Matthew of Edessa’s Chronicle #

Ի յամին ՇԾ ի գիրս այս ժողովեցաք զգործ ժամանակաց հարիւր եւ յիսնից ամաց եւ յայսմ տեղւոջ լռեալ դադարեցաք ի յարուեստաւոր քննութենէս մերմէ, վասն զի այլոց ոմանց թողաք զայս մարտ մտաց եւ պայքարումն խորհրդոց, եւ մեր յետ ելանելով տեղի տալով հանճարեղացն եւ իմաստուն արուեստաւոր քննողաց, ըստ բանի սրբոյն առաքելոյն Պօղոսի, որ ասէ. «Եթէ ոք յատենի ելցէ, առաջինն լռեսցէ», եւ այս եղեւ ի հայրապետութեանն տանն Հայոց Տեառն Գրիգորիսի եւ Տեառն Բարսղի, յորժամ եղեւ սկիզբն առաջին երկրապատմութեանս։ Եւ էր ի հայրապետութեանն Հոռոմոց՝ որ ի Կոստանդնուպօլիս՝ Նիկոլայ եւ ի հայրապետութեանն Անտիոքայ՝ Յովհաննու եւ ի հայրապետութեանն Երուսաղէմայ՝ Սիմէօնի, եւ հայրապետութեանն Աղէքսանդրու՝ Յովհաննու, եւ ի հայրապետութեան տանն Ասորւոց՝ Աթանասի. եւ ի յԱդամայ էին ամք ժամանակաց վեց հազար եւ վեց հարիւր եւ տասն։ Եւ արդ զամս տասն ոչինչ արարաք հոգս վասն այս ժամանակագրութեանցս եւ թողեալ էաք ի բացեայ զարուեստ գրչութեանցս. եւ տեսանելով մեր հանապազօր զաստուածասաստ բարկութիւնս հեղեալ ի վերայ քրիստոնէից, եւ ամ յամէ անկեալ եւ գլորեալ լինէր զօրութիւն զօրաց հաւատացելոցն, եւ տեսաք զի ոչ ոք ունէր ի մտի զայս խնդրել կամ ի գիրս հաւաքել,

To the year 550 of the Armenian Era [A.D. 1101], we collected and wrote down [information about] the events covering 150 years [in the preceding section]. At that point we halted our investigation, to allow some other [writers] to pursue this scholarly and challenging endeavor. [We did this] in accordance with the words of the blessed apostle Paul, that “If a revelation is made to another sitting by, let the first be silent,” [in the hope that] smarter, wiser, and more polished [authors] would write [about historical events]. We completed this preceding account in the patriarchate of the House of the Armenians of Lord Grigoris and Lord Barsegh. Currently, we are [writing] in the patriarchate of Nicholas of the Byzantines in Constantinople; in the patriarchate of John in Antioch; of Simeon in Jerusalem; of John in Alexandria; and in the patriarchate of Atanas, of the House of the Syrians. From Adam [to our time] 6,610 years have elapsed. For ten years we did nothing [further] with our chronicle and did not engage in such literary activity. However, [we decided to resume] when we observed the constant divine anger pouring down on the Christians, and that year by year the strength of the troops of the faithful was being diminished; and we observed that no one had it in mind to inquire about or write about [such events].

Զի ապագայիցն յիշատակ լիցի այս կատարածս եւ նեղութիւնս առ բարի ժամանակն, յորժամ տացէ Տէր Աստուած զխոստացեալսն յետին ժամանակին, յորժամ տացէ Աստուած հաւատացելոց զժամանակն՝ որ լի իսկ իցէ ամենայն ուրախութեամբ, եւ ապա մեր յառաջ եկեալ յայնժամ բազում ուրախութեամբ որպէս թէ յԱստուծոյ այս հրամայեցաւ ինձ՝ զայս այսպէս ի գիր հաւաքել եւ ապագայիցն թողուլ զայս յիշատակս. եւ թէպէտ եւ ոչ է սա հոգեւոր հմտութեամբ զարդարեալ կամ արուեստ հոգեւոր կամ շաւիղս առաքինութեան ինչ, այլ զխրատն Տեառն, զոր վասն մեղաց ազգի ազգի յանցանօք ի բարկութիւն շարժեցաք զՏէր Աստուած ի վերայ մեր եւ ի Նմանէ առաք զխրատս զայս Գաւազանաւն նորա։

These events and tribulations [needed to be recorded] as memorials for brighter days, when the Lord God will fulfill His promise of old and give to the faithful a time full of every joy. And then, we were greatly pleased that God, as it were, commanded us to write it all down and leave it as a memorial to the future. [We wrote this] despite the fact that it is not adorned with spiritual wisdom, [literary] art, or any particular virtue. Rather, [it records] the chastisement of the Lord which, because of our many sins, moved the Lord God to anger against us and sent that punishment upon us with His staff.

Եւ արդ պարտ եւ արժան է ոչ մոռանալ զսա որք կենդանիքս են ժամանակիս, այլ գրել եւ յիշատակել զսա ծնանելոցն, եթէ այս է մեղաց պտուղն, զոր ցանեցին հարքն մեր եւ եւթնապատիկ ժողովեցին. եւ վասն այսորիկ ես Մատթէոս՝ որ անարժանս եմ ողորմութեանն Աստուծոյ. զամս բազումս քաջաջան քննութեամբ կացի եւ արիաբար մտօք ի քաղաքս Միջագետաց յՈւռհա ժողովեալ գրեցաք մինչեւ ցայս վայր, եւ զամաց երեսնից դեռ եւս առաջի կայ ի գրի հաւաքել։

Now it is necessary and proper that our contemporaries not forget, but rather write down and leave a remembrance for those yet to be born, [to allow them] to see the fruit of [our present] sins, [which were] sown by our fathers and [are now being] reaped sevenfold. It was for this reason that I, Matt’eos, [a person] unworthy of God’s mercy, have composed [this account] up to here, after many years of difficult research and intellectual labor, in the city of Edessa in Mesopotamia. [The history] of some 30 years remains to be written.

Եւ արդ ահա այս վարդապետաց եւ կորովի գիտնականաց էր գործ եւ ոչ մերում տկարութեանցս եւ կամ սակաւ գիտութեանցս, բայց այս սովորութիւն է Աստուծոյ, զի ի տկարաց եւ ի նուազից գործ ինչ պիտանացու պահանջէ. որպէս տեսանեմք զերամս մեղուացն եւ զարմանամք ընդ դասապատութիւնսն նոցա, եթէ ո՛րպէս յոչինչ եւ ի թեթեւ մարմնոյն ամենայն որդիք մարդկան յագենան քաղցրութեամբն նոցա եւ ի պէտս սրբոց մատչին գործքն նոցա, եւ առաջի նոցա եւ առաջի թագաւորաց փառաւորի. եւ կամ մեռեալ որդն, որ գայ եւ կենդանանայ եւ վաստակօք իւրովք ի գոյնս գոյնս զարդարէ զթագաւորս եւ զիշխանս, եւ ամենայն եկեղեցիք նովաւ հարստանան պէսպէս զարդարանօք։ Այսպէս եւ տկարութիւնս մեր համարձակութիւն էառ եւ առաջի հռետորաց եւ իմաստնոց հզօրաց եւ խորին հանճարեղաց եւ քաջակիրթ քննողաց խօսեցաք զայս։

Now this [task of writing] should be the work of vardapets and capable scholars, not [left to] someone of our feebleness and limited intellect. However, such is God’s custom: to require some useful work of those weak and lacking. When we observe a swarm of bees, we marvel at their organization. For despite their small and light bodies, they are able to satisfy all the children of humanity with their honey. They also fulfill the needs of holy people and are glorified before them and even before kings. [As another example] consider the dead [silk]worm which comes back to life and, through its labors, decorates kings and princes with multicolored [silken] garments, as well as all the churches which are enriched by diverse [silken] adornments. So we, in our weakness, have plucked up our courage and narrated this [Chronicle] before potent rhetoricians and philosophers, before profound savants and well-educated investigators.

Եւ յանձին արարաք զմատենագրութիւնս մեր նոցա, վասն զի արկցեն ի բովս եւ քննութիւն արասցեն, եւ մեք ոչ ընդդիմանամք, վասն զի մերս ընդդէմ գիտնականաց ոչ ունի դիմագրութիւնս։ Որպէս եւ այն թեթեւ թռչունն, թէպէտ եւ ձայնովն ընդդիմանայ բազմաց, այլ մարմնովն տկարանայ, այն որ կոչի ծիծառն. սակայն նա զմերս ունի նմանութիւն առ զարմանալի գործ բնութեանն իւրոյ, թէ զիա՛րդ յոչնչոյ բնակութիւնս կազմէ եւ ի բարձունս առանց հիման կառուցանէ, շաղախաբեր եւ շիղաբեր վաստակս հնարով հնարէ եւ ամրութիւնս պնդագոյնս հաստատէ եւ որդւոց իւրոց զնա տացէ ժառանգութիւնս, զոր եւ այլ յաղթանդամ թռչնոց անհնար է զայն գործել, արծուոյ ասեմ եւ նմանեաց նորա, վասն զի զայլ քաջութիւնս մեծաւ կարողութեամբ առնեն հաւքն քաջաթռիչքն, բայց զայն, զոր գործեաց թեթեւ թռչունն՝ զայն որ կարեն առնել։ Արդ այսպիսի օրինակաւս հանճարեղք եւ գիտնականք զամենայն քննութիւնս հին եւ նոր Կտակարանացն Աստուծոյ կարող են առնել եւ ի յայտ բերել ահաւոր եւ լուսաւոր քննութեամբ, բայց զայս հաւաստապէս ասացից եւ առանց երկբայութեան, վասն այս՝ որ ի մէնջ քննեալ գծագրեցաւ, անհնար է եթէ այլ կարող լինի զայս գտանել եւ կամ հաւաքումն առնել միահամուռն ազգաց եւ թագաւորաց, հայրապետաց եւ իշխանաց զամենայն ժամանակս թուականութեամբ ի գիր հաւաքել, վասն զի վճարեալ հատան առաջինքն, որք ականատեսք էին ամենայն ժամանակացն։

We have taken the initiative to present our writing to them, so that they cast it into a crucible and examine it. We are not opposed to them, nor are we in condition to resist them. We resemble that frail bird called the sparrow which, by its [loud] chirping, is able to oppose many, but because of its bodily weakness [cannot actually fight them]. [The swallow] resembles us in the amazing construction of its dwelling place. For it builds its nest out of [almost] nothing, carrying mud and bits of straw in its beak. [It builds this] on an elevated place, without a [level] foundation, [but the nest] has the greatest firmness and strength and [the swallow] bequeaths this to its young like a legacy. There are other birds which are large of limb, which are unable to build such [a nest]. I speak of eagles and their kind. Such fast-flying birds can accomplish feats of great bravery and strength, but cannot do this particular work which a frail bird can do. With such examples in mind, [we assert] that the brilliant and the scholars can profoundly examine the Old and New Testaments of God and display awesome and radiant analyses. But I tell you, truly and unequivocally, that this [book of ours] was composed after much thought and reflection. Moreover, no one else could be found to assemble the history of nations, kings, patriarchs, and princes in synchronous chronological order [as I have done]. Furthermore, those who were eyewitnesses to all the earlier events have died.

Արդ զայս ոչ ոք է կարող առնել, զոր ինչ մեք արարաք, զի զոր ինչ գրեցաք՝ գրեցաւ, զի զամս հնգետասան ունէաք զայս գործ քննութեանս, զոր ի մատենագրութիւնս ընթերցեալ գտանէաք զթուականսն ժամանակացն ի յիշատակարանս գրոցն եւ ընդ ծերսն ի քննութիւն մտեալ դեգերէաք անդադար քննութեամբ՝ եւ հաւաքեալ գրեցաք ի գիրս զայս ինչ։

No one was able to do what we have done. We have spent 15 years in constant inquiry, writing this. We have read and found the dates of events in the colophons of books and from asking old folk. All this we gathered and have written in this book.

