Philo of Alexandria’s Questions on Genesis #

Ընդէ՞ր զաշխարհարարութիւնն ընդ միտ ածելով եւ հաշուելով ասէ. Այս գիր լինելութեան երկնի եւ երկրի, յորժամ եղեւ։

(Gen ii.4) Why, when he (Moses) considers and reflects on the creation of the world, does he say, “This is the book of the coming into being of heaven and earth when they came into being”?

ԶՅորժամ եղեւն անորոշելի եւ անպարոյր, որպէս երեւեցաւ, զժամանակն ցուցանել։ Եւ այս յանդիմանութիւն, յամօթ առնելով զայնոսիկ՝ որ գումարեն իմն թիւ ամաց ի միասին գլխաւորելով, յորմէ զաշխարհս կարէ լինել։ Բայց այս գիր լինելութեան, կամ ցուցական այսր ի ներքոյ եդելոյ գրոյս է, որ զաշխարհարարութիւնն պարունակէ, ի նա ակնարկութիւն ասացելոցն յաղագս աշխարհարարութեան առ ճշմարտութեանն եղեալ։

The expression, “when they came into being,” which is undetermined and uncircumscribed, apparently indicates time. And this evidence confutes those who consider it to be a certain number of years summed under one head, during which the cosmos was to come into being. But the expression, “this is the book of coming into being” is meant to indicate a supposed book which contains the creation of the world and an intimation of the truth about the creation of the world.

Զի՞նչ է, Ես արար Աստուած զամենայն դալար վայրի յառաջ քան զլինելն յերկրի. եւ զամենայն խոտ յառաջ քան զբուսանել։

(Gen ii.5) What is the meaning of the words, “And God made very green thing of the field before it came into being on the earth, and every grass before it grew”?

Զանմարմին զտեսակսն առակէ յաղագս սոցա. քանզի յառաջ քան զլինել՝ զկատարածսն առակէ ամենայն դալարոյ, եւ խոտոյ, սերմանելեաց եւ ծառոց։ Եւ յառաջ քան զբուսանելն ի վերայ երկրի, առնէր ասէ դալարի, եւ խոտ, եւ զայլսն. յայտ է իբրու զանմարմինս, եւ ցուցական տեսակ՝ արար ըստ իմանալի բնութեանն. որոց այսք՝ որ յերկրիս են, հանդերձեալ էին լինել նմանելիք զգալիք։

In these words he alludes to the incorporeal ideas. For the expression, “before it came into being” points to the perfection of every green thing and grass, of plants and trees. And as Scripture says that before they grew on the earth He made plants and grass and the other things, it is evident that He made incorporeal and intelligible ideas in accordance with the intelligible nature which these sense-perceptible things on earth were meant to imitate.

Զի՞նչ է, թէ Աղբիւր ելանէր յերկրէ, եւ առոգանէր զամենայն երեսս երկրի։

(Gen ii.6) What is the meaning of the words, “a spring went up from the earth and watered all the face of the earth”?

Եւ իբր գոյ կաողութիւն ի միոջէ աղբիւրէ ոռոգանել ամենայն երկրի. ո՛չ միայն վասն մեծութեան, այլեւ վասն անհարթութեան լեռնայնոյն եւ դաշտայնոյն։ Բայց մի՛ գուցէ, որպէս ձի՛ ասի թագաւորի՝ ամենայն ձիական զօրութիւնն. այսպէս եւ աղբիւր՝ ամենայն երակք երկրի, ըմպելի ջուր բղխելով՝ որ աղբիւրաբար ելանէ։ Բայց բարիո՛ք է եւ ասելն՝ ոչ զամենայն, այլ զդէմս նորա արբուցանել. որպէս ի կենդանւոջն զգլխաւորն զառաջնորդականն. քանզի քաջ եւ արգաւանդ, եւ առաջին մասն է երկրի՝ այն, որ պտղաբերն լինել կարէ, որ աղբիւրցն օգնականութեան է կարօտեալ։

How is it possible to water all the earth from one spring? Not only because of its size but also because of the unevenness of the mountains and plains. Unless indeed as all the cavalry force of the king is called “the horse,” so also “spring” means all the veins of the earth producing potable water, which come like that from a spring. But well does Scripture also say, not “all the earth,” but “its face” was watered. Just as in a living being the head is the ruling part, so the good and fertile and principal part of the earth is that which can become fruit bearing, and this is in need of the help given by springs.

Ո՞վ է ստեղծեալ մարդն, եւ ի՞ս զանազանեալ է այն՝ որ ըստ կերպարանին է։

(Gen ii.7) Who is the “moulded” man? And how does he differ from him who is (made) “in accordance with the image (of God)”?

Ստեղծեալն՝ զգալի մարդ է, եւ նմանութիւն իմանալւոյ օրինակին։ Իսկ ըստ տեսլեանն, իմանալի եւ անմարմին, սկզբնատպին նմանութիւն է՛ առ տեսանելին. եւ կերպարան է սա սկզբնաւորագունի կնքոյն։ Եւ է սա Բան Աստուծոյ, առաջին սկիզբն, նախագաղափար տեսակ, յառաջաչափն ամենեցուն։ Վասն այսորիկ ստեղծանելին, որպէս ի բրտէ՝ ի փոշւոյ եւ յերկրէ կերպարանեցաւ ըստ մարմնոյ. եւ հոգւոյ հասաւ փչեցեալ Աստուծոյ ի դէմսն զկեանս. եւ խառն էր խառնուած բնութեանն՝ ապականացուի եւ անապականի։ Իսկ այն որ ըստ կերպարանին է, անապակ՝ եւ անխառն. յանտեսանելի բնութենէ, ի պարզէն, եւ ի լուսաւորէն։

The molded man is the sense-perceptible man and a likeness of the intelligible type. But the man made in accordance with (God’s) form is intelligible and incorporeal and a likeness of the archetype, so far as this is visible. And he is a copy of the original seal. And this is the Logos of God, the first principle, the archetypal idea, the pre-measurer of all things. For this reason the man who was molded as by a potter was formed out of dust and earth, in respect of the body. And he obtained a spirit when God breathed life into his face. And the mixture of his nature was a mixture of the corruptible and incorruptible. For that which is in accordance with form is incorruptible, coming from an invisible nature, from that which is simple and pure.

