղայր գնայր ի վերայ աշխարհին Բուլղարաց. եւ բազում ժամանակս արարեալ յաշխարհն այն մեծաւ պատերազմաւ։ Եւ յայնմ աւուրսն մեծ խռովութիւն եղեւ ի քաղաքն ի Կոստանդնուպօլիս եւ յամենայն աշխարհն Յունաց, վասն զի յաւուր մեծի զատկին մոլորեալ եղեն ի կատարելոյ զսուրբ Յարութեան օրն Զատկին. եւ ամենայն վարդապետք տանն Յունաց ընդ ստութեամբ փակեցին զուղղորդ պատուիրանս Աստուածաշունչ գրոց եւ զսուտ եւ զխաբեբայ տումարն հակառակամարտին Իրիոնի ընկալան, եւ զճշմարտագիր տումարն մեծին Անդրիասայ ոչ ընկալան, այլ ածին նոքա զլրումն Զատկին ի կիրակիէն ի շաբաթն եւ զկնի աւուր միոյ Զատիկ արարին, զոր պարտ էր զկնի ութ աւուրն կատարել. եւ ամենայն տանն Յունաց մոլորեալ ի սուրբ Զատկէն, եւ եղեւ սուգ մեծ ի վերայ սուրբ եկեղեցւոյն Կոստանդնուպօլսի, եւս առաւել ի սուրբ եւ յաստուածակերտ քաղաքն յԵրուսաղէմ, զի հպարտութեամբ բարձրավզեալ ածին զԶատիկն ի յաւուր Ծառզարդարին, եւ եղեն հակառակողք ամենայն ազգաց տունն Յունաց, եւս առաւել Քրիստոսի, վասն զի պատերազմեցան ընդ Հոգւոյն Սրբոյ տունն փիլիսոփայից։

In 455 of the Armenian Era [A.D. 1006] Emperor Basil mustered troops from all the lands of his realm and advanced against the land of the Bulghars. [He] spent a great deal of time in that land engaged in extensive warfare. In this period a great disturbance erupted in the city of Constantinople and in the entire land of the Byzantines. This was because [the Chalcedonians] had deviated from [the correct observance of] the day of the great feast of the Resurrection, Easter. All the [Chalcedonian] Byzantine doctors of the Church had wrongly ignored the true precepts of Scripture and had adopted the false and fraudulent calendar of the contrarian Irion. The accurate calendar of the great Andreas they did not accept. Instead, they moved the day of the full moon of Easter from Sunday to Saturday and celebrated Easter on the next day, despite the fact that it should have been celebrated eight days later. The entire House of the Byzantines deviated from Holy Easter, and great sorrow descended upon the blessed Church of Constantinople and more so on the holy and God-built city of Jerusalem, since with their stiff-necked arrogance, [the Byzantines] celebrated Easter on Palm Sunday. Thus [the Byzantine reformers] went contrary to all peoples in the House of the Byzantines and more so against Christ, for this home of philosophers warred against the Holy Spirit.

Եւ յայնմ Զատկի ոչ վառեցաւ լոյս կանթեղացն ի սուրբ գերեզմանն աստուածընկալ ի քաղաքն յԵրուսաղէմ, վասն զի սուտ էին, անօրէնութեամբ արարին Զատիկն իւրեանց։ Իսկ յայնմ աւուր ազգն անօրինաց, որ կային ի քաղաքն Երուսաղէմ, իբրեւ տեսին զԶատիկն քրիստոնէիցն ի մէջ սուրբ Յարութեանն, կոտորեցին սրով զամենայն քրիստոնեայսն՝ ոգիք իբրեւ տասն հազար, եւ լցաւ սուրբ Գերեզմանն Քրիստոսի արեամբ աղօթաւորացն. եւ դեռ մինչեւ ցայսօր կան ոսկերք նոցա լցեալ ի յայրի անդ յարեւմտից կուսէ քաղաքին Երուսաղէմի, զոր այժմ Մանկանց նշխարք կոչեն զնոսա։ Արդ զայս այսպէս արարին հանճարեղ իմաստունքն Յունաց։

On that [erroneous] Easter, the light of the lamps did not [self-]ignite in the holy Sepulcher, which contained God, in the city of Jerusalem. [This was because] they were wrong, impiously celebrating their Easter. On that day, once the nation of the impious [Muslims] who were in the city of Jerusalem, saw Easter being celebrated by Christians [on the wrong day] in the holy [church of the] Resurrection, they put all the Christians to the sword, some 10,000 people. Thus the holy Sepulcher of Christ was filled with the blood of the worshipers. To this day their bones may be seen there in a cave on the western side of the city of Jerusalem. They are presently called Relics of the Children. This was what was brought about by those genius philosophers of the Greeks.