Եւ արդ ես Մատթէոս այսու եղէ ցանկասէր եւ կամեցայ դառնալ ընդ նոյն բնաբան պողոտայն, զոր օրինակ ոք ի բազում ժամանակաց շրջեալ ի վերայ համատարած մեծի ծովուն Ովկիանոսի եւ ցնորեալ բազում նեղութեամբ՝ եւ զկնի ալեկոծութեանն երթիցէ ի տուն խաղաղութեամբ եւ զմտաւ ածեալ յիշեսցէ զսէր բազում շահիցն, յայնժամ ոչինչ ի յայնցեալ նեղութիւնսն մտաբերէ եւ առ ոչինչ համարելով զամենայն ինչսն, զոր ի ծովուն նաւակոծեցաւ, այլ փութայ մեծաւ փափագանօք դառնալ ի նոյն ծովագնացութիւնս։ Այսպիսի օրինակաւս եւ մեք դարձցուք ի մեր թողեալ կէտ գրոյն. եւ գտաք զբնաբանն զառաջինն, զոր թողեալ էաք, յորժամ էաք ի յամս ՇԾ։ Եւ արդ սկսաք ասել եւ զայլ եւս զամաց քսան եւ հնգից եւ երեսուն՝ լիցի վճարումն գրոցս, վասն զի աճեաց թուականութիւնս Հայոց բազում նեղութեամբ. եւ ի նոյն հայրապետութեան Տեառն Գրիգորիսի եւ ի թագաւորութեանն Յունաց Ալէքսին դարձաք յօժարական մտօք եւ սկսաք առ ի պատմել զկատարածն եւ զնեղութիւնս չար ժամանակիս այսորիկ։ Եւ ոչ արարաք զսա ի պէտս սնափառութեանց՝ որպէս կարծել ոմանց, այլ ի յիշատակս եւ ի յազդումն առ յապայ ժամանակին. եւ ոչինչ զմտաւ ածի զտկարութիւն մտաց եւ զանկարողութիւն ի գիտութենէ հմտութեանց, այլ որք կատարեալքն են գիտութեամբ հին եւ նոր Կտակարանացն Աստուծոյ, նոքա են կարողք քերական արուեստիւք զբանսն սրբել եւ զամենայն սխալանս բանիցն պայծառացուցանել ըստ աստուածատուր շնորհացն, որ տուաւ նոցա.

Now I, Matt’e’os, wanted to return to writing [this Chronicle] by the same road. In this [I resembled] someone who has spent many years traveling the great Mediterranean Sea and, driven crazy by many difficulties and tempests, returned safely to his home. But who, thinking of the great profit [received], forgets his past tribulations, and, ignoring all the goods previously lost at sea, soon and enthusiastically wants to resume his maritime travels. Behold, in this same way we return to the place where we left off this writing and resume at the year 550 [of the Armenian Era (A.D. 1101/1102)]. We began to compose [an account of] the events of the next 25 years. An additional [account of] 30 years will conclude our book since, as the calendar years advance, more and more disasters have been unfolding. [To events occurring] in the patriarchate of Lord Grigoris, and in the reign of the Byzantines of Alexius, we eagerly turn our attention and have begun to narrate what occurred and the tribulations of this wicked period. We did not do this from any need for vainglory, as some may think. Rather, [we wrote] as a memorial for, and [also] an admonition to, future times. We did not think about the weakness of our intellect, and lack of ability in scholarly investigation. [We know that there exist] people who have perfected their knowledge of the Old and New Testaments of God, who are able to correct [my] grammatical errors and all the misused words and [are able to] clarify [the writing] according to their God-given graces.

իսկ մեք ըստ տխմար գիտութեանս մերոյ զայս քննեալ մաքրութեամբ եւ գրեցաք զբազում մատենագրութիւնս, զորս գտաք վասն նեղութեանց ժամանակացս այսորիկ, զոր ի տեղիս տեղիս գրեալ էին եւ թողեալ էին զայն իւրեանց յիշատակ. զոր եւ մեր ժողովեալ զայն ամենայն բազում հոգեբարձութեամբ. եւ լսեցաք յայլոց ոմանց պատուականաց, որք հասու էին ժամանակացն եւ նեղութեանցն եւ անսխալ հասեալ էին ի վերայ ժամանակացն եւ թուականացն, եւ ընդ ծերս ունէաք խօսակարգութիւնս եւ քննութիւնս, որք տեղեակք էին անցեալ ամացն ըստ բանի մարգարէին՝ որ ասէ. «Հարցջիր դու ցհարս՝ եւ ասասցեն քեզ, ընդ ծերսն՝ եւ պատմեսցեն»։ Արդ այսպիսի օրինակաւս անհանգիստ եղեալ մեզ եւ զամենայն հոգս զբաղանաց թողեալ էաք եւ զամենայն ցանկութիւնս արհամարհեալ էաք եւ միշտ եւ հանապազ զայս ունէաք պայքարումն մտաց, զոր դարձեալ սկսաք ի գործ երկրապատմութեանս ըստ երանելի վարդապետին Գրիգորի Նիւսացւոյ, որ ասէր. «Դարձեալ ես ծերունիս յասպարիսի»։ Զորս եւ մեր մնացեալ այլոց ոմանց թողաք զայս քննել, եւ ահա տեսանէաք զամենեսեան հրաժարեալ ի պատմագրութենէ աստի. եւ տեսանէաք մեք, զի ժամանակս գնալով գնայր, եւ հոսմունս եւ ծորմունս եւ զպակասութիւնն մեզ ցուցանէին եւ զոչ կալ դադարման մարդկութեան ի վերայ երկրի, այլ զփոփոխմունս յաստեացս ի հանդերձեալսն ի յայտ բերէին. վասն զի անցաւոր են ամքս եւ ժամանակք, այսպէս անցաւորք են ծնունդք նորա, եւ զոր օրինակ մշտնջենաւորք են հանդերձեալքն, այսպէս եւ անկատարածք են ծնունդք նորա. եւ երանի՝ որք հանդիպեսցին այնմ ուրախութեանցն, եւ երանի՝ որք կերիցեն ճաշ յարքայութեանն Աստուծոյ։

As for us, with our limited knowledge, we have examined this [source material and events] cleanly and have made use of many manuscripts which we found regarding these difficult times, which we found in different places. They had been left [by their authors] as a remembrance, [as we intend] what we carefully have gathered [to be]. We also have listened to certain other respected folk who lived through these times and troubles and without error had reckoned the times and dates. We also had conversations and interviews with elderly [folk] who were informed about past years, as the prophet said: “Ask your fathers, and they will tell you; your elders, and they will narrate to you.” It is in this fashion that I have been uneasy and completely occupied. We left aside all our other cares and ignored our needs and constantly had a struggle going on in our head, that we should resume the work of this History of ours [and do so] in accordance with [the words of] the venerable Doctor of the Church, Gregory of Nyssa, [who] said: “I am an old man who resumes my career.” The same applies to us, [since] we saw that everyone else declined to investigate. Indeed, we have seen time passing, and the dispersals [of people], dissolutions, and disappearance of what exists. These show us that there is no tarrying for humanity in this world, and [there is] transition from this world to the world to come. For years and times are transitory. Transitory, too, are what gives birth to them. What are eternal are what [exist in] the future, and what gave birth to them. Blessed are they who have encountered such joys. Fortunate are those who dine on the food of the Kingdom of God.

[102] Յայսմ ամի, յորժամ էր թուականն Հայոց ՇԾ, դարձաւ կոմսն ի Փռանգաց, որ ասի Զնճիլ, վասն զի յորժամ առին ի Թուրքաց զսուրբ քաղաքն Երուսաղէմ, առեալ զզէնն Քրիստոսի՝ գնաց յաշխարհն Փռանգաց. եւ յորժամ լուան վասն նորա, թէ զէնն Քրիստոսի ընդ նմա է, դղրդեալ եղեն ամենայն արարածք զհետ նորա։ Եւ յայսմ ամի դարձաւ եւ գայր ի վերայ Տրապօլսայ քաղաքին, եւ զօրք պատերազմողք ընդ նմա տասն բիւր, եւ եկեալ ի Կոստանդնուպօլիս. եւ թագաւորն Ալէքս բազում ընծայս պարգեւէր նմա եւ անցուցանէր զնոսա ընդ Ովկիանոս։ Բայց գործ Յուդայի գործեաց ընդ նոսա, զի զամենայն երկիրն առաջի նոցա այրել հրամայեաց՝ ընդ որ անցանէին զօրքն Փռանգաց, եւ ընդ անմարդաբնակ վայրս տանէին զնոսա. եւ արգելեաց զհացն ի նոցանէ եւ արար սովալլուկ զնոսա, որք անճարեալ զերիվարսն ուտէին։ Եւ առաքեաց զզօրսն Թուրքաց եւ արար ահագին ժողովս ի վերայ նոցա. եւ եկեալ սուլտանն Խլիճ-Ասլան եւ սաստիկ պատերազմ յարոյց ի վերայ նոցա ի սահմանս քաղաքին Նիկիա եւ արար անթիւ կոտորածս զնոսա արս իբրեւ հարիւր հազար. եւ Զնճիլն երեք հարիւր արամբք եղեւ փախստական եւ անկանէր յԱնտիոք քաղաք. եւ այլ ամենայն բազմութիւն զօրացն Փռանգաց սրով անցան, կանայք եւ որդիք նոցա գնացին ի Պարսիկս ի գերութիւն։ Այս այսպէս գործեցաւ վասն մեղաց, զի առհասարակ սիրեցին զմեղաց ճանապարհն եւ զԱստուծոյն ոչ ընկալան։ Եւ յայնժամ Տանգրի կոմսն Անտիոքայ բռնեաց զկոմսն Փռանգաց Զնճիլն եւ երկաթի կապանօք արգելեաց զնոսա ի քաղաքն, որ ասի Սարուանդաւի. եւ զկնի աւուրց Փռանգաց պատրիարքն, որ յԱնտիոք՝ եւ այլ քահանայք բարեխօսեցին առ Տանգրի, եւ արձակեաց զնա։ Եւ գնաց Զնճիլն եւ արար ժողով ի վերայ Տրապօլսոյ քաղաքին եւ մեծաւ սղարով նստաւ ի վերայ նորա եւ շինեաց քաղաք ի վերայ նորա։

In this year, which is 550 of the Armenian Era [A.D. 1101-1102], the count named Saint Gilles returned to the Franks. For when they captured the holy city of Jerusalem from the Turks, [Saint Gilles] took the Lance of Christ and went to the land of the Franks. When [people] heard this and that the Lance of Christ was with him, all creation was stirred to follow him [back to the Levant]. The same year he returned and went against the city of Tripoli. He had with him a military force of 100,000. They [first] went to Constantinople. Emperor Alexius gave many gifts to him and got them across the Ocean [Mediterranean]. However, [Alexius] committed the crime of Judas against them, for he commanded that all the countryside should be burned before they passed through it. Then [the Byzantines] led the Franks through these places and also via uninhabited places. [The Byzantine emperor] also prevented bread from reaching them and made them starve. [The Franks], having no way out, ate their own horses. [The emperor] sent troops of Turks and made an enormous massing of them. Then Sultan Kilij-Arslan came and waged intensive warfare against them within the border of the city of Nicaea. Countless [Franks] were killed, some 100,000 of them. Saint Gilles, with 300 men, fled and landed in the city of Antioch. The entire remaining multitude of the Frankish troops were put to the sword, while their women and children were led off to Persia as captives. All this happened because of sinfulness, for, generally, they liked the path of sinfulness and did not accept God. Then the count of Antioch, Tancred, seized Saint Gilles, the count of the Franks, [and his party], put them in iron fetters, and confined them in the city called Saruandaw. After some days, the patriarch of the Franks in Antioch, and other priests interceded with Tancred and he released him. Then Saint Gilles went and massed against the city of Tripoli and invested it with a great siege, [even] constructing a fortress opposite it.

Ի սոյն ժամանակիս գայր բազում զօրօք մեծ կոմսն Փռանգաց, որ ասի Պետեւին՝ եւ խաղայր գայր ընդ աշխարհն Հռոմայեցւոց եւ Յունաց եւ երեսուն բիւր հեծելոց ընդ նմա, եւ հասանէր մեծաւ զօրութեամբ ի Կոստանդնուպօլիս եւ մեծաւ զօրութեամբ եւ հպարտութեամբ խօսէր ընդ թագաւորին Յունաց եւ եպարքոս կոչէր զնա եւ ոչ անուն թագաւորի ասէր նմա, մանուկ գոլով իբրեւ ամաց քսանից։ Իսկ թագաւորն Ալէքս եւ ամենայն տունն՝ Յունաց ահաբեկ լինէին ի նմանէ. եւ յայնժամ թագաւորն Ալէքսն հանեալ առ կոմսն Պետեւին զամենայն իշխանսն Յունաց եւ մեծաւ աղաչանօք ած զնա թագաւորն ի Կոստանդնուպօլիս, եւ արար թագաւորն նմա մեծ ընդունելութիւն եւ տուրս անչափ գանձուց պարգեւէր նմա եւ պօտռոմն մեծածախք արար առաջի նորա եւ բազում ծախօք անցուցանէր զնա ի մեծն Ովկիանոս յաշխարհն Գամրաց՝ եւ տայր ի զօրացն Յունաց զկնի նորա։ Եւ յայսմ վայրի սկիզբն արար նենգութեան թագաւորն Յունաց եւ հրամայեաց զօրապետաց իւրոց, զի ընդ անմարդաբնակ տեղիս տարցեն զզօրսն Փռանգաց. եւ յանջրդի վայրս կացուցանէին զնոսա զաւուրս հնգետասանս, եւ ոչինչ գտանէին, բայց միայն անապատ չոր եւ դժար վայրս լերանց. եւ ջուր տեղեացն սպիտակ որպէս զկրաջուր եւ էր աղի։ Եւ հրամայեաց թագաւորն Ալէքսն կիր խառնել ի հացն եւ տալ զայն յուտել նոցա, եւ լինէր այն մեղք մեծամեծք առաջի Աստուծոյ. եւ այնպէս սովեալ եւ նքողեալ լինէին զաւուրս բազումս, եւ անկանէր հիւանդութիւն ի զօրսն Փռանգաց։ Զայս այսպէս գործէր թագաւորն Յունաց, զի ոխացեալ էր ընդ նոսա վասն առաջին երդմանն ուրացութեան նոցա, զոր երդուան նմա եւ ոչ արարին։ Եւ այս յԱստուծոյ եղեւ, վասն զի ի զրկանս եւ յանիրաւութիւնս եւ յաւերս անողորմապէս վարեցան ի վերայ քրիստոնէից, վասն այսորիկ թոյլ ետ Աստուած ազգաց անօրինացն գալ ի վերայ նոցա եւ առնել զնոսա պատուհասակոծս վասն մեղաց։