Ընդէ՞ր դէմս փչեալ ասի զկեանս։

(Gen ii.7) Why is He said to have breathed life into his face?

Նախ առաջին՝ զի առաջնական մարմնոյն է. քանզի այլն իբրեւ խարիսխ եղեւ, իսկ նա զօրէն պատկերի ի վերայ հաստատեցաւ։ Եւ շնչատեսակին՝ աղբիւր է զգայութիւն, եւ զգայութիւնն ի դէմսն է։ Երկրորդ՝ մարդ, ոչ միայն շնչոյ, այլեւ բանական շնչոյ մասն ընկալեալ է, եւ գլուխ՝ մտաց տաճար է. որպէս ոմանք ասացին։

First of all, because the face is the principal part of the body. For the rest (of the body) was made like a pedestal, while the face, like a bust, is firmly placed above it. And sense-perception is the principal part of the animal species, and sense-perception is in the face. In the second place, man is admitted to be part not only of the animal order but also of that of rational animals, and the head is the temple of the mind, as some have said.

Ընդէ՞ր աստուած ասի տնկեալ դրախտ, եւ ո՞ւմ. Եւ զի՞նչ է դրախտն։

(Gen ii.8) Why is God said to have “planted Paradise” and for whom? And what is paradise?

Դրախտն առ ճարեալդ ոչինչ են պէտք լուծման առեղծանելոյ. քանզի թաւ վայր է ամենապատիկ ծառովք լի։ Բայց նշանակաւ է իմաստութիւն՝ հանճար աստուածային եւ մարդկային, եւ սոցայցն պատճառաց։ Քանզի կարգաւո՛ր էր յետ աշխարհիս լինելութեան՝ զտեսական կենցաղն բաղկացուցանել, առ ի հասանել տեսլեամբ աշխարհիս, եւ որ ի սմայն է՝ եւ ի գովութիւն հօրն։ Քանզի ո՛չ գոյր զբնութեանն տեսանել. եւ ո՛չ գովել զարարիչն բոլորեցունց առանց իմաստութեան. որոյ զտեսակսն իբրեւ զծառս տնկեաց յիշխանական առաջնորդին ի բանականի յոգւոջն արարիչն։ Իսկ որ ի միջոցին կենաց փայտն է, գիտութիւն է, ո՛չ միայն ի վերայ եղելոցն, այլեւ երիցագունին եւ վերնագունին ամենեցուն պատճառին։ Քանզի զսորա եթէ ոք կարասցէ ընդունել զստոյգ զերեւումն, եղիցի բարեբախտիկ եւ երջանիկ, եւ արդարեւ անմահ։ Իսկ յետ աշխարհիս այսորիկ իմաստութիւնն եղեւ. վասն զի յետ աշխարհարարութեան դրախտն։ Զոր օրինակ, քերթողքն ասեն զերաժշտացն պար, զի օրհնեսցեն զարարիչն, եւ գործն. որպէս ասացն պղատոն, զարարիչն՝ իբրու զմեծ եւ զլաւ պատճառացն. իսկ զաշխարհ իբրու զգեղեցիկ եղելոցն։

Of Paradise, so far as the literal meaning is concerned, there is no need to give an explicit interpretation. For it is a dense place full of all kinds of trees. Symbolically, however, it is wisdom or knowledge of the divine and human and of their causes. For it was fitting, after the coming into being of the world, to establish the contemplative life in order that through a vision of the world and the things in it praise of the Father might also be attained. For it is not possible for nature to see nor is it possible without wisdom to praise the creator of all things. And His ideas the Creator planted like trees in the most sovereign thing, the rational soul. But as for the tree of life in the midst (of the garden) it is the knowledge, not only of things on the earth, but also of the eldest and highest cause of all things. For if anyone is able to obtain a clear impression of this, he will be fortunate and blessed and truly immortal. But after the world wisdom came into being, since after the creation of the world Paradise was made in the same manner as the poets say of the chorus of Muses (was formed), in order to praise the Creator and His work. For just as Plato said, the Creator is the greatest and best of causes, while the world is the most beautiful of created things.

Ընդէ՞ր յԱդին յարեւելս կոյս տնկել ասի զդրախտն։

(Gen ii.8) Why is He said to have planted Paradise in Eden toward the East?