Իսկ թագաւորն Վասիլ իբրեւ յաղթեաց եւ էառ զթագաւորութիւնն Բուլղարաց, դարձաւ ի Կոստանդնուպօլիս մեծաւ ուրախութեամբ։ Եւ յորժամ լուաւ զայս ամենայն կոտորածս, որ եղեւ սուրբ Զատկին, կոչեաց զամենայն իմաստունսն Յունաց եւ հարցանէր զպատճառն. եւ նոքա ըստ կամաց իւրեանց սկսան բազմադիմի մոլորեցուցանել զթագաւորն օտարոտի պատասխանատրութեամբն։ Եւ ծանեաւ թագաւորն զայլակերպ պատասխանիս նոցա, իմացաւ՝ որ սուտ էին եւ մոլորեալք։ Իսկ յառաջագոյն լուեալ էր թագաւորն վասն Հայոց վարդապետացն՝ եթէ յաղթողք եւ կորովիք են գրոց պատուիրանաց, եւ յանուանէ գիտէր վասն Յովսեփայ Ընծայուց հօրն եւ յաղագս Յովհաննիսի, որ հոմանուն ասէին Կոզեռն. եւ յայնժամ գրեաց առ Յովհաննէս արքայն Հայոց, զի առաքեսցէ զնոսա առ ինքն ի Կոստանդնուպօլիս, զի ի նոցանէ գիտասցէ զճշմարիտ պատճառն եւ զուղղորդ Զատիկն։

Now once Emperor Basil had defeated and taken the realm of the Bulghars, he returned to Constantinople in great joy. When he heard about all the destruction which had occurred over holy Easter, he summoned all the savants of the Byzantines and asked the reason. Willfully they began giving numerous irrelevant explanations to mislead the emperor. But the emperor recognized their distorted replies and that they were false and devious. Now previously, the emperor had heard about the Armenian vardapets who were triumphant and competent in [explaining] the precepts of Scripture. By name he was familiar with Yovsep’, the abbot of E”ntsayuts’ [Monastery] and with Yovhanne’s, who was nicknamed Kozer’n. Then he wrote to Yovhanne’s, king of the Armenians, so that [the two vardapets] would be sent to him in Constantinople, so that he would learn from them the true cause [of the problem] and the correct [day for celebrating] Easter.

Իսկ նոքա ոչ առին յանձն գնալ, այլ թղթօք գեղեցկաշար բանիւք հասկացուցին զթագաւորն ամենայն խորին քննութեամբ։ Եւ յայնժամ հակառակեալ կղերիկոսք եւ ոչ հաւանեցան թղթոյն, մինչեւ դարձեալ թագաւորն Վասիլ յուղարկեալ ի Հայք առ Յովհաննէս շահնշահն եւ առ Տէր Սարգիս կաթուղիկոսն Հայոց եւ մեծաւ խնդրուածօք ետ բերել առ ինքն զՀայոց վարդապետն զՍամուէլ, այր կորովի եւ յաղթող եւ կացուցանէր զնա յատենի խօսել ընդ վարդապետացն Յունաց։ Իսկ իմաստունքն Յունաց շարժեցին ի վերայ Սամուէլի զամենայն գրեանս տանն Յունաց, եւ ոչ կարացին շարժել զնա ի ճշմարտութեանց անտի։

Now [the vardapets] did not consent to go. Rather, in beautifully composed letters they informed the emperor [about these issues] with a thorough investigation. However, the contrarian [Byzantine] clergy did not accept the [veracity of the contents of the] letter until once more Emperor Basil sent to the Armenians, to Yovhanne’s shahnshah and to Lord Sargis, Catholicos of the Armenians, greatly requesting that they send to him the Armenian vardapet Samue’l. [Samue’l] was a skilled and triumphant [scholar] who could be seated at a session to speak with the Greek doctors of the Church. The Byzantine savants mustered against Samue’l all the writings of the House of the Byzantines, but they were unable to move [Samue’l] from the truth.