In these same times the great count of the Franks of Poitou, came with many troops. Passing through the land of the Romans and Greeks with 300,000 cavalry troops, he arrived at Constantinople in great strength. With [this] great power and, arrogantly, he spoke to the emperor of the Byzantines, styling him an eparch and not calling him a king, even though [the count] was only about 20 years of age. Emperor Alexius and the entire House of the Byzantines were terrified by him. Emperor Alexius sent to the count of Poitou all the princes of the Byzantines and, with great entreaties, the emperor had him brought into Constantinople. [There, the emperor] gave him a grand reception and gave him limitless gifts of treasure and also held costly spectacles in the hippodrome in his presence. Then, with many gifts, he sent him across the great Ocean to the land of Cappadocia, additionally providing Byzantine troops to follow him. It was in this place that the treachery of the Byzantine emperor started: he ordered his military commanders to lead the Frankish troops through uninhabited, desert areas for 15 days. [During this time] they found nothing except dry desert and difficult mountain areas. The water in these places was white, like lime, and salty. Furthermore, Emperor Alexius had ordered that lime should be mixed with the bread and given to them to eat. That was the greatest of sins before God. Thus, for many days the Frankish troops were starving and exhausted, and fell to disease. Emperor Alexius had done this for revenge against them, for breaking the oath they previously had sworn to but had not implemented. God, because of [the Byzantines’] deprivation, injustice, and impious cruelty shown toward Christians, allowed the nation of infidels to come against them and punish them for their sins.

Յայնժամ սուլտանն արեւմտից Խլիճ-Ասլանն լուեալ զգալ զօրացն Փռանգաց, գրեաց ի Նիկիսառն յամիրայն Դամիշման եւ յայլ ամիրայսն եւ ահագին բազմութեամբ գայր ի վերայ զօրացն Փռանգաց. եւ հանդիպեցան միմեանց ի դաշտն, որ կոչի Օլօսի, եւ արարին պատերազմ ահագին զմեծ ժամ աւուրն, եւ լցաւ դաշտն արեամբ առհասարակ։ Եւ անճարեալ զօրքն Փռանգաց ի յօտար աշխարհին՝ եւ ոչ գտանէին զելս իրացն, եւ գումարեալ դեգերէին որպէս զանասուն. եւ էր օրն այն օր մեծ եւ սոսկալի ի վերայ քրիստոնէից. եւ յայնժամ փախեաւ զօրավարն Յունաց։ Եւ տեսեալ Պետեւին զբեկումն զօրաց իւրոց՝ ելեալ ի լեառն մի, եւ այլազգին պատեալ լինէր զստորոտով լերինն. եւ ահա անդ էր տեսանել զճայթմունս աղեղանցն եւ զթնդմունս երիվարացն եւ զդողումն լերանցն. եւ ետես Պետեւին զկոտորումն զօրաց իւրոց, լայր դառնապէս. եւ ի սաստկանալ պատերազմին անճարեալ յամենայն կողմանց՝ փախեալ լինէր չորս հարիւր ձիաւորով, եւ զայլ զօրսն առհասարակ կոտորեցին բիւրս երեսուն։ Եւ հասանէր կոմսն Փռանգաց Պետեւին ի քաղաքն Անտիոք, անկանէր առ Տանգրի եւ անտի յարուցեալ գնաց ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ։ Եւ զկնի աւուրց ինչ դարձաւ ի յաշխարհն Փռանգաց, ուստի եկն, եւ երդուեալ սաստկապէս, զի դարձցի ի վերայ Պարսից եւ արասցէ նոցա վրէժխնդրութիւնս եւ թագաւորին Յունաց, վասն զի լցաւ ամենայն Պարսիկքն ի գերութենէն զօրացն Պետեւինին կոմսին։

It was at this point that the sultan of the West, Kilij-Arslan, having heard about the arrival of Frankish troops, wrote to Danishmand, the emir of Nikisar, and to other emirs. Assembling an enormous multitude, he came against the Frankish troops. They clashed with each other in the plain called O’lo’si and fought a frightful battle for most of the day. The field filled up with blood. The Frankish troops were in dire straits there in a foreign land, and were unable to find a way out. Gathering together, they wandered about like animals. That was a significant and terrible day for the Christians. Then the general of the Byzantines fled. When [the count of] Poitou saw the destruction of his forces, he went up onto a mountain. The foreigners surrounded the foot of the mountain. There one could hear the crackling [sound] of bows, the tramping of horses’ hooves, and the mountains [themselves] reverberating [with the sounds of battle]. When [the count of] Poitou saw the destruction of his troops, he wept bitterly. As the warfare became even more intense and as matters were hopeless on every front, [the count] fled with 400 cavalry. The other troops, generally, were killed—some 300,000 of them. Poitou, count of the Franks, reached the city of Antioch, where he took refuge with Tancred. From there he arose and went to the blessed city of Jerusalem. Then, after some days, he returned to the land of the Franks, whence he had come. He furiously vowed to return and go against the Persians, to seek revenge against them and against the emperor of the Byzantines. For all Persia had filled up with captives from the count of Poitou.

Յայսմ ամի շարժեալ ամենայն Եգիպտոս եւ զօրաժողով լեալ ահագին բազմութեամբ՝ եւ գան ի վերայ սուրբ քաղաքին Երուսաղէմի։ Յայնժամ թագաւորն Երուսաղէմայ Պաղտինն ելեալ սակաւ զօրօք ի պատերազմ ընդդէմ նոցա՝ եւ արարին զզօրսն Փռանգաց փախստական. փախեաւ Պաղտինն եւ անկանէր յԵրուսաղէմ։ Եւ յայնմ աւուր սպանաւ կոմսն Տլքոյ Կուլել Սանձաւէլ. եւ թագաւորն Պաղտինն անկանէր ի Պալպաք քաղաք եւ անտի գնաց յԵրուսաղէմ։ Եւ այլազգիքն մեծաւ յաղթութեամբ դարձան ի քաղաքս իւրեանց յԱսկաղոն։

In this year all Egypt went on the move. Massing an enormous multitude [of troops], they came against the holy city of Jerusalem. At the time, Baldwin, who was king of Jerusalem, came out in battle against them with few troops, and [the Egyptians] put the Frankish troops to flight. Baldwin fled [back] into Jerusalem for refuge. On that day the count of Duluk, Kulel [William] Sandzawe’l, was killed. Now before King Baldwin had taken refuge in Jerusalem, he had fled to the city of Baalbek whence he returned to Jerusalem. The foreigners returned to their own city of Askelon in great triumph.

Դարձեալ ի թուականութեան Հայոց ՇԾԱ եղեւ շփոթումն մեծ եւ ահաւոր խառնակումն հաւատոյ, վասն զի ի սուրբ Զատկէն եղեն մոլորեալք տասն ազգ հաւատացելոց, եւ Հայք եւ Ասորիք միայն մնացին հաստատուն, իսկ Հոռոմք եւ Փռանգք եղեն հետեւողք չար սերմանցն, զոր սերմանեաց պիղծ հերետիկոսն Իռիոն, որ արկանէր զտօմարն ի յապրիլի հինգն եւ զլրումն լուսնին հանդիպեցուցանէր ի տօնն Ղազարու եւ յաւուր շաբաթու, զոր Հայք եւ Ասորիք եւ Եբրայեցիք արկանէին ի վեց յապրիլի, որ հանդիպեցուցանէր ի տօնի Ծառզարդարին։ Արդ զայս տումարս պատճենիս թիւրեալ խափանէր փիլիսոփայն Իռիտոն, որ էր այր Հռոմայեցի, վասն զի յորժամ շարագրեցին զտումար պատճենիցն ինն եւ տասնեկի բոլորին, զնա ի մոտ ոչ կոչեցին այլ դասք իմաստասիրացն. եւ յաղագս այսորիկ մախացեալ նորա յոյժ ընդ նոսա եւ եկեալ գաղտ առեալ զգրեալսն՝ եւ զնա հինգ արար եւ զվերջինսն առաջին, որ հանապազ ածէ մոլորումն զատկաց յամեն իննսուն եւ հինգ ամ։

In the year 551 of the Armenian Era [A.D. 1102-1103] great confusion and frightful disturbance [concerning the] faith took place. [The cause was that] ten nations of the faithful were led astray over [which day was the correct one to celebrate] holy Easter. Only the Armenians and the Syriacs remained fixed [on the correct date], while the Romans and Franks followed after the wicked seeds sown by the loathsome heretic, Irion. [It was Irion] who designated April 5th to be [the start of the Easter season], thereby making the Feast of Lazarus to coincide with the full moon, and Saturday. [Meanwhile] the Armenians, Syriacs, and Hebrews had [traditionally] fixed April 6th, coinciding with Palm Sunday. The philosopher Irion, who was a Roman, deliberately falsified the copy of the calendar. When the group of [calendar] specialists created an exemplar based on 19 [correct] cycles, [these specialists] had not invited him [to participate]. For this reason, he held a deep-seated grudge against them. [For vengeance, Irion] secretly came and took the writings, substituting five for what had been six, and putting the last numbers first, a circumstance which caused an erroneous [date for] Easter every 95 years. Consequently, the Byzantine and Romans went astray every 95 years.

Եւ արդ այսպիսի պատճառանօք Յոյնք եւ Հռոմայեցիք մոլորեալք լինին յամենայն իննսուն եւ հինգ ամ։ Զայս այսպէս կարգադրեաց Իռիտոն յազգն Հռոմայեցւոց. վասն այսր պատճառի մեծ մաքառումն եղեւ ընդ Յոյնք եւ ընդ Հայք. սակայն ազգն Փռանգաց ոչինչ ունէին հոգս շփոթանալ ընդ Հայք, բայց միայն Յոյնք ունէին մեծ վէճ եւ մաքառումն ընդ Հայք վասն սուրբ Զատկին։ Եւ Անտիոք եւ ամենայն Կիւլիկիա եւ Ուհռա ունէին սաստիկ պատերազմ ընդ Յոյնք վասն հաւատոյ, զի ջանային դարձուցանել յիւրեանց անհաստատ տումարն զՀայք եւ այսպիսի ջանս եւ աշխատութիւնս հասուցանէին ազգիս Հայոց, եւ ոչ կարացին շարժել զնոսա։ Սակայն Ասորիք, որ յՈւռհա էին, ահաբեկեալք լինէին, դարձան ի կողմն Յունաց եւ ուրացան զդաշինսն, զոր ունէին առ Հայք։

Irion, who was a Roman, so ordained this. It created a great conflict between the Byzantines and the Armenians. Now it happened that the nation of the Franks had no concerns with the Armenians about the confusion [of dates]. But only the Byzantines had a great argument and contention with the Armenians over holy Easter. Antioch, all of Cilicia, and Edessa had intense battles with the Byzantines over the faith. This was because [the Byzantines] attempted to convert the Armenians to [adopting] their unstable calendar. Yet despite the efforts and trouble expended on the Armenian nation, [the Byzantines] were unable to move them. Now since the Syriacs in Edessa were terrified, they went over to the Byzantine side and renounced the agreement they had with the Armenians.

Եւ արդ յառաջագոյն եղեւ այսպիսի մոլորումն Յունաց ի սուրբ Զատիկն, եւ յԵրուսաղէմ ոչ լինէր վառումն կանթեղացն. եւ յայնժամ այլազգիքն զամենայն հաւատացեալս աղօթականացն սրով կոտորեաց ի յաւուրս Վասլին եւ յամի ՆԾԵ թուականին։ Եւ ահա յայսմ մատենագրութեանս եղեւ երկրորդ մոլորումն Յունաց։ Յայնժամ դասք քահանայիցն, որք էին ի քաղաքն յՈւռհա, ազդ արարին թղթով Տեառն Գրիգորիսի Հայոց կաթուղիկոսու, որ բնակեալ էր ի Սեւ լեառն, ի յանունի անապատն, որ կոչի Արիգի. եւ նա գրով ձեռին իւրոյ հաստատեաց զնոսա անշարժ կեալ ի հաւատս ուղղափառութեանն։

Previously the Byzantines had made a similar error over holy Easter and [as a result] the lamps had not [spontaneously] lit in Jerusalem. Then the foreigners had put to the sword all the faithful in their prayer houses. That had happened in the days of [the Byzantine emperor] Basil, in the year 455 [of the Armenian Era (A.D. 1006)]. Thus this is the second occurrence in this book of ours of the deviation of the Byzantines [regarding Easter]. And then a group of priest who were in the city of Edessa notified by letter the Catholicos of the Armenians, Lord Grigoris, who dwelled in the renowned retreat named Areg on Black Mountain. With his own hand he wrote to them to remain steadfast in the Orthodox faith.