Նախ առաջին՝ զի աշխարհիս շարժումն յարեւելից յարեւմուտս է. իսկ յորմէ շարժումնն, առաջին է։ Երկրորդ՝ զի այն որ յարեւելից կողմանէն, աջ գոլ ասի աշխարհիս մասունք. իսկ որ յարեւմուտս կոյս՝ ահեակ։ Վկայէ եւ քերթողն. աջոյ հաւս կոչելով զայնս, որ յարեւելից կողմանէն. եւ ձախոյ կողմանն զայնս որ յարեւմտից կողմանէն։ Յորժամ ասէ. զի թէ յաջ կողմն գնասցեն, ի տիւ եւ յարեգակնդ. Իսկ եթէ յահեակ, յերեկս կոյս ի խրթնին։ Իսկ ադին անուն՝ փոխեալ, ամենայն իրօք է փափկութեան նշանակ, խնդութեան եւ ուրախութեան։ Քանզի բարիքն ամենայն եւ շնորհք առնուն զսկիզբն ի տէրունեան վայրէն։ Երրորդ՝ զի եւ իմաստութիւն, եւ նշոյլք, եւ լոյս։

In the first place, because the movement of the world is from East to West; and that from which movement starts is first. Second, that which is in the region of the East is said to be the right side of the world, while that in the region of the West is the left. And so the poet testifies, calling the birds in the region of the East “right”, and those which are in the region of the West “on the left side”. If they go to the right side, it is to the day and the sun; but if to the left, toward evening and darkness. But the same Eden when translated is certainly a symbol of delicacies, joy and mirth. For all good things and benefits have their origin in this sacred place. In the third place, because it is wisdom and radiance and light.

Ընդէ՞ր ի դրախտին դնէ զստեղծեալ մարդն, այլ ոչ զայն որ ըստ կերպարանին է։

(Gen ii.8) Why does He place the molded man in Paradise, but not the man who was made in His image?

Ոմանք ասացին՝ կարծեցեալք զդրախտն պարտէզ գոլ. զի ստեղծեալն զգալի է, ապա յիրաւի ի զգալի տեղին երթայ։ Իսկ այն որ ըստ կերպարանին, իմանալի եւ անտեսանելի է. որ դաս ընկալաւ զայն՝ որ յանմարմինս տեսակքն։ Բայց ես ասացից, նշանակ կարծեցեալ գոլ զդրախտն՝ իմաստութեան. քանզի ստեղծեալն խառնուած է, եւ բաղկացեալ յոգւոյ եւ ի մարմնոյ, եւ պէտք են նմա ուսման եւ վարդապետութեան, ցանկացեալ ըստ իմաստասիրութեանն օրինաց, զի եղիցի բարեբախտիկ։ Իսկ այն՝ որ ըստ կերպարանին է, անկարօտ է, ինքնալուր, եւ ինքնուսումն, եւ ինքնավարդապետ անձին եղեալ բնութեամբն։

Some, believing Paradise to be a garden, have said that since the molded man is sense-perceptible, he therefore rightly goes to a sense-perceptible place. But the man made in His image is intelligible and invisible, and is in the class of incorporeal species. But I would say that Paradise should be thought a symbol of wisdom. For the earth-formed man is a mixture, and consists of soul and body, and is in need of teaching and instruction, desiring, in accordance with the laws of philosophy, that he may be happy. But he who was made in His image is in need of nothing, but is self-hearing and self-taught and self-instructed by nature.

Ընդէ՞ր ի դրախտին ասէ ամենայն փայտ ազնիւ ի տեսանել, եւ գեղեցիկ յուտել։

(Gen ii.9) Why does (Scripture) say that in Paradise was every tree beautiful to look at and good to eat?

Զի երկու են ծառոց առաքինութիւնք. Քաջուղէշ գոլ՝ եւ պտղեղ. որոյ է՛ ինչ՝ որ ի զուարճութիւն երեսաց է, եւ է՛ ինչ՝ որ առ ճաշակաց վայելչութիւն։ Բայց ոչ վայրապար ասացեալ է զազնիւն. քանզի՝ ի դէպ է թերեւս, զի յաւէտափթիթ եւ յարազուարճ են տունկքն, իբրու աստուածային դրախտին ամենեցուն գոլ, իբրեւ յաւիտենականի, եւ ոչ երբէք առանցանելով սաղարթաթափ լինել։ Իսկ զպտուղն ոչ եւս ազնիւ ասաց, այլ գեղեցիկ, իմաստասիրաբար. զի ո՛չ կերակրովք մարդիկ միայն առ հեշտութիւն, այլեւ առ օգուտ վարեսցին. իսկ օգուտն է ծորումն եւ կաթուած գեղեցկին։

Because there are two virtues of trees, to be many-branched and fruitful, of which one is for the pleasure of sight, and the other for the enjoyment of taste. But not ineptly is the word “beautiful” used, for it would be natural that plants should be ever flourishing and ever green, as belonging to the divine Paradise, without suffering the extremity of being leafless. But it did not say that the fruit also was “beautiful” but “good,” and this is philosophically said, for men use food not only for pleasure but also for utility, and utility is the outflowing and the distillation of the good.

Զի՞նչ է կենացն փայտ, եւ ընդէ՞ր ի միջոցի դրախտին։

(Gen ii.9) What is the “tree of life” and why is it in the midst of Paradise?

Ոմանք հաւատացին, իբրու թէ տունկք են մարմնաւորք, եւ մահաբերք. այսպէս եւ կենաց եւ անմահութեան։ Վասն զի ասեն՝ թէ կեանք եւ մահ ընդդէմ միմեանց են. եւ եղիցի ի հարկէ փրկութիւնն։ Բայց այս թէ ո՛ղջ է, ոչ գիտեն. քանզի լինելութիւն, որպէս իմաստնոցն բան, ապականութեան սկիզբն է։ Արդ մի՛ գուցէ արդեօք այլաբանեալ է այս։ Քանզի ոմանք ասեն՝ եթէ կենաց փայտ է երկիր. քանզի զամենայն ինչ առ ի կեանս բուսուցանէ՝ եւ մարդկան, եւ այլոցն ամենեցուն։ Վասն որոյ եւ զմիջին վայրն որոշեաց տնկոյս այսմիկ. եւ միջոց ամենայնի երկիր է։ Եւ ոմանք թէ եօթն շրջանակացս, որ են յերկնի, զմիջոցն ասեն ասացեալ կենաց փայտ։ Եւ ոմանք զարեգակն, վասն զի միջին է ըստ իրաց իմն մոլորակացն, եւ ժամանակացն պատճառ, ի ձեռն որոյ ամենայն ինչ ծնանի։ Եւ ոմանք կենաց փայտ՝ զառաջնորդութիւն հոգւոյն ասացին. քանզի սա՛ ջլացուցանէ եւ պնդէ զզգայութիւնն առ անկն իւր ածելով ներգործութիւնս, եւ ի հասարակութիւն մարմնոյն մասանց։ Իսկ միջոցն՝ ըստ նշանակի իմն՝ առաջին է, եւ սկիզբն. որպէս առաջնորդ պարու։ Բայց քաջքն եւ լաւքն՝ կենաց փայտ ասեն ի մարդ զլաւագոյն առաքինութեանցն զբարեպաշտութիւն. ի ձեռն որոյ միայն մանաւանդ միտքն անմահանան։