Եւ սկիզբն արար Սամուէլ ի յառաջին աւուրն արարչութենէն եւ գայր հասանէր մինչեւ ցվերջին պատկեր աւուրն եւ զամենայն պատճառ պատճէնից սուրբ արանց յառաջին իմաստնոցն հաստատուն կացուցանէր։ Եւ հաճոյ լինէր թագաւորին ամենայն բանք նորա. եւ ասէին իմաստունքն Յունաց ընդ թագաւորն. «Ով տէր արքայ, հրամայեա եւ ած այսր զմեծ վարդապետն Եբրայեցւոց, որ բնակեալ է ի կղզւոջն Կիպրացւոց, այր կորովի եւ հմուտ տումարի եւ ամենայն արուեստից ի մանկութենէ իւրմէ»։ Եւ յուղարկեալ թագաւորն ի Կիպրոս եւ ածէր զՄուսի վարդապետն Եբրայեցւոց։ Եւ նա կացեալ յատենի առաջի թագաւորին Վասլի, այր ճարտարաբան եւ հզօր, եւ սկսանէր խօսել զարուեստս տումարին եւ յամօթ եւ սուտ արար զամենայն իմաստունս տանն Յունաց եւ գովէր զբանսն Սամուէլի Հայոց վարդապետին։ Իսկ թագաւորն յոյժ տրտմեալ ի վերայ վարդապետացն Յունաց եւ զբազումս եհան ի պատուոյ եկեղեցւոյն եւ ընկէց ի փառաց եւ զվարդապետն Հայոց յուղարկեալ մեծաւ պարգեւօք յաշխարհն Հայոց։

Samue’l began [his discourse] with the first day of Creation and progressed to recent times, adducing as evidence and support all the reliable blessed savants of earlier times. The emperor was pleased with all his words. Then the Byzantine philosophers said to the king: “O Lord Emperor, command that the great doctor of the Hebrews be brought here. He lives on the island of Cyprus and is a man skilled and learned in the calendar and all the sciences, from his childhood.” The emperor sent to Cyprus and had Muse, vardapet of the Hebrews brought to him. [The latter] came to the tribunal in the presence of the emperor Basil. [Muse] was an eloquent and powerful man. He commenced discoursing about calendrical science and put to shame all the savants in the House of the Greeks, proving them wrong, while praising the words of Samue’l, the Armenian vardapet. The emperor was very angry with the Byzantine vardapets and removed many of them from their ecclesiastical honors, deposing them from their glory. As for the Armenian vardapet, [Basil] sent him back to the land of the Armenians with great gifts.

Դարձեալ ի յաւուրս Վասլի Յունաց թագաւորին եւ ի Հայոց թուականութեանն ՆԾԲ ելանէր աստղ մի ի տեսիլ հրոյ երեւեալ ի յերկինս, նշան բարկութեան արարածոց եւ կատարածի աշխարհի։ Եւ եղեւ շարժ սաստիկ ընդ ամենայն երկիր, մինչեւ կարծեալ բազմաց՝ թէ եհաս օրն վերջին եւ կատարածի աշխարհի, եւ որպէս առ ջրհեղեղաւն՝ երերեալ դողաց ամենայն արարածք. եւ յահէ բարբառոյ բարկութեանն բազումք անկեալ մեռանէին եւ զկնի այնր բարկութեան անկանէր ցաւ յերկիր, որ անուանեալ կոչի Խովիկ, եւ անցոյց գաւառս եւ երթեալ հասանէր մինչեւ ի Սեբաստիա. եւ ցաւն այն երեւէր յայտնապէս ի մարմինն եւ ի դառնութենէն ոչ ժամանէին խոստովանութեան եւ հաղորդութեան։ Եւ մարդ եւ անասուն պակասեցան յերկրէ, եւ մնացեալ չորքոտանիք՝ անմարդ շրջէին յերկրի։