Իսկ յորժամ հասաւ թուղթս այս յՈւռհայ, հաստատեցան ի վերայ ճշմարտութեանն։ Իսկ յորժամ եղեւ Զատիկ, Երուսաղէմացիքն կեղծաւորութեամբ վառեցին զլոյսն եւ ոչ ճշմարտութեամբ եւ խաբեցին զազգն իւրեանց, եւ յօտար հրոյ վառեցին զզաստուածային կանթեղսն. այլ ստուգապէս վառեցաւ ի Հայոց Զատիկն, որ եւ վկայեցին ամենայն հաւատացեալք, որք եւ վկայ էին ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ. եւ յայնժամ եղեն ամօթալից ամենայն ազգն Յունաց, վասն զի կատարեցին զԶատիկն ի յաւուր Ծառազարդարին։

Now when this letter reached Edessa, they were strengthened in the truth. When Easter arrived, the Jerusalemites fraudulently, without righteousness, lit the lamps. and fooled their own people, for they lit the divine lamps with an unholy fire. Meanwhile, on Armenian Easter [the lamps] correctly lit [themselves]. This is attested by all the faithful who were [eye]witnesses [to it] in the holy city of Jerusalem. Then was the entire nation of the Byzantines disgraced, since they had celebrated Easter on Palm Sunday.

Յայսմ ամի դարձեալ ժողով արար թագաւորն Եգիպտոսի եւ Դմշկայ՝ եւ գան ի վերայ սուրբ քաղաքին Երուսաղէմի անհամար բազմութեամբ։ Եւ թագաւորն Երուսաղէմի Պաղտոյնն ելեալ գնայր ընդդէմ նոցա ի պատերազմ. եւ Եգիպտացիքն արարին զՓռանգն փախստականս սաստկապէս պատերազմաւ. ի նոյն ժամայն ելանէր ի ծովէն բազում զօրք Փռանգաց եւ յաղթեցին զօրացն Եգիպտացւոցն եւ արարին զնոսա հալածականս սաստիկ կոտորածով։ Եւ յայսմ ժամու գայր թագաւորն Երուսաղէմի Պաղտոյնն ի քաղաքն իւր յԱքա. եւ Տաճիկ ոմն Եթովպացի՝ նստեալ կայր գաղտաբար ի դարանի ընդ թփով միով, եւ հարեալ զթագաւորն Երուսաղէմի նիզակովն ի վերայ քովիցն։ եւ յայնժամ Եթովպացին սպանաւ, բայց խոց մարմնոյ թագաւորին անողջանալի մնաց մինչեւ յօր մահուան իւրոյ. եւ յայնժամ լցաւ Երուսաղէմ սգով եւ տրտմութեամբ ի վերայ թագաւորին իւրեանց։ Այս եղեւ վասն անիրաւ սուրբ զատիկին կատարման, վասն զի զնոյն յանդգնութիւն յանդգնեացան ազգն Յունաց ի յաւուրս Վասլի կայսերն, եւ ոչ վառեցաւ լոյսն, եւ այլազգին կոտորեաց զամենայն աղօթաւորսն ի մէջ սրբոյ Յարութեանն ի դուռն Գերեզմանի Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ։

In this year the king[s] of Egypt and Damascus again massed [troops] and they came against the holy city of Jerusalem with a countless multitude. Baldwin, the king of Jerusalem, arose and went against them in battle. The Egyptians put the Franks to flight with intense warfare. [But] at that very moment, many Frankish troops disembarked [from their ships] in the sea, conquering the Egyptian troops and making fugitives of them, with much killing. Then Baldwin, king of Jerusalem, was going to his city of Acre, when a certain Tachik Ethiopian secretly was hiding in ambush [concealed] in some shrubbery. He struck the king of Jerusalem in the side with a spear. The Ethiopian was killed, but the wound to the body of the king remained unhealthy until the day of his death. Then Jerusalem was filled with mourning and sadness for their king. This [misfortune] happened due to the unrighteous celebration of holy Easter. For the same brazen behavior was attempted by the nation of the Byzantines in the days of Emperor Basil, and [similarly] the lamp did not light and the foreigners destroyed all those praying inside [the church] of the Holy Resurrection at the door of the Sepulcher of Christ Our God.

Դարձեալ ի բարձրանալ Հայոց թուականութեանս ՇԾԲ եղեւ մեծասաստ բարկութիւն Աստուծոյ ի ձեռն սաստիկ անձրեւի՝ ի քաղաքն յՈւռհա յաւուր հինգշաբաթու փոքրկանն. որպէս պատմէ վասն առաջին ջրհեղեղին, այսպիսի նմանութեամբս սրտմտեալ ժողովեցաւ յօդն վերին եւ ամպախաղաց կայծակաշունչ ճայթմամբ դղրդեալ շարժմամբ երեսք երկնից, որպէս կարծեալ ոմանց, եթէ եհաս օր կատարածի քաղաքիս. վասն զի հեղաւ յերկնից ահաւոր անձրեւ եւ կարկտախառն ի յառաւօտուն ժամուն. եւ ծագել արեգականն յարեաւ եւ հեղեղն յարեւմտից կողմանէ եւ գայր դարէ ի դար եւ եհար զպարիսպ քաղաքին եւ պատառեաց եւ ելից զմէջ քաղաքին եւ արար աւեր զմասն քաղաքին. փլոյց տունս եւ սատակեաց բազում կենդանիս, բայց մարդ ոչ անկաւ յորոգայթ, վասն զի լուսով եղեւ պատուհասն, փախեան ի չարէ։

At the start of the year 552 of the Armenian Era [A.D. 1103-1104], the great wrath of God came upon the city of Edessa in the form of severe rains on Little Thursday. [What transpired] resembled what is written about the first Flood. [The moisture] accumulated in the upper air and the thundering clouds, flashing with lightning, moved across the sky—to the point that some thought that the Last Days were being visited upon the city. For an astounding [amount of] rain mixed with hail fell from the sky [starting] in the early morning. When the sun began to rise, a flood also arose in the western part and, billowing forward, hit the city’s wall. It broke through, flooding and ruining part of the city. It caused many homes to collapse and it killed many animals. However, no humans fell into its clutches, since this had happened when it was light [outdoors] and [people] fled from the evil.

Յայսմ ամի գնեցին զկոմսն Փռանգաց զՊեմունդն ի ձեռաց Դամիշմանին հարիւր հազար դահեկան, միջնորդութեամբ եւ օգնութեամբ մեծ իշխանին Հայոց, որ ասի Գող Վասիլ. եւ սորա տուեալ տասն հազար դահեկան ի գինսն նորա, իսկ կոմսն Անտիոքայ Տանգրի ոչ տայր ի գինս Պեմունդին եւ ոչ մի ինչ։ Եւ յայնժամ ժողովեցան ամենայն գանձն առ Վասիլն. եւ մեծաւ իշխանութեամբ ջան եդեալ եւ տայր բերել զնոսա ի սահմանս աշխարհին իւրոյ. եւ տայր զգանձն հարիւր հազար դահեկան՝ եւ առեալ զՊեմունդն առ իւր. եւ ելանէր ընդ առաջ նորա եւ մեծաւ պատուով հանգուցանէր զնա ի տան տան իւրում. եւ բազում ընծայս տայ Պեմնդին եւ ամենայն բերողացն, որ ընդ ամենայն լինէր քսան հազար դահեկան։ Եւ զկնի աւուրցն գնացեալ Պեմունդն ի քաղաքն իւր Անտիոք եւ մեծաւ երդմամբ եղեւ որդեգիր Գող Վասիլին Հայոց իշխանին. եւ զՌաջարդն զքուրորդին Պեմնդին երետ Դամիշմանն տուրս Ալէքսին՝ Յունաց թագաւորին ի ձեռն բազում գանձուց։

In this year they ransomed Bohemond, count of the Franks, from Danishmand, for 100,000 dahekans. [This was done] through the mediation of and help from the great prince of the Armenians, called Gogh Vasil. [The latter] himself gave 10,000 dahekans toward the payment, while the count of Antioch, Tancred, gave nothing at all. Then all the funds were collected near Vasil. He exerted great authority and [eventually] had them brought to the boundaries of his land. He gave the sum of 100,000 dahekans and had Bohemond brought to him. Then [Vasil] went out before him and, with great honor, settled him into his own home. [Vasil] gave many gifts to Bohemond and to all who had brought him, which totaled some 20,000 dahekans. After some days Bohemond went to his city of Antioch and, with a great vow, became the adopted son of the prince of the Armenians, Gogh Vasil. As for Richard, Bohemond’s sister’s son, Danishmand gave him to the Byzantine emperor Alexius, in exchange for much treasure.

Յայսմ ամի զօրաժողով արար կոմսն Ուռհայոյ Պաղտինն եւ գնաց ի վերայ Թուրքին ի գաւառն Տաճկաց ի սահմանս Մերտնայ եւ արար կոտորածս զնոսա եւ կալաւ զամիրայն նոցա, որ ասի Ուլլխ-սալար եւ զկանայս եւ զորդիս նոցա էառ ի գերութիւն. եւ էած ի քաղաքն Ուռհա եւ անհամար հօտս ոչխարաց ընդ նմա իբրեւ հազարաց եւ զձիոց եւ պախրէաց եւ զուղտուց, զամենայն միաբարձ արկին ի քաղաքն յՈւռհա։

In this year Baldwin, count of Edessa, massed troops and went against the Turks in the border of Mardin [located] in a district of the Tachiks. He killed many of them and captured their emir, who was named Ulugh-Salar, as well as his women and children who were taken into captivity. [Baldwin] led to the city of Edessa countless herds of sheep, thousands of horses, cattle, and camels. This entire mass was brought to the city of Edessa.

Յայսմ ամի իջեալ հայրապետն Հայոց Տէր Բարսեղ ի քաղաքէն Անւոյ ամենայն պաշտօնէիւք իւրովք եւ ազատօք, եպիսկոպոսօք եւ քահանայիւք եւ գայր ի քաղաքն Ուռհա. եւ կոմսն Փռանգաց Պաղտինն յոյժ մեծարեաց զնա մեծաւ պատուով՝ որպէս վայել է հայրապետի, եւ գիւղս եւ տուրս պարգեւէր նմա, եւ յոյժ սիրեաց զհայրապետն Հայոց։

In this year the patriarch of the Armenians, Lord Barsegh, left the city of Ani, with all his servitors, azats, bishops and priests, and came to the city of Edessa. Baldwin, count of the Franks, exalted him exceedingly as befitted a patriarch. He gifted him villages and made other grants, and greatly loved the patriarch of the Armenians.

Յայսմ ամի մեռաւ կաթողիկոսն Աղուանից Տէր Ստեփաննոս. եւ կաթողիկոսն Հայոց Տէր Բարսեղ առաքեաց եպիսկոպոս ի Հայոց եւ արար ժողովս զեպիսկոպոսունս Աղուանից աշխարհին. եւ ձեռնադրեցին զեղբայր Տէր Ստեփաննոսին յաթոռն տանն Աղուանից ի քաղաքն, որ ասի Գանձակ. զոր եւ յետոյ անարժան գտին զնա աթոռոյ հայրապետութեանն, ընդ բանադրանօք փակեաց զնա Տէր Բարսեղն կաթուղիկոսն Հայոց, եւ յաթոռոյ եւ ի պատուոյ հայրապետութեանն արտաքս ընկեցին զնա. զայս արարին վասն խոտոր վարուց իւրոց։

In this year Lord Step’annos, Catholicos of the Aghuans, died. Lord Barsegh, Catholicos of the Armenians, sent an Armenian bishop and convened an assembly of bishops of the land of the Aghuans. They ordained Lord Step’annos’ brother to the throne of [the Catholicosate of] the House of the Aghuans in the city called Gandzak. Subsequently, he was deemed unworthy of the throne of the patriarchate, and Lord Barsegh excommunicated and deposed him from the throne and dignity of the patriarchate. This happened because of his deviant behavior.

Ի թուականութեանն Հայոց ՇԾԳ զօրաժողով արարին կոմսն Ուռհայոյ Պաղտինն եւ Ճօսլինն եւ գնացին ի վերայ քաղաքին, որ կոչի Խառան. եւ առաքեաց յԱնտիոք եւ կոչեաց զմեծ կոմսն Փռանգաց զՊեմունդն եւ զՏանգրի եւ զայլ ամենայն զօրսն Հայոց, եւ ժողովեցան առ նա ժողով մեծ. եւ իջան ի վերայ Խառնայ եւ արարին սաստիկ խսար, եւ նեղութիւն մեծ հասաւ քաղաքին ի հացէ։

In 553 of the Armenian Era [A.D. 1104], Baldwin, count of Edessa, and Joscelin levied troops and went against the city named Harran. He sent to Antioch and called the great count of the Franks, Bohemond and Tancred and all the Armenian troops besides, and they gathered by him in a great assembly. Then they descended on Harran and severely besieged it, putting the city in dire straits for food.