Some believe that as plants are corporeal and subject to death, so also some have life and immortality. Wherefore they say that life and death are opposed to each other. And some plants are destructive, and it is necessary to be saved (from their effects). But that this state is healthful they do not know. For generation, as the arguments of philosophers go, is the beginning of corruption. And may it not be that this (i.e., the above) is said allegorically? For some say that the tree of life is the earth, for it causes all things to grow for the life of both man and all other things. Wherefore He apportioned a central place to this plant; and the center of all is the earth. And some say that the tree of life is a name for the seven circles which are in heaven. And some say it is the sun because it is, in a sense, in the midst of the planets and is the cause of the seasons, by which all things are produced. And some have said that the tree of life is the government of the soul. For the soul innervates and strengthens sense-perception by directing its energies to what is suitable for it, with the participation of the parts of the body. And the center, in one meaning, is the chief and head, as is the leader of a chorus. But worthy and excellent men say that the tree of life is the best of the virtues in. man, namely piety, through which pre-eminently the mind becomes immortal.

Զի՞նչ է փայտ գիտելին՝ ճանաչելի բարւոյ եւ չարին։

(Gen ii.9) What is “the tree of knowing the science of good and evil”?

Այս յայտնագոյն ահա զայն որ ի ճառէս է փախուստ՝ յանդիման կացուցանէ, այլաբանութիւն երեւեցուցանելով։ Եւ է՛, զոր առակէ, խոհականութիւն. եւ է սա հանճար գիտութեան, ի ձեռն որոյ ծանուցեալ լինին բարիքն եւ գեղեցիկքն, չարքն եւ զազիրքն. եւ ամենայն որ ինչ միանգամ ընդդիմութեան է։ Որոց է ինչ որ վեհին, եւ ի ինչ որ վատթար դասուն է։ Արդ՝ որ յաշխարհի աստ իմաստութիւն է, ոչ աստուած է, այլ՝ քաջ գործ աստուծոյ. Զբնութիւն տեսանէ, եւ քննէ։ Իսկ որ ի մարդն է, տեսանէ այլ ընդ այլոյ աղօտ աչօք խառնափնդոր. քանզի տկար է՝ անապակ, պարզ, լուսաւորապէս զերկաքանչիւր ոք յատուկ առանձին տեսանել եւ իմանալ. վասն որոյ եւ խառնեալ է ընդ մարդկային իմաստութեանն՝ խաբկանաց ազգն։ Զոր օրինակ եւ աչաց ստուերք իմն բազում անգամ խափան լինին երեսացն՝ ընդ անխառն եւ ընդ մաքուր լոյսն ընդհարկանել. քանզի որպէս է ակն ի մարմնի, այսպէս է միտք եւ իմաստութիւն յոգւոջ։

This very clear statement, which in literal meaning is elusive, it presents to us as an allegory. For, as he intimates, it is prudence, and this is the science of knowing, through which good and beautiful things and bad and ugly things are distinguished; and (the science of knowing) all things which are contrary to each other, of which the one is of superior order, and the other of an inferior order. Now the wisdom which is in this world is not God but is truly the work of God; it sees nature and studies it. But this wisdom which is in man sees with dim eyes, confusing one thing with another, for it is weak in seeing and understanding purely, simply, clearly, each thing by itself alone. Wherefore with man’s wisdom a kind of deception is mixed, in the same manner as to the eyes certain shadows are often an impediment to catching sight of unmixed and pure light. For what the eye is to the body, mind and wisdom are to the soul.

Ո՞ է գետն որ յԱդենայ ելանէր. յորմէ դրախտն ոռոգանի. եւ չորք պատառին գետք. Փիսովն, եւ Գեհոն, եւ Տիգրիս, եւ Եփրատէս։

(Gen ii.10) What is the river that went out from Eden, by which Paradise is watered; and four rivers separated, the Pishon, Gihon, Tigris and Euphrates?