Եւ ոմն ի Փռանգացն արար գործ՝ ընդ որ ոչ հաճեցաւ Աստուած, բացեալ զմէջ հացին եւ աղբերաց ի նմա եւ տարեալ դնէր հանդէպ դրան քաղաքին. եւ տեսեալ քաղաքացեացն՝ առ վտանգին յարձակեցաւ մի ոմն եւ առ զնա զի կերիցէ, եւ տեսեալ զաղտեղի գործն՝ զազրացաւ եւ տարեալ ցուցանէր քաղաքացեացն։ Եւ տեսեալ արանց իմաստնոց, ասեն թէ՝ «Ահա մեծ գործ. մեղաց, զոր ոչ համբերէ Աստուած այս գործոյս եւ ոչ տայ նոցա յաղթութիւն, վասն զի ի հացս յայս արարին մեղս, զոր ոչ լուաք այսպիսի մեղս յերկրի»։

Now it came about that one of the Franks did a deed which displeased God: he cut open a loaf of bread, defecated into it, then deposited it near the city gates. When the residents saw this, one of them, despite the danger, dared to retrieve it to eat. When he saw the excrement, he was nauseated and took and showed [the loaf] to the residents. When wise men saw this, they said: “Behold, this is a very sinful deed. God will not tolerate this act and will not give the victory to them. They committed this sin in the bread, and we have not heard of such a sin before.”

Եւ յայնժամ զօրքն Պարսից ահագին բազմութեամբ գային ի վերայ նոցա, Ճկրմիշ ամիրայն Մօսլայ եւ Սուգման որդի Արդուխին։ Եւ լուեալ զայս իշխանքն Փռանգաց՝ գնացին մեծաւ ուրախութեամբ ի վերայ Պարսից զօրացն եւ երկօրեայ գնացս հեռացեալ ի քաղաքէն ի տեղին, որ կոչի Օշուտ։ Եւ Ուռհայոյ կոմսն եւ Ճօսլինն հպարտացեալք ընդ միտս իւրեանց՝ եւ զՊեմունդ եւ զՏանգրի հեռագոյն կացուցանէին ի զօրաց իւրեանց, եւ ասացին՝ եթէ Մեք յառաջ դիպեսցուք եւ առցուք անուն յաղթութեան։ Եւ եղեւ ի հանդիպիլ Պաղտոյնին եւ Ճօսլին զօրացն Թուրքին, լինէր ահաւոր եւ սաստիկ պատերազմ յօտար աշխարհին Տաճկաց. եւ յայնժամ յաղթեաց զօրքն Պարսից զօրացն Փռանգաց եւ զաստուածասաստ բարկութիւնն ածին ի վերայ քրիստոնէից. վասն զի լցաւ ամենայն երկիր արեամբք եւ դիակամբք աւելի քան երիս բիւրս հաւատացելոց եւ հատաւ մարդ ի գաւառացն։ Եւ կալան զՈւռհայոյ կոմսն զՊաղտինն եւ զՃօսլինն՝ եւ տարան զնոսա ի գերութիւն, եւ այլքն կացին ամբողջ զօրօքն իւրեանց. զբռնաւորսն առին եւ անկանէին փախստական ի յՈւռհայ քաղաք։

Then troops of Persians came against them in an enormous multitude. [They were headed by] Chokurmish, the emir of Mosul, and Suqman, son of Artuq. When the princes of the Franks heard about this, they went against the Persian troops with great joy. They [had advanced] a two-days’ march from the city to a place named O’shut. The count of Edessa and Joscelin had grown arrogant in their thinking and had positioned Bohemond and Tancred far distant from their own troops, saying: “Let us go first and take the name of victors.” Now it happened that when Baldwin and Joscelin encountered the troops of the Turks there was a ferocious and intense battle, in the foreign land of the Tachiks. The troops of the Persians conquered the troops of the Franks, and divine wrath fell upon the Christians. For the entire country was filled with corpses and covered with blood—more than 30,000 believers—and the districts became depopulated. [The Persians] seized Baldwin, count of Edessa, and Joscelin, and took them into captivity. The others [who had been stationed in the rear] survived, with all their troops. [These troops] took the [Frankish] tyrants and fled to the city of Edessa for refuge.

Եւ էր սուգ մեծ ի վերայ քաղաքին Ուռհայոյ, վասն զի Խառանեցիքն կալան զառաջն մնացեալ զօրացն եւ փակեցին զլեառն եւ զդաշտն եւ զամենայն փախստականսն սպանանէին առհասարակ՝ արս տասն հազար. եւ ածին մեծ անցումն հաւատացելոցն Քրիստոսի առաւել քան զԹուրքն. եւ բազում կսկիծ լալոյ եւ աղէտ թախանձանաց եղեւ յՈւռհա. որ եւ առհասարակ ողբումն արտասուաց էր յաւուր յայնմիկ ի վերայ քաղաքին Ուռհայոյ եւ ընդ ամենայն աշխարհն քրիստոնէից էր սուգ մեծ։ Եւ յայնժամ տարան զկոմսն զՊաղտինն ի Մօսլ քաղաք Տաճկաց եւ զՃօսլինն տարան ի Հարսնքեւ եւ առ Սուգման որդի Արդուխին, եւ Ճկրմիշն տարաւ զՊաղտինն։

Then there was great mourning in the city of Edessa, because the residents of Harran had seized the brigade of remaining soldiers and closed the mountains and the plain, killing all the fugitives, some 10,000 men. They caused a great loss of Christian faithful, more than the Turks had. There was much sobbing and deep misery in Edessa. On that day Edessa mourned and with it, all the land of the Christians were in deep mourning. Then they took Count Baldwin to the Tachik city of Mosul, while Joscelin was taken to Hisn Kaifa, to Artuq’s son, Suqman. It was Chokurmish who took Baldwin.

Իսկ Պեմունդն խորհեցաւ գնալ յաշխարհն Փռանգաց ի խնդիր զօրաց եւ տայր զՈւռհա եւ զԱնտիոք ի քուրորդին իւր Տանգրի։ Եւ յորժամ հասաւ Պեմունդն ի յաշխարհն Փռանգաց, կին ոմն էր յոյժ մեծատուն, որ էր լեալ կին Ստեփան Պինօլին կոմսին Փռանգաց, մեծազգի եւ բռնակալ, սորա բռնեալ զՊեմունդն առ իւր եւ ասէր թէ՝ «Արա զիս քեզ կին, վասն զի այր իմ մեռաւ, եւ երկիրս եւ զօրս հեծելոց անտէր շրջին»։ Եւ Պեմունդն ոչ առնոյր ի յանձն ասելով. «Ես բազում երդմամբ վասն զօրաց եկի այսր, վասն զի շուտով երթիցուք յօգնութիւն մնացեալ զօրացն քրիստոնէից, որք կան ի մէջ անօրինաց ազգացն Պարսից»։ Իսկ կինն հարկանէր զնա մեծաւ ուժգնութեամբ, եւ նա ոչ լսէր նմա. յայնժամ երկաթի կապանօք արկանէր զնա ի բանտ. եւ կացեալ զաւուրս ինչ ի բանտի, հաւանեալ լինէր եւ էառ զնա իւր կին եւ ծնաւ ի նմանէ երկու որդի. եւ զկին հինգ ամի մեռանէր մեծ կոմսն Փռանգաց Պեմունդն ի յաշխարհն իւր եւ ոչ ժամանեաց ելանել յայսկոյս աշխարհիս։

As for Bohemond, he planned to go to the land of the Franks to raise troops. He gave [rule over] Edessa and Antioch to Tancred, his sister’s son. Now it happened that when Bohemond reached the land of the Franks, a certain extremely wealthy woman—who had been the wife of Count Stepan Blois, of a noble line and a tyrant—had Bohemond brought to her. She said to him: “Take me for your wife, for my husband is dead while my country is leaderless as are my cavalry.” But Bohemond did not consent to this, saying: “With many vows I came here for troops, so that I might quickly go back to aid the remaining Christian forces which are in the midst of the impious people of Persia.” However, the woman pressed him with great vehemence. Still he refused to heed her. Then she had him placed in iron fetters and put in prison. [Bohemond] remained in prison for some days, after which he consented and took her as his wife. She bore him two sons. Five years later Bohemond, the great count of the Franks, died in his own land, never managing to return to this part of the world.

Յայսմ ամի մեռաւ Դամիշմանն մեծ ամիրայն Հոռոմոց աշխարհին, որ լեալ էր յազգէն Հայոց, այր բարի եւ շինող աշխարհի եւ էր յոյժ ողորմած ի վերայ հաւատացելոցն Քրիստոսի. եւ եղեւ սուգ մեծ ի վերայ հաւատացելոցն, որք էին ընդ ձեռամբ նորա։ Եւ մնաց իւր երկոտասան որդի. եւ կալաւ զաշխարհն աւագ որդին, որ կոչէր Խազի, եւ զայլ եղբարսն իւր սպանանէր գաղտաբար։

In this year the great emir of the Roman lands, Danishmand, died. He was of Armenian nationality, a good man and a builder of the land who demonstrated great mercy toward believers in Christ. There was great mourning among the faithful under his rule. He left 12 sons. The land was taken by his senior son, named Ghazi, who secretly had his other brothers killed.

Յայսմ ամի մեռաւ Սուգմանն որդի Արդուխին այն՝ որ ունէր յառաջագոյն զսուրբ քաղաքն Երուսաղէմ. որ եւ յայտնի երեւի նշանն Արդուխին ի սուրբ Յարութիւնն Աստուծոյ, զի երեք նետք հարեալ կայ նորա ի ձեղունսն եկեղեցւոյն մինչեւ ցայսօր։ Մեռաւ անդ եւ թաղեցաւ յԵրուսաղէմ ի ճանապարհի Սողոմոնի տաճարին։ Իսկ որդի նորա Սուգմանն էր չար եւ արիւնահեղ գազան. սորա զօրաժողով արարեալ զզօրսն Պարսից եւ գայ յօգնութիւն քաղաքին Տրապօլսոյ ի վերայ զօրացն Փռանգին, եւ ի ճանապարհին մեռեալ լինէր եւ զօրքն գնացին փախստական յաշխարհն իւրեանց։

In this year Suqman, son of Artuq, died. He had held the premier holy city of Jerusalem. Indeed, there was a visible sign of Artuq[’s military campaign] in the blessed [Church of the] Resurrection of God, since three of the arrows he shot are [lodged] in the church’s ceiling to this day. He died there and was buried on the road to Solomon’s Temple in Jerusalem. His own son, [named] Suqman, was an evil, bloodthirsty beast. Now he massed Persian troops and was going to the aid of the city of Tripoli, against the Frankish forces. However, he died en route and his troops fled back to their own land.

Յայսմ ամի մեռաւ թագաւորն Պարսից Պարկիարուխն որդի Մելեք-շահին՝ որդւոյ Աբասլանայ. եւ նստաւ յաթոռ թագաւորութեանն Պարսից եղբայր նորա, որ ասի Տափար ի Խփչախ կնոջէն այն՝ որ դեղեաց եւ եսպան զտիեզերակալ Մելեք-շահն ի Բաղդատ քաղաք։

In this year there died the king of the Persians, Berk-Yaruq, son of Malik-Shah, son of Alp-Arslan. Then [Berk-Yaruq’s] brother sat on the Persian throne. He was called Tapar, and was born of that Qipchaq woman who had poisoned and killed the world- conquering Malik-Shah in the city of Baghdad.

Յայսմ ամի առաւ Մարաշ քաղաք ի Յունաց, եւ ելաւ իշխանաց իշխանն ի նմանէ եւ տայ զքաղաքն ի Ճօսլինն եւ զպատկերս սրբոյ Աստուածածնին ծախեաց ընդ բազում գինս ոսկւոյ մեծ իշխանին Հայոց Թորոսի՝ որդւոյ Կոստանդեայ՝ որդւոյ Ռուբենայ, եւ ինքն գնաց ի Կոստանդնուպօլիս։

In this year the city of Marash was taken from the Greeks. Its [ruler], [the] Prince of Princes [who was named T’at’ul], arose and left, giving the city to Joscelin. He sold an icon of the Mother of God for much gold to the great prince of the Armenians, T’oros, son of Kostand, son of R’uben. Then he went off to Constantinople.

Դարձեալ եղեւ ի թուականութեանն Հայոց եւ ՇԾԴ լինէր փոխումն սուրբ հայրապետին Տեառն Գրիգորիսի համանուն Տէր Վահրամին որդի Գրիգորոյ՝ որդւոյ Վասակայ ի Պալհաւունի ազգէն։ Յայսմ ամի եղեւ անկեալ սիւնն հաւատոյ Հայաստանեայց եւ պարիսպ սրբոյ եկեղեցւոյ տանն արեւելից Հայաստանեայց. վասն զի սա եղեւ սքանչելագործ ի մէջ Հայաստանեայց եւ պայծառ առաքինութեամբ պարապեալ կայր յամենայն ճգնողական վարս, եւ էր ժուժկալ պահօք եւ աղօթիւք, եւ կայր ի պաշտօնն Աստուծոյ անդադար սաղմոսերգութեամբ. սա նորոգեաց զկարգ հաւատոց Հայաստանեայց եւ անհանգիստ թարգմանութեան էր պարապեալ, եւ զամենայն պակասութիւն կտակարանացն Աստուծոյ առ մեզ կարգաւ կատարեալ զարդարեաց ի Յունաց եւ յԱսորոց թարգմանութեան հոգս տարեալ՝ անդադար խորհրդով եւ ամենայն պայծառութեամբ Սուրբ Գրոց ելից զեկեղեցի Հայաստաեայցս. եւ էր ինքն հեզ բարուքն եւ խոնարհ սրտիւք. եւ ի վերայ այսր ամենայնի էր յոյժ աստուածասէր եւ պատուիրանապահ եւ յամենայն կողմանցն կարող էր օգնել հօտին Քրիստոսի, վասն զի էր բանիբուն կորովի գրոց շնորհաց. եւ էր սա նմանեալ առաջին իմաստնոցն Հայոց՝ Մովսիսի ունիմ ասել եւ Դաւթի, վասն զի ունէր գլուխ Աթենացի եւ լեզու հրեղէն ներկեալ եւ դիւրաւ առնոյր զծածկոց յերեսաց Հին եւ Նոր կտակարանացն Աստուծոյ եւ բանայր զդուռն աստուածաբուղխ աղբիւրացն եւ զհոսումն Սրբոյ Հոգւոյն զեղոյր ի լսելիս հաւատացեալ ժողովրդոց. սա եղեւ օրինակ դասուց կրօնաւորաց՝ ամենայն քաջակիրթ առաքինութեամբ յառաջացեալ էր։ Եւ կացեալ սորա յաթոռ հայրապետութեանն ամս քառասուն. եւ ի ժամանակի մահուանն հանդիպեցաւ առ մեծ իշխանին Հայոց՝ որ ասի Գող Վասիլ, որ էր այր հզօր եւ պատերազմող, վասն զի առ սա եղեւ ժողովեալ մնացեալ գունդն Հայոց։

Also dying in the year 554 of the Armenian Era [A.D. 1105-1106] was the blessed patriarch Lord Grigoris, who was also called Lord Vahram. He was the son of Grigor, son of Vasak, of the Pahlawuni line. In this year there fell a pillar of the faith of the Armenians and a wall [protecting] the blessed Church in the House of the Armenians of the East. For he was a wonder worker among the Armenians. With his shining virtue he occupied his entire life with ascetic practices, abstinence, fasting, and praying, and unceasingly serving God with the singing of psalms. He renewed the order of the faith of the Armenians, and was occupied with constant translating. All the absent testaments of God he took pains to translate from Greek and Syriac and to adorn us completely [thereby]. With great solicitude and clarity, he filled the Church of Armenia with sacred Scripture. He himself was of modest deportment and had a humble heart. Beyond all this, he was extremely pious and [religiously] observant and was able to help the flock of Christ in everything, since he was well-versed and capable with regard to writings of divine grace. He resembled the first of the sages of the Armenians, I refer to Movse’s and Dawit’, for he had the head of an Athenian and a fiery tongue, and was able to make easy [understanding] the difficult pages of the Old and New Testaments of God. He was able to open the gates of divinely-inspired sources and direct the flow of the Holy Spirit into the ears of the believing people. He was an example to the orders of clergy, surpassing everyone with his educated virtue. He occupied the throne of the patriarchate for 40 years. At the time of his death, he was to be found near the great prince of the Armenians, Gogh Vasil, who was a mighty and martial man, since it was near [Vasil] that the remaining brigade of the Armenians had gathered.

Իսկ երեւեալ պատանի ոմն Գրիգորիս անուն՝ որ քուրոջ որդւոյ որդի էր Տեառն Վահրամայ, զնա յատենի կացուցանէր Տէր Գրիգորիս եւ անուանէր զնա կաթուղիկոս տանն Հայոց զկնի մահուան Տեառն Բարսեղի. եւ միջնորդ կացուցանէր զիշխանն Հայոց զՎասիլն՝ զտէրն Քեսնոյ եւ ամենայն աշխարհաց նորա։ Եւ Տէր Բարսեղ հնազանդ լեալ ամենայն հրամանաց Տեառն Գրիգորիսի եւ յայնմ օրէ էառ առ ինքն զանուանեալն կաթուղիկոս զԳրիգորիս զորդի Ապիրատին։ Եւ եղեւ ի Տրէ ամիս, յառաջին շաբաթն ամռան աղուհացիցն, յաւուր շաբաթու վախճանեցաւ սուրբ հայրապետն Տէր Գրիգորիս եւ թաղեցաւ մեծաւ հանդիսիւ ի Կարմիր վանքն մերձ ի Քեսուն. եւ Տէր Ստեփաննոս հայր վանացն արար ժողով ի վերայ գերեզմանին նորա կրօնաւորաց եւ քահանայից՝ եւ հայրապետական պատուով յղարկեաց զնա ընդ սուրբսն. եւ իշխանն Հայոց Վասիլն եւ այլ ազատագունդքն Հայոց արարին կոծ մեծ ի վերայ նորա եւ դառնակոծ արտասուօք լային առհասարակ ի վերայ նորա, վասն զի զրկեալ եղեն յայնպիսի սուրբ հայրապետէն, եւ նովաւ յիշեալ լային տունն Հայոց եւ լային զանտիրանալն իւրեանց ի յօտար աշխարհ եւ զելանելն ի հայրենի տանէն իւրեանց։

In this period there appeared a certain young lad named Grigoris who was the son of Lord Vahram’s sister. In an assembly, [the sitting Catholicos] Lord Grigoris designated him to become the [future] Catholicos of the House of the Armenians, after the death of Lord Barsegh. As an intercessor for this, [Lord Grigoris] designated the prince of the Armenians, Vasil, lord of Kesoun and all its [surrounding] lands. Lord Barsegh was obedient to all Lord Grigoris’ commands. From that day forth [Barsegh] kept with him Apirat’s son, Grigoris, the designated Catholicos. The blessed patriarch Lord Grigoris died during the first week of the summer Lent, on a Saturday, in the month of Tre’. He was buried with great ceremony at Karmir vank’, close to Kesoun. Lord Step’annos, the monastery’s abbot, convened an assemblage of clerics and priests over his grave and, by the patriarch’s order, sent him among the saints. Vasil, prince of the Armenians, and others from the brigade of the Armenian azats mourned him greatly. With bitter tears they all wept over him, as they were deprived of such a blessed patriarch. And in remembering him they also wept for the House of the Armenians, for their lordless condition in a foreign land, and their departure from the House of their fathers.

Յայսմ ամի մեռաւ սքանչելագործն եւ մեծ ճգնաւորն Մարկոս միայնակեացն, որ զամս վաթսուն եւ հինգ կայր ի խոտաճարակութեան վարս. վասն զի զհաց, եւ որ ինչ նման հացի, ոչ ճաշակեաց ի կրօնաւորութեան իւրում. եւ սա իսկ ունէր զտեսողութեան հոգի սրբոց մարգարէիցն. եւ էր ի բազմաց վկայեալ, վասն զի յամենայն աւուր տեսանէր նա զՀոգին Սուրբ. եւ էր բնակեալ ի յանջրդի լեառն մի ի Մոկացն գաւառին, որ ասի Կոնգռնակ, որ էր Ասորի Խարսինակքն՝ մերձ ի յաշխարհն Մարաշ քաղաքին. սա աղօթիւք իւրովք յերկուս տեղւոջ ջուր եհան ի յայնս սահմանին.

In this year also died the great wonder-working hermit Markos the Solitary. For 65 years he was a vegetarian, for he ate no bread or anything resembling bread during the time of his religious life. Indeed, he possessed the spiritual intuition of the blessed prophets. Many testified that he saw the Holy Spirit on a daily basis. He dwelled on a waterless mountain in Mokk’ district, called Kongr’nak, which the Assyrians call Xarsinakk’, close to the land of the city of Marash. Through his prayers he caused water to appear in two [dry] places in those parts.

Սա իսկ մարգարէացաւ ի վերայ Փռանգաց, յորժամ առին զսուրբ քաղաքն Երուսաղէմ, եթէ դարձեալ զօրանան ազգն Պարսից եւ գան սրով մինչեւ յեզր Ովկիանոս ծովուն, որ եւ տեսաք իսկ. եւ ասացաք վասն քահանայից եւ վասն ժողովրդոց, եթէ թուլանան ի հաւատոց, եւ բառնի աստուածպաշտութիւն յաշխարհէ, նուազին հաւատք եւ փակին դրունք սրբոյ Եկեղեցւոյ, խաւարին ի գործոց բարեաց, մոռանան զպատուիրանս սրբոյ Աւետարանին Քրիստոսի, ծովանան մեղք եւ չարիք ի վերայ երկրի, եւ որդիք մարդկան իբրեւ զծով ծփին ի մէջ մեղաց, մոռանան ի գործել զարդարութիւն ամենայն ազգք հաւատացելոց։ Այս սուրբ ճգնաւորս մեռաւ յայսմ ամի եւ թաղեցաւ ի վանքն, որ կոչի Կաստաղօն, մերձ ի յամուր բերդն, որ, ասի Վահկայ, ի Տօրոս լեառն։

Furthermore, when the Franks had taken the blessed city of Jerusalem, [the hermit Markos] prophesied that the nation of Persians would become strong again and that they would come with the sword as far as the shore of the Ocean [Mediterranean] Sea, something which even we saw. [Markos] said about the priests and the people that they would grow weak in the faith, that piety would disappear from the land, that the faithful would be reduced, and that the doors of the blessed Church would be closed. Good works would dim, [the people] would forget the precepts of the blessed Gospel of Christ. Sins and evils would billow forth across the country and the children of Man would navigate through sins as though swimming in the sea. All the nations of the faithful would forget to do righteousness. This blessed hermit [Markos] died in this year and was buried in the monastery called Kastagho’n, close to the secure fortress named Vahka, in the Taurus Mountains.

Յայսմ ամի զօրաժողով արարեալ Ճկրմիշ ամիրայն Մօսլայ եւ Մծբնայ՝ եւ գայր բազում զօրօք իջանէր ի դուռն քաղաքին Ուռհայոյ ի ժամանակս արտուցն։ Եւ էր զօրագլուխ զօրացն Փռանգաց՝ որ ասի Ռաջարդ, զոր էր կացուցեալ Տանգրի պահապան քաղաքին. առեալ զզօրս քաղաքին եւ անմտաբար հետեւակօք ելեալ ի պատերազմ ընդդէմ քաջ եւ պատերզամօղ զօրացն Պարսից. եւ տեսեալ նոցա զանպատրաստութիւն զօրացն Փռանգաց, բախեալ զնոսա եւ միաբան լցին ի խանդակ քաղաքին եւ ի քաղաքին դուռն մտեալ ի խանդակ քաղաքին միաբան ամենայն զօրքն Պարսից՝ եւ արարին կոտորածս արս իբրեւ չորս հարիւր եւ յիսուն. եւ քերթեալ զամենեցուն զգլուխսն տարան ի Պարսիկս. եւ եղեւ սուգ մեծ եւ յաւուր յայնմիկ ի վերայ Ուռհայոյ, վասն զի յամենայն տուն սուգ եւ աղաղակ լալոյ կայր, եւ արեամբ զարդարեալ էր ամենայն վայրք քաղաքին Ուռհայոյ. եւ դարձաւ Ճկրմիշն մեծաւ յաղթութեամբ եւ գնաց գնաց ի յաշխարհն իւր։

In this year Chokurmish, the emir of Mosul and Mtsbin [Nisibis] massed troops and came and descended with them to the gates of the city of Edessa at harvest time. The military commander of the Frankish troops, who was named Richard, had been designated by Tancred as defender of the city. [Richard] took the city’s troops and thoughtlessly emerged with infantry to fight against the brave and martial Persian troops. When they saw the lack of preparedness of the Frankish troops, they struck [and killed] them and filled the city’s moat [with their bodies]. All the Persian troops, unitedly, entered the city gates through the moat. They killed some 450 men. Beheading [the bodies], they took all the heads to the Persians. On that day there was great mourning in Edessa, as there was mourning and the sound of weeping in every house, and all places in the city of Edessa were smeared with blood. Chokurmish, in great triumph, turned and went back to his own land.