Ասին Դկղաթայ եւ Արածանւոյ աղբիւրքն բղխել ի հայոց լերանցն. եւ անդ դրախտ ոչ է, այլ եւ ո՛չ երկուք եւս այլ աղբիւրք գետոյն։ Արդ՝ մի՛ գուցէ թէ դրախտն հեռի ուրեք ի մերմէ բնակութենէ աշխարհիս է. եւ գետ ունի հոսելով ընդ երկրաւ, որ բազումս եւ մեծամեծս ոռոգանէ երակս։ Զի նոքա յառնելով առաքեսցեն յայլ ընդունիչ երակս ընդարձակ լինելով. եւ սոքա յորձանօք ալեացն ճնշեալք, այն՝ որ ի ներքս ի նոսա բռնութիւնն է, ի վերկոյս բերանացանէ, է՛ որ ի հայոց լերինսն, եւ է՛ որ յայլում։ Եւ սոքա են կարծեցեալ աղբիւրքն, գետոցն հոսմունք՝ առաւել, կամ աղբերք յիրաւի կարծեցեալք՝ վասն յամենայնին անսուտ գոլ աստուածային գրոց, յորս զեկուցեալ լինին չորից գետոցն իրք. զի սկիզբն է գետ, այլ ոչ աղբիւր։ Արդ մի՛ գուցէ թէ առ տեղօքն իրք այլաբանեալ լինին։ Եւ են չորք գետքն նշանակ չորից առաքինութեանց։ Խոհականութեանն՝ Փիսովն ասացեալ ըստ խնայութեան։ Եւ առողջութեանն Գեհոն. քանզի առ ի կերակուրս աշխատի, եւ ըմպելիս. եւ զայն որ ինչ միանգամ որովայնի է, եւ որք ընդ որովայնիւ հեշտ ցանկութիւնքն՝ գործէ. եւ է սա երկրային։ Եւ արիութեան Դգղաթ. քանզի զվայրենացեալ ի մեզ զախտն՝ զսրտմտութիւնն վարէ։ Եւ արդարութեանն Արածանի. քանզի ոչ յիրիք վերայ խնդայ եւ ուրախ լինի առաւել մարդոյ խորհուրդք, քան յարդարութեան։

For the sources of the Tigris and Euphrates are said to rise in the Armenian mountains. And in that place there is no Paradise, nor are there the two other sources of the river. Unless perhaps Paradise is in some distant place far from our inhabited world, and has a river flowing under the earth, which waters many great veins so that these rising send (water) to other recipient veins, and so become diffused. And as these are forced by the rush of water, the force which is in them makes its way out to the surface, both in the Armenian mountains and elsewhere. And these are the supposed sources, or rather the outflowings of the river; but properly the supposed sources, since divine Scripture, in which the matter of the four rivers is mentioned, is wholly veracious. For the origin is a river and not a source (according to Scripture). Unless perhaps in this passage matters are allegorized, and the four rivers are a symbol of four virtues: of prudence, called Pishon in respect of frugality; of moderation, called Gihon because it labors with regard to food and drink, and produces the various pleasures of the belly and those parts which are below the belly, and this is earthly; of courage, called Tigris, for this checks the affection of anger which rages in us; of justice, called Euphrates, for in nothing do the thoughts of man rejoice and have gladness more than in justice.

Ընդէ՞ր զԱրածանի միայն ոչ տեղագրէ. այլ զՓիսովն՝ զի պատէ զամենայն երկիրն զԵւիլատայ. եւ զԳեհոն՝ զի պատէ զամենայն երկիրն զԵթէովպիայ. եւ Դգղաթ՝ զի գնայ դէմ յանդիման Ասորեստանի։

(Gen ii.14) Why does (Scripture) omit to give the location of the Euphrates alone, while it says that the Pishon goes round all the land of Havilah, and the Gihon goes round all the land of Cush, and the Tigris flows of opposite Assyria?

Դգղաթ՝ անալոցագոյն, եւ վնասակարագոյն ի գետոց է. որպէս բաբելովնացիք վկայեն, եւ մոգք. որոց ստուգեալ են՝ որպէս այլ ինչ եւ ջրոյ բնութիւն։ Բայց դէպ է եւ այլ եւս ինչ իմն ունել նմա հրաժարական պատճառս։ Իսկ Արածանի՝ ալոցագոյն, եւ կենդանարարագոյն, եւ աճեցուցանօղ. վասն որոյ եւ աճեցուանել եւ զարգացուցանել նմա նմա եբրայեցւոցն եւ ասորեստնեայցն իմաստունքն կոչեն։ Վասն այսորիկ ոչ յայլմէ ումեքէ, որպէս եւ երեքն, այլ սա՛ յինքենէ իսկ ճանաչի։ Ինձ թուի թէ նշանակաբար, եւ առակապէս. վասն զի խոհականութիւնն է առաքինութիւն բանականին, յորում չարութիւն է. եւ արիութիւն՝ սրտմտականին, եւ առողջամտութիւն՝ ցանկացողին։ Իսկ սրտմտութիւն եւ ցանկութիւն՝ գազանայինքն են։ Զերիս գետսն ընդ տեղիսն՝ ընդ որս գնան, այնու զեկոյց. իսկ զԱրածանի, վասն զի նշանակ է արդարութեան, ոչ եւս։ Վասն զի մասն ինչ ոչ որոշեալ տուեալ է ոգւոյ, այլ՝ ամենայն իրօք ստացեալ լինի միաբանութիւն իմն եւ յարմարումն երից ոգւոցն մասանցն, եւ հանգիտաթուոցն առաքինութեանցն։

The Tigris is the wildest and most destructive of rivers, as the Babylonians and the Magians testify, who have determined that its nature is somewhat different from (that of) water. However it is likely that (Scripture) has still another reason for keeping silence. For the Euphrates is very gentle and life-giving and nourishing, wherefore the wise men of the Hebrews and Assyrians call it “augmenting” or “prospering.” For this reason it is known, not from anything else, like the three (other rivers) but by itself. To me it seems that the matter is symbolical and figurative. Since prudence is a faculty of the rational element, in which evil is found, and courage is a faculty of the irascible element, and moderation is a faculty of the concupiscent element, but anger and concupiscence are bestial. Thus (Scripture) refers to the three rivers by the regions through which they flow but the Euphrates, which is a symbol of justice, is not similarly referred to, since not merely some part of it is assigned to the soul, but it is acquired all at once and becomes a partnership and harmony of the three parts of the soul and of the same number of virtues.