Յայսմ ամի մեռաւ կոմսն Փռանգաց Զնճիլն, որ էր ի վերայ քաղաքին Տրապօլսոյ, եւ տայր զարտաքին քաղաքն, զոր շինեաց, եւ զզօրսն իւր ի քուրորդին իւր ի Պեթրանն, որ էր այր քաջ եւ պատերազմող. այրս այս Զնճիլս, որ տարաւ ետ զզէնն Քրիստոսի Յունաց թագաւորին Ալէքսին ի Կոստանդնուպօլիս։

In this year Saint Gilles, the Frankish count, died. He [had] ruled over the city of Tripoli. He gave to his sister’s son, Bertram, the outer part of the city, which he had built, and also his troops. [Bertram] was a brave and martial man. Now this man Saint Gilles was the one who took and gave the Lance of Christ to the Byzantine emperor Alexius in Constantinople.

Յայսմ ամի քաղաքն, որ կոչի Ապլասթան, ի Ջահան գաւառն, ահագին նեղութիւնս եւ վիշտս եւ վտանգս կրեաց ի զօրացն Փռանգաց. եւ ի սաստիկ բարկութենէ անտի խորհեցան չար հասուցանել նոցա եւ արարին զյոյսն իւրեանց ի յայլազգիսն եւ գաղտաբար հանեալ մարդ եւ զդիմացի զհեծեալն ի ներքս ժողովեալ՝ եւ առ իրար միաբանեցան ազգն Հայոց եւ գնացին կլային վերայ եւ ասեն ցզօրագլուխն Փռանգաց, եթէ «Արի, առ զազգդ քո եւ գնա, եւ Աստուած ընդ քեզ»։ Եւ նորա լուեալ զայս՝ սրտմտեալ որպէս զչար գազան եւ ելեալ ի պատերազմ ի վերայ քաղաքացեացն. յայնժամ քաղաքացիքն յաղթեալ նոցա եւ կոտորեցին զնոսա առհասարակ, որ ոչ մնաց ի նոցանէ եւ ոչ մի. եւ Տէր համարեցաւ նոցա զայն արդարութիւն. եւ յաւուր յայնմիկ կոտորեցան իբրեւ ոգիք երեք հարիւր վասն չարեացն, զորս ածին ի վերայ հաւատացելոցն, զի յաւեր դարձուցին զերկիրն եւ արարին անմարդ, փշաբեր. եւ խոպան եղեւ երկիր առաջի նոցա. այգիք եւ ծառք գօսացան, եւ երեսք դաշտաց տատասկով լցան, եւ խցեալ ցամաքեցան աղբեւրք, բարձին զսէր եւ զուրախութիւն ի սիրելեաց, մատնութիւն եւ ատելութիւն տարածեցաւ ի վերայ երկրի. հատուցին զերթեւեկ յեկեղեցւոյ ի դառն չարեաց իւրեանց, եւ փակեցան դրունք տաճարին Աստուծոյ. շիջան կանթեղք ի լուսոյ, խափանեցան օրհնութիւնք Աստուծոյ ի տաճարէն Տեառն. քահանայք մատնեցան ի չար ծառայութիւնս եւ ի բանտս.

In this year the city called Aplast’an in the district of Jahan endured frightful harassment, grief, and danger from the troops of the Franks. Because of their intense anger at [the Franks, the residents of Aplast’an] planned to do them harm, placing their hopes on the foreigners. They secretly sent a man [as an emissary] and the Armenian people brought in the cavalry troops which had been stationed opposite, uniting together. Then they [all] went against the citadel, saying to the military commander of the Franks: “Now come, gather up your people and depart, and God be with you.” When the military commander [of the Franks] heard this, he became furious, like a wicked beast and arose to battle against the citizens. However, then the residents of the city conquered them completely. Not a single one was left. Some 300 [Franks] died on that day. Indeed, the Lord considered that this was justice for them, for all the evils to which the faithful had been subjected by them. For they ruined the land and depopulated it, making it bear thistles. The country became a desert before them. Vineyards and orchards dried up. The surface of the ground became covered with thistles, and fountains dried up. Friendship and joy among friends ended, while betrayal and hatred spread over the country. Traffic to the church was cut due to the evils [of the Franks], and the doors of the temple of God were shut. Light fell away from the [sacred] lanterns, while the blessings of God were obstructed in the temple of the Lord. Priests were betrayed into their evil service and into jail.

Սեղանք եւ աւազանք սրբոյ Եկեղեցւոյ փլեալ կործանեցան, եւ ծածկեալ եղեն խորհուրդ խաչի, եւ բուրումն խնկոց մոռացեալ եղեւ եւ ամենայն փառաբանութիւն Աստուծոյ արգելեալ եղեւ յամենայն գաւառն Ապլասթալին. եւ յայլ տեղիս քակեցան ժամատեղք, արհամարհեցան քահանայք, վերացաւ քննութիւն սուրբ հաւատոց, հալածեցաւ ճշմարտութիւնն, մերժեցաւ արդարութիւնն, որոշեցաւ աստուածպաշտութիւնն եւ միաբան մոռացան զդատաստանն ահեղ ատենին Քրիստոսի։ Այս այսպէս գործեցաւ ի մոլի ազգէն Փռանգաց, վասն զի փառաւոր իշխանքն եւ գլխաւորքն նոցա նոցա հատան, եւ իշխանութիւն նոցա յանարժանսն եւ յոչոքսն անկաւ եւ վասն այնորիկ յարուցին հալածանս եւ չարչարանս ի վերայ հաւատացելոցն Քրիստոսի ի ձեռն սաստիկ արծաթսիրութեանն իւրեանց։

[The Franks] demolished and wrecked the altars and basins of the blessed church. The mystery of the Cross was covered, the fragrance of incense was forgotten, and the entire glorification of God was prevented throughout all of the district of Aplast’an. In other places they pulled down chapels, [orthodox] priests were insulted, study of the holy faith was eliminated, truth was persecuted, justice was rejected, piety was proscribed, and all of them forgot the judgment of Christ’s awful tribunal. This was wrought by the fanatical nation of Franks, since [the supply of] their glorious princes and chiefs had ended. Furthermore, their power had fallen into the hands of unworthy, uncaring [people]. Consequently, persecutions and torments were stirred up against Christ’s [orthodox] faithful because of their intense love of silver.

Յայսմ ամի փլաւ սուրբ Սոփի, որ էր ի քաղաքն յՈւռհա, ի յարեւմտից կողմանէ մեծ մասն եկեղեցւոյն ի վայր անկաւ։

In this year [the church of] Saint Sophia in the city of Edessa collapsed, when a large part of the church on the western side fell down.

Յայսմ ամի երեւեալ աստղ մի գիսաւոր՝ ահաւոր, մեծ եւ զարմանալի, եւ սոսկալի երեւեալ տեսողացն՝ ի յարեւմտից կուսէ հարաւոյ կողմանէն, եւ գէսքն նորա ելից զմեծ մասն երկնից. եւ էր ի Փետրուարի ամսոյ ժԳ եւ էր յերեկոյն Տեառն ընդ առաջին եւ կացեալ զաւուրս յիսուն. եւ հիացումն գործէր տեսիլն նորա ամենայն արարածոց, վասն զի որպէս զգնացս գետոց երեւեալ լինէր գէսք նորա։ Եւ ոչ ոք լուեալ այնպիսի հրաշալի տեսիլ. եւ ասացին իմաստունքն եւ հանճարեղքն՝ եթէ Այս աստղ թագաւորի է, թագաւոր ծնանի ի յայսմ ամի, որ նա տիրէ ամենայն արարածոց, եւ հասանէ թագաւորութիւնն նորա ի ծովէ մինչեւ ի ծով, որպէս զմեծն Աղէքսանդրոս զՄակեդոնացին։

In this year appeared a comet large and wondrous and frightening to observers. [It appeared] in the southwestern part of the heavens, where its tail filled the greater portion of the sky. This happened on February 13th in the evening of the Tear’ne”ndar’aj, and [the phenomenon] lasted for 50 days. All creation looking upon it was astounded, since its tail resembled the flowing of a river. No one had ever heard tell of such a wondrous sight. The savants and wise folk said that it was a kingly star [which foretold] that a king would be born in that year who would come to rule over all creation, and whose realm would extend from sea to sea, as had the realm of the great Alexander of Macedon.

Յայսմ ամի եկին բազմութիւն զօրաց Արապկաց յԱրաբացւոց աշխարհէն՝ եւ կամէին տիրանալ Հալպայ եւ ամենայն Տաճկաց աշխարհին. էին իբրեւ բիւրս երեք։ Եւ յայնժամ յարուցեալ քաջ զօրականն Աստուծոյ Տանգրի կոմսն Անտիոքայ՝ եւ գնացեալ ի վերայ նոցա՝ եւ արար զնոսա փախստականս եւ անթիւ աւարաւ դարձաւ ի քաղաքն Անտիոք։

In this year a multitude of troops of Arabs and from the land of the Arabs arrived and wanted to rule over Aleppo and all the land of the Tachiks. There were some 30,000 of them. Then Tancred, count of Antioch, the valiant general of God, arose and went against them. He put them to flight and returned to the city of Antioch with countless loot.

Դարձեալ ի թուականութեանն Հայոց ի յամի ՇԾԵ մեռաւ Ճկրմիշ ամիրայն Մօսլայ ի ձեռաց Ջօլէ ամիրային Պարսից, վասն զի եղեւ սաստիկ պատերազմ երկոցունց կողմանցն եւ յաղթեաց Ջօլի զօրացն Ճկրմիշին. եւ հարին զնա նետիւ ի խոց մահու եւ յետ սակաւ աւուրց սատակեալ լինէր չար գազանն այն. եւ զամենայն աշխարհն տայր ի սուլտանն Խլիճ-Ասլանն, տայր եւ զՊաղտոյնն զկոմսն ի ձեռս նորա՝ զկոմսն Ուռհայոյ, վասն զի նա ունէր զՊաղտոյնն իւր ծառայ։ Եւ արար ժողով Խլիճ-Ասլան սուլտանն արեւմտից եւ գնացեալ էառ զՄօսլ եւ զՃզիրա եւ զամենայն աշխարհն նորա։

It also happened in 555 of the Armenian Era [A.D. 1106-1107] that Chokurmish, the emir of Mosul, died at the hands of Jolē [Chavli], emir of the Persians. For there had been a fierce battle between the two sides and Chavli defeated Chokurmish’s troops. They hit him with an arrow, causing a deadly wound from which, after a few days, that wicked beast perished. [Chavli] gave all of that land to Sultan Kilij-Arslan and he also gave into his hands Baldwin, count of Edessa, since he had Baldwin as his servant. Then Kilij-Arslan, sultan of the West, massed troops. He went and took Mosul, Jazira[t-ibn-’Umar], and all [of Chokurmish’s] land.

Յայսմ ամի յառաջ քան զայս գայր Խլիճ-Ասլանն բազում զօրօք ի վերայ քաղաքին Ուռհայոյ եւ կացեալ զաւուրս ինչ ի վերայ բազում պատերազմաւ՝ եւ ոչինչ կարաց առնել եւ յարուցեալ գնաց էառ զքաղաքն, որ կոչի Խառան, եւ արար զամենայն աշխարհն ընդ ձեռամբ իւրով եւ դարձաւ յաշխարհն իւր։

During the same year, before this, Kilij-Arslan came with many troops against the city of Edessa. He remained there for some days fighting many battles. However, since he was unable to accomplish anything, he arose and went, and took the city called Harran. He put all its lands under his control and then returned to his own land.

Իսկ ի թուականութեանն Հայոց ի յամի ՇԾԶ եղեւ սաստիկ պատերազմ յաշխարհին Տաճկաց ի գաւառին Մօսլայ. Խլիճ-Ասլան եւ Ջօլի ամիրայն բազում զօրօք հարան ընդ միմեանս՝ եւ եղեւ սաստիկ արեան հեղումն յերկոցունց կողմանց. եւ յաղթեաց Ջօլի զօրացն սուլտանին, եւ մնացեալ զօրքն իւր փախստական գնացին ի քաղաքն Մելտենի։ Եւ սպանաւ ի մեծ պատերազմին սուլտանն Խլիճ-Ասլանն, եւ եղեւ մահն նորա սուգ մեծ ի վերայ քրիստոնէից, զի էր այր բարի եւ քաղցր ի վերայ քրիստոնէից յամենայն կողմանց. եւ մնացեալ իւր չորս որդի տիրանային գաւառաց իւրոց։

In 556 of the Armenian Era [A.D. 1107] there was fierce fighting in the district of Mosul in the land of the Tachiks. Kilij-Arslan and Emir Chavli clashed with each other with their many troops. There was great bloodletting on both sides, but Chavli defeated the sultan’s forces, while his remaining troops fled to the city of Melitene as fugitives. In the great battle Sultan Kilij-Arslan was killed. At his death there was great mourning among Christians, for he was a good man and mild toward the Christians on all sides. The four sons who survived him ruled over his districts.