Ընդէ՞ր զմարդն ի դրախտն յաղագս երկուց իրաց դնէ. գործելոյն եւ պահելոյն. զի ո՛չ գործոյ կարօտ էր դրախտն. քանզի կատարեալ էր ամենայն ինչ իբրեւ յաստուծոյ տնկեալ. եւ ո՛չ սպասեկի. քանզի ո՞ էր, որ դրժելոց էր։

(Gen ii.15) Why does (God) place the man in Paradise for two things, to work and guard it, when Paradise was not in need of work, for it was complete in all things as having been planted by God, and was not in need of a guardian, for who was there to be harmed?

Երկուք այսոքիկ են, զորս է երկրագործին ի մտի դնել եւ ստանալ. գործ վայրի, եւ պահպանութիւն այնոցիկ որ են ի նմա. քանզի կա՛մ յանգործութենէ, եւ կամ ի դրժութենէ ապականեալ լինի։ Իսկ դրախտն՝ թէպէտ եւ ոչ միոյ իրիք յայսցանէ կարօտ էր, այլ պարտ էր այնմ՝ որ ընկալաւ զվերակացութիւն նորա եւ զխնամն, նախ առաջին մարդն, իբրու օրէնք իմն լինել մշակաց ամենայն իրիք զինչ գործել արժան է։ Բայց դէպ էր, իբրու զի ամենայն իրօք լի էր, թողուլ երկրագործին դարման՝ խնամոց գործ. իբրու թէ՝ բաժակել զնա, շուրջ խնամել, կակղել, բրել, փոս հատանել, ջուրբ ոռոգանել։ Եւ պահպանութիւն. զի թէպէտեւ ոչ այլ ոք մարդ էր, այլ գոնեա՛ զառ ի գազանացն. եւ բազում ինչ է եւ զօդոյ եւ զջրոյ. զի յորժամ խորշակ իցէ՝ առատ ջուրբ արբուցանել. իսկ յորժամ թօնուտ, զառաւելեալն ազդելով՝ ընդ այլ առնել զգնացն։

These are the two things which a cultivator should keep in mind and achieve, cultivation of the field and guarding of the things in it, for it may be ruined either by idleness or by invasion. But although Paradise was not in need of either of these things, nevertheless it was necessary that he who received the supervision and care of it, (that is) the first man, should be, as it were, a law to husbandsmen in all things which it is fitting to labor in. Moreover, it was proper that it was full of all things. He should leave to the cultivator the superintendence and the work of caring for it; such as watering it, tending it, nurturing it, spading it, digging trenches, and irrigating it with water. And although there was no other man, it was necessary to guard it at least against wild animals, and especially against air and water, for when there is a drought, one must water it abundantly, but when there are rainstorms, one must stop the overflow by making another channel.

Ընդէ՞ր յորժամ հրամայէ ուտել յամենայն փայտէ, որ ի դրախտին, եզակի ասէ, Կե՛ր. իսկ յորժամ հրաժարեցուցանէ ի փայտէն ծանուցողէն բարւոյ եւ չարի, յոգնակի ասէ, Մի՛ ուտիցէք. քանզի յորում աւուր ուտիցէք, մեռանիջիք։

(Gen ii.16) Why does (God) say, when He commands (Adam) to eat of every tree which is in paradise, “Eat” in the singular number; but, when He forbids eating of the tree which gives knowledge of good and evil, says, in the plural number, “Do not eat, for on the day when ye shall eat, ye shall die”?

Նախ առաջին, զի ի ձեռն բազմաց մին՝ բարի է, ո՛չ դուզնաքեայ, եւ ի ձեռն սոցա. քանզի այն որ օգուտն արար՝ մի է. եւ որ օգտեալն լինի, նոյնպէս։ Մի՛ զայս ասեմ, ո՛չ որ ըստ թուոյ, այն որ յառաջ քան զերկակն, այլ զմիաւորական զօրութիւնն. ըստ որում յարմարինն եւ պատկանին բազումքն, եւ միաբանելովն՝ նմանին միումն. որպէս հօրան, եւ անդեայ, եւ հօտ, եւ պար, եւ զօր, եւ ազգ, եւ տոհմ, եւ զաւակ, եւ քաղաք։ Քանզի ամենեքին սոքա ի ձեռն բազմաց են մի, հասարակութիւն եւ սէր համբուրելով. իսկ անխառնքն եւ անհասարակքն՝ ընդ երկակաւն եւ ընդ բազմութեամբն անկեալ մասնեցան. քանզի հեռութեան սկիզբն է երկեակ։ Երկուս, կամ մի, այն՝ որ ըստ նմին իմաստասիրութեան վարին, անապակ եւ վճիտ առաքինութեամբ վարիլ, որ է անբաժ ի չարութենէ. իսկ ուր բարին եւ չար խառնեցին, սկիզբն ունին մահու խառնուած։

First, because though it extends over many things, the good is one, and not less for this reason, namely that He who gave the benefit is one, as is also the one who received the benefit. This “one” I speak of, not with reference to the number which precedes the number two, but with reference to the unitary power, in accordance with which many things are harmonized and agree and by their concord imitate the one, such as a flock, a herd, a drove, a chorus, an army, a nation, a tribe, a household, a city. For all these, extending over many, are one community and embrace lovingly; but when they are unmixed and have nothing in common, they fall into duality and into a multitude and are divided. For duality is the beginning of division. But two who use the same philosophy as one enjoy an unadulterated and clear virtue which is free of evil. But when good and evil are mixed, they have as their beginning a mixture of death.

Զի՞նչ է, Մահու մեռանիջիք։

(Gen ii.17) What is the meaning of the words, “Ye shall die by the death”?

Արժանաւորացն մահ՝ այլոյ կենաց սկիզբն է։ Քանզի կրկին են կեանք. է որ հանդերձ մարմնով՝ ապականացու. եւ է առանց մարմնոյ՝ անապական։ Ապա ուրեմն միայն չարն մեռանի մահու, եւ յորժամ զոգիսն ունէր՝ յառաջագոյն թաղեալ, իբրու ոչինչ ամենեւին կայծակն ոչ պահելով յինքեան ճշմարտութեանն կենաց. եւ է՛ այս քաջալաւութիւն։ Իսկ ի ճահն եւ արժանաւորն ոչ ի մահ մեռանի, այլ յերկար կենդանւոյն վախճանի յաւիտեանս (այսինքն բերի ի կեանս յաւիտենից)։

The death of worthy men is the beginning of another life. For life is twofold; one is with corruptible body; the other is without body (and) incorruptible. So that the evil man dies by death even when he breathes, before he is buried, as though he preserved for himself no spark at all of the true life, and this is excellence of character. The decent and worthy man, however, does not die by death, but after living long, passes away to eternity, that is, he is borne to eternal life.

Ընդէ՞ր ասէ, Ո՛չ է բարւոք գոլ մարդոյն միայն, արասցուք նմա օգնական ըստ նմա։

(Gen ii.18) Why does (Scripture) say, “It is not good for man to be alone. Let us make for him a helpmeet like him”?

Առակէ ի ձեռն այսորիկ հասարակութիւն. եւ ոչ առ ամենեսին. այլ առ այնոսիկ որք օգնել (այսինքն՝ օգտիլ), եւ փոխանակ օգուտ առնել կամին, թէպէտ եւ ոչ կարիցեն։ Քանզի սէր ոչ ի պիտանացուին առաւել՝ քան խառնուածով միաբանութեամբ հաստատուն բարուց է. մինչ զի իւրաքանչիւր ումեք ի մի վայր եղելոցն ի սիրոյ հասարակութիւն՝ զպիթագորեանն կարել բարբառել. իսկ արդեօք իցէ սիրելւոյ այլ ոք ես։

By these words it refers to partnership, and that not with all persons but with those who wish to help and bring mutual profit even though they may not be able (to do so). For love is a strengthener of character not more by usefulness than by union and concord, so that to everyone of those who come together in the partnership of love the saying of Pythagoras can be applied, that “a lover is indeed another self”.

Ընդէ՞ր յառաջագոյն ասացեալ, արասցուք օգնական մարդոյդ, գազանս ստեղծանէ եւ պաճարս։

(Gen ii.19) Why, after first saying, “Let us make a helper for man,” does (God) create wild animals and cattle?

Քանզի անարգելք եւ անյագք որովայնիւ ասասցեն, թէ գազանք եւ թռչունք որպէս զհարկաւոր կերակուր մարդոյն լինել յօգնականութիւն. քանզի գործակից լինի որովայնի շաղղակերութիւն առ ի յողջութիւն եւ մարմնոյն զօրութիւն։ Բայց ես կարծեմ, թէ այժմ մարդոյն, վասն որ կայ ի նմա չարն, թշնամի եւ պատերազմիչ լինել ցամաքայնոցն եւ թռչնոցն. իսկ առաջնումն ամենայնիւ զարդարելոյ առաքինութեամբ քան մարտակից եւ զօրավիգն լինել, եւ բարեկամ ընտանի բնութեամբ ի ձեռնընդելն փոխել. եւ առ այս միայն ընտանեցեալք, որպէս վայել էր սպասաւորաց առ իշխանս։

Intemperate and gluttonous people would say that wild animals and fowl, being necessary food, are a help to man. For the eating of meat cooperates with the stomach toward (attaining) health and bodily strength. But I believe that now, because evil is found in him, man has enemies and adversaries in terrestrial animals and fowl. But to the first man, who was altogether adorned with virtue, they were rather like military forces and allies, and a close friend naturally becomes tractable (?). And with this man alone they become familiar, as was fitting for servants with a master.

Ընդէ՞ր դարձեալ այժմ ստեղծեալ լինին գազանք եւ թռչունք. եւ քանզի ազդեցաւ լինելութիւն նոցա յառաջագոյն ի վէցօրէին։

(Gen ii.19) Why are beasts and birds now again created, when their creation was announced earlier in the six-day (creation story)?

Արդ՝ մի՛ գուցէ թէ որք ի վէցօրէին՝ անմարմինք էին, եւ ցուցական օրինակի տեսակք գազանաց եւ թռչնոց։ Իսկ այժմն կատարեալքն գործով՝ նմանութիւնք նոցայն, զգալիք՝ անտեսանելեաց։

Perhaps those things which (were created) in the six days were incorporeal and were symbolically typical species of beasts and birds. But now were produced in actuality their likenesses, sensible (likenesses) of invisible things.

Ընդէ՞ր զամենայն կենդանիսն ածէ առ մարդն, զի անուանս դիցէ նոցա։

(Gen ii.19) Why does (God) bring all the animals to the man that he may give names to them?

Զմեծ վարանս այնոցիկ՝ որք յիմաստասիրութեանն, մեկնեաց՝ ազդելով. զի դնելով անուանքդ, այլ ո՛չ բնութեամբ են։ Վասն զի դէպ ուղիղ իւրաքանչիւր ումեք բնաւորապէս յարմարեալ կոչի՝ հանդիպողութեամբ առն իմաստնոյ, եւ որ գիտութեամբ առաւելեալ է. եւ ընտանեգոյն՝ միտք իմաստնոյն միայն, այլ եւ առաջին երկրածնին՝ անուանցն դիր։ Քանզի պարտ էր իշխանին մարդկայնոց եւ թագաւորի երկրածնացն ամենեցուն՝ եւ այսմ հասանել մեծի պատուոյ։ Զի իբրեւ յառաջ իսկ ետես զկենդանիսն, եւ նախ առաջին ինքն եղեւ արժանի ի վերայ ամենայնի իշխան կալ, եւ առաջին պատմիչ, եւ գտակ լիցի անուանադրութեանցն։ Քանզի վայրապար է եւ յիմար՝ անանուն բառնալ թողուլ զնոսա, եւ կամ յայլմէ իմեքէ ի մանկագունէ առնուլ անուն՝ յանարգանս եւ ի քակտումն երիցագունին պատուի եւ փառաց։ Բայց զայն առ այսու կարծել պարտ է, զի այսպէս լինէր դիւրակշիռ դիր անուանցն, մինչ զի անդէն միանգամայն առ դնելն զանունն՝ եւ կենդանւոյն լսել, բախեալ իբրեւ յիւրմէ ընտանւոյ եւ յազգակցէ՝ յասացելոյ անուանն երեւմանէ։

Scripture has cleared up the great perplexity of those who are lovers of wisdom by showing that names exist by being given and not by nature, since each is an apt and naturally suitable name through the skillful calculation of a wise man who is pre-eminent in knowledge. And very proper to the mind of the wise man alone, or rather to the first of earthborn creatures, is the giving of names. For it was fitting that the lord of mankind and the king of all earthborn creatures should obtain this great honor also. For as he was the first thing to see living creatures, so he was the first to be worthy of being lord over all and the first introducer and author of the giving of names. For it would have been vain and foolish to leave them without names or to accept names from some other younger man to the disgrace and degradation of the honor and glory of the older man. We must, however, also suppose that the giving of names was so exact that as soon as he gave the name and the animal heard it, it was affected as if by the phenomenon of a familiar and related name being spoken.

Ընդէ՞ր ասէ, Աստուած զկենդանիսն առ մարդն՝ տեսանել, զի՞նչ կոչեսցէ զնոսա. քանզի ոչ լինի յերկբայս աստուած։

(Gen ii.19) Why does (Scripture) say, “He led the animals to man to see what he would call them,” when God is not in doubt? (Gen ii.19)

Արդարեւ օտար յաստուածային զօրութենէն յերկբայսն լինել։ Այլ երեւեցաւ ո՛չ յերկբայս լինել, այլ՝ վասն զի միտս ետ մարդոյ իսկ յառաջնում երկրածնին եւ առաքինի՝ ըստ որում իմաստուն եղեալ, բնաւորեցաւ խորհել իբրեւ զառաջնորդ, եւ զիշխան, եւ զծանօթ, շարժել եւ ցոյցս առնել զիւրն. եւ տեսանէ զոգւոյն նորա զլաւ ծնունդսն։ Եւ յայտնապէս դարձեալ եւ ի ձեռն նորա զամենայն ինչ զկամաւորն եւ ի մեզ տպաւորէ, զայնոսիկ՝ որ զամենայն ինչ ի հարկէ գոլ ասեն՝ յամօթ առնելով։ Կամ զի հանդերձեալ էին մարդիկ վարիլ սոքօք, վասն զայնորիկ մարդոյն ետ դնել սոցա անուանս։

Truly it is alien to the divine power to be in doubt. But it appears that He was not in doubt, since He gave mind to man, especially the first earthborn noble man, in accordance with which he became wise and could naturally reason like a leader and ruler and know how to move and make himself known. And he saw the good origin of his spirit. Moreover, through this he also typifies all that is voluntary in us, thus confounding those who say that all things exist by necessity. Or perhaps because mankind was destined to use them, for that reason He granted to man the giving of their names.

Զի՞նչ է, Ամենայնի՝ զոր ինչ եւ կոչեաց շնչոյ կենդանւոյ, այն է անուն նորա։

(Gen ii.19) What is the meaning of the words, “Whatever he called a living soul, that was its name”?

Պարտ է կարծել, զի անունս եդ ո՛չ միայն կենդանեաց, այլ եւ տնկոց, եւ այլոցն ամենեցուն անշնչից, սկսեալ ի վեհ ազգէն. եւ վեհ է կենդանին։ Եւ շատացաւ ի մասնէ լաւին, ոչ կատարելապէս անիմաստից ցուցանել զամենեցուն դիրն։ Վասն զի անշնչիցն դիւրաւ էր կոչումն, որ ոչ զտեղին փոխել ունէին, եւ ոչ ախտիւք ոգւոյ վարէին։ Եւ դժուարագոյն էր կենդանեացն՝ վասն մարմնոյն շարժմանց, եւ վասն ոգւոյն բազմօրինակ յարձակմանց երեւութիցն, ըստ զգայութեանցն՝ եւ ախտքն, ի ձեռն որոյ արդիւնք գործոցն։ Միտքն զդժուարագոյնն, եւ զտաժանագոյն, զազգս կենդանեաց անուանել կարացին. վասն որոյ կարգաւոր էր ասել, իբրու զդիւր եւ զառձեռն անուանեաց։

It is necessary to believe that he gave names not only to animals but also to plants and to all other things without life, beginning with the highest genus: and the animal is the highest thing. Scripture contents itself with the best part, not completely illustrating the naming of all things for stupid men. Wherefore the naming of inanimate things, which could not change their places or make use of the affections of the soul, was easy. It was more difficult in the case of animals because of the movements of the body and the various manifestations of the impulses of the soul through the senses and passions from which energies arise. Thus the mind was able to give names to the more difficult and more troublesome genera of animals. Wherefrom it follows that he named (other things) as if they were easy and near at hand.

(Շարայարելի)

to be continued