Յայսմ ամի զօրաժողով եղեալ ազգն Պարսից երկոտասան հազար եւ անցեալ ընդ Տօրոս լեառն ի գաւառն, որ կոչի Անաւարզա, եւ արար աւար զամենայն երկիրն Թորոսի՝ որդւոյ Ռուբենայ, եւ գայր անցանէր ընդ դաշտն քաղաքին Մարաշայ. եւ անթիւ բազմութեամբ հասանէր յերկիրն Գող Վասլին, ի տեղին, որ կոչի Բերդուս՝ ի սահմանս նուիրական։ Եւ լուեալ զայս իշխանն Հայոց Վասիլն, զօրաժողով արարեալ զգունդն Հայոց զօրացն եւ նոքա որպէս զարծիւս եւ կամ որպէս զկորիւն առիւծուց հասանէին ի վերայ այլազգեացն. եւ արարին սաստիկ եւ ահաւոր պատերազմ եւ մեծաւ յաղթութեամբ դարձուցին զԹուրքն ի փախուստ եւ միաբան սրով զհետ ընթացան եւ արարին անթիւ կոտորածս զնոսա եւ կալան զբազումս ի նոցանէ եւ թափեցին զամենայն առ եւ զգերութիւն։ Եւ դարձաւ իշխանն Հայոց Վասիլն եւ ամենայն ազատագունդն Հայոց մեծաւ յաղթութեամբ եւ բազում ուրախութեամբ եկեալ ի քաղաքն իւր Քեսուն՝ եւ տուեալ գոհութիւն Աստուծոյ, որ յամօթ արար զթշնամիսն խաչին Քրիստոսի։

In this year the nation of the Persians massed 12,000 troops. They crossed the Taurus Mountains descending into the district called Anazarbus, and looting the entire country of T’oros, R’uben’s [grand]son. Then he crossed the plain of the city of Marash and arrived with a countless multitude at a spot in Gogh Vasil’s country called Berdus, in the confines of Nuirakan. When Vasil, prince of the Armenians, heard about this, he assembled the brigade of the Armenians and their troops. Like eagles or lion cubs they rushed against the foreigners. They fought an intense and awful battle and, with great triumph, put the Turks to flight. They pursued them, unitedly, killing countless numbers, seizing many, and taking all their booty and captives. Then Vasil, prince of the Armenians, and the entire brigade of the Armenian gentry came to their city of Kesoun in great joy and gave thanks to God Who shamed the enemies of the Cross of Christ.

Իսկ ի հասանել թուականութեանն Հայոց ՇԾԷ դարձեալ դարձեալ կրկնապատիկ ժողով արարին ազգն Պարսից եւ արս ընտիրս լինէին իբրեւ վեց հազար՝ եւ հանդերձ սուլտանովն իւրեանց գային յաշխարհն Վալսին՝ Հայոց իշխանին, եւ քինախնդիր լինէին վասն առաջին կոտորածին, զոր կոտորեաց իշխանն Վասիլն ի Բերդուսն, եւ գազանաբար հասանէին ի սահմանս քաղաքին, որ կոչի Հարսն մսուր։ Եւ էր ժամանակ հնձոցն արտորեայցն. եւ արարին կոտորածս զվաստակաւորսն եւ հանդերձ գերութեամբ դարձան եւ իջան առ բերդին, որ ասի Հարթան։ Եւ յորժամ լուաւ իշխանն Հայոց Գող Վասիլն զգալ այլազգեացն, հասանէր զօրօք իւրովք ի վերայ նոցա հինգ հարիւր արամբք. եւ արարին սաստիկ պատերազմ քաջագունդքն Հայոց եւ ազատքն զմիմեանս յորդորէին եւ յօժարաբար քաջանային ընդդէմ Թուրքացն զօրացն.

At the start of the year 557 of the Armenian Era [A.D. 1108-1109] again the nation of Persians massed twice the troops [as on the previous occasion], and with 6,000 select men, together with their sultan, came to the land of the prince of the Armenians, Vasil. They were seeking vengeance for the prior destruction inflicted on them at Berdus by Prince Vasil. Like wild beasts they arrived at the borders of the city named Hisn-Mansur. It was the time of harvesting of crops. They killed farmers and turned back with their captives, descending to the fortress named Hart’an. When Gogh Vasil, prince of the Armenians, heard about the arrival of the foreigners, he rushed upon them with his forces of 500 men. They made fierce and enthusiastic warfare against the troops of the Turks, those valiant brigades of the Armenians and the gentry encouraging each other.

Ապլասաթ յազատ ազգէ իւր զօրօք յարձակեալ ի վերայ այլազգեացն, եւ Պետրոս քեռորդին Գող Վասլին իւր ազատօքն արիանայր, եւ Վասիլ ոմն Տղայ անուն՝ մայրենեօք յազատ ազգէ, եւ նա իւր զօրօքն բեկանէր զթեւսն զօրացն Պարսից, եւ Տիրան այր քաջ, որդի ազնուական ի մեծամեծացն Հայոց. եւ արարին պատերազմ ահաւոր քաջագունդն Հայոց եւ յաղթեցին զօրաց այլազգեացն մեծաւ յաղթութեամբ եւ արարին սաստիկ կոտորածս զնոսա եւ կալան զսուլտանն նոցա եւ զայլ բազում իշխանսն Պարսից եւ ի գերութիւն վարէին զնոսա առաջի իւրեանց։ Եւ դարձաւ իշխանն Հայոց Վասիլն մեծաւ յաղթութեամբ եւ բազում աւարաւ եւ եկեալ ի քաղաքն իւր Քեսուն՝ եւ փրկեաց զամենայն գերութիւնն, զոր առին այլազգիքն. եւ եղեւ մեծ ուրախութիւն հաւատացելոցն։

Aplasat’, who was from a line of gentry, attacked the foreigners with his troops. Petros, the sister’s son of Gogh Vasil, fought bravely along with his azats. A certain Vasil, called Tghay, who was an azat on his mother’s side, shattered the flanks of the Persian troops [as did] the brave Tiran, son of nobility, from the grandees of the Armenians. The brigade of Armenian braves waged a frightful battle and, with great triumph, defeated the troops of the foreigners. They killed many of them and also seized their sultan and many other princes of the Persians, leading them before them into captivity. Then did Vasil, prince of the Armenians, turn back in great triumph, coming to his city of Kesoun with much booty. He had rescued all those whom the foreigners had taken captive, and there was rejoicing for the [Christian] faithful.

Յայսմ ամի Ճօսլինն գնեաց ի Ջօլէ զկոմսն Ուռհայոյ զՊաղտինն երեսուն հազար դահեկանի եւ երեկ առ իշխանն Հայոց Վասիլն. եւ արար մեծ ընդունելութիւն նոցա եւ երետ սմա բազում տուրս։ Եւ գնաց Պաղտինն եւ արար ժողովս հեծելոց ի Ռապան ի քաղաք Վասլին՝ եւ կամեցաւ պատերազմել ընդ Տանգրի ընդ առն աստուածապաշտի։ Եւ արարին Պաղտինն եւ Ճօսլինն զայս ինչ գործ անօրէնութեան, զոր ոչ էր հաճելի Աստուծոյ. առաքեցին առ ամիրայն Պարսից ի Ջօլի եւ բերին իւրեանց յօգնութիւն հինգ հազար ձիաւորով եւ յարուցին սաստիկ պատերազմ ընդ Տանգրի կոմսին Անտիոքայ վասն գաւառաց իւրեանց, զոր առեալ էր Տանգրի, յորժամ էին ի գերութիւն, եւ ոչ տայր ի նոսա, եւ կամէր զնոսա Տանգրի իւր ի ճորտութիւն ածել, եւ նոքա ոչ հաւանէին նմա։ Եւ եղեւ ժողով Վասլին առ նոսա արս ութ հարիւր, եւ այլ զօրք Պածինկաց ի Հոռոմոց թագաւորէն զօրացն, որք էին ի Մսիս քաղաք. եւ եղեւ ժողով բազում։

In this year Joscelin ransomed Baldwin, count of Edessa, from Chavli, for 30,000 dahekans. He brought him to the prince of the Armenians, Vasil, who held a great reception for them and gave them many gifts. Then Baldwin went and gathered cavalry from Vasil’s city of Raban, wanting to go [to war] against that pious man, Tancred. Baldwin and Joscelin wrought this impious deed which was not pleasing to God. They sent to the Persian emir Chavli and brought [from him] for their aid 5,000 cavalry. Then they waged a fierce battle against Tancred, count of Antioch. [The cause was] their districts which Tancred had taken while they were in captivity, but did not return to them. Tancred wanted them to become his vassals, but [Baldwin and Joscelin] would not consent to this. Vasil massed 800 men for them as well as other troops of Pechenegs from the Byzantine emperor’s forces which were in the city of Mamistra. Many [troops] had assembled.

Եւ յայնժամ գայր զինուորն Քրիստոսի Տանգրի հազար ձիաւորով եւ այլ հետեւակ զօրք ընդ նմա. եւ ի սահմանսն Թլպաշարայ եղեւ սաստիկ պատերազմ Պաղտոյին եւ Տանգրէի, եւ մարտեան ընդ միմեանս ահագին եւ զարմանալի։ Իսկ զօրքն Պարսից արարին սաստիկ կոտորածս զհետեւակ զօրսն Փռանգաց ի Տանգրէի գնդէն. իսկ ի բազմանալ պատերազմին յաղթեաց Տանգրի զօրացն Պաղտունին եւ արարին փախստական զնոսա։ Եւ յայնժամ դարձաւ մեծաւ սրտմտութեամբ ի վերայ Ջօլէ եւ սուր ի գործ արկեալ՝ վարէր զնոսա սաստիկ կոտորածով. եւ մեռաւ յաւուր յայնմիկ ի դասուց քրիստոնէից ոգիք իբրեւ երկու հազար. եւ դարձաւ Տանգրի մեծաւ յաղթութեամբ եւ գնաց յԱնտիոք ի քաղաքն իւր։ Եւ Պաղտինն լինէր փախստական եւ անկանէր ի բերդն, որ ասի Արեւընդան. եւ Ճօսլինն մտանէր ի Թլպաշար ի բերդն իւր եւ զերծաւ։

Then Tancred, that soldier of Christ, came with a thousand cavalry and other infantry troops. There was a fierce battle in the confines of Tell Bashir between Baldwin and Tancred, who fought each other with frightful and astonishing [vigor]. [First,] the troops of the Persians made an intense killing of the Frankish infantry forces from Tancred’s brigade. However, as the battle progressed, Tancred’s troops defeated Baldwin’s troops, and put them to flight. Then [Tancred] turned upon Chavli with great rage and, putting swords to work, wrought a severe killing of them. Some 2,000 souls from the ranks of the Christians died on that day. Tancred, in great triumph, turned back and went to his own city of Antioch. Baldwin went as a fugitive and took refuge in the fortress named Ravendan, while Joscelin saved himself by holing up at his fortress at Tell Bashir.

Եւ յորժամ լուան զայս ի քաղաքն Ուռհա, առ հասարակ ի սուգ եւ ի տրտմութիւն մտին վասն Պաղտնին, վասն զի մեռեալ գիտացին զնա. եւ արարին ժողով յեկեղեցին ի սուրբն Յովհաննէս եւ առ պապիոսն Փռանգաց վասն միաբանութեան, զի երկնչէին, թէ դարձեալ անկանի քաղաքն ի Տանգրի եւ նա տայ զմեզ ի ձեռն Ռաջարդին. զի նա յորժամ ունէր զքաղաքն Ուռհա, բազմաց աւեր արար։ Իսկ յորժամ եկին ի մի վայր քաղաքացիքն Ահսկոյ՝ բանս խօսեցան ընդ պապիոսն եւ ասացին. «Ձեր մարդ եւ մեր թող պահեն զկլայն քաղաքին, մինչեւ մեզ տէր յայտնի»։

When they heard about this in the city of Edessa, one and all went into mourning and grieved for Baldwin, for they thought he was dead. They held a meeting about unity in the Church of Saint John with the bishop of the Franks, because they feared that again the city would fall to Tancred, who then would give us into the hands of Richard. For when [Richard] previously held the city of Edessa, he had ruined many people. When the citizens assembled in one place, they discussed [the matter and] said to the bishop: “Let your people and ours guard the city’s citadel, until it becomes clear who our lord is.”

Եւ զկնի միոյ աւուրն գայր Ճօսլինն եւ Պաղտին եւ մտանէին ի քաղաքն Ուռհա. եւ արարին վասն այն խօսիցն քննութիւնս եւ համարեցան զայն բան արատ եւ թիւրեցին զխօսքն ի չար խորհուրդս եւ բազմաց շատ աւեր ածին եւ զայլոց զանմեղաց զաչսն ի լուսոյ խաւարեցուցին։ Եւ յաւուրն յայնմիկ արարին չարաչար խրատ քրիստոնէից, վասն զի ազգն Փռանգաց դիւրաւ լսէին ամենայն չար մատնութեանն եւ յօժարութեամբ հեղումն արեան առնէին անմեղ եւ արդար արանց. եւ այնչափ յանդգնեցան՝ մինչեւ զարքեպիսկոպոսին Հայոց զՏէր Ստեփաննոսին զաչսն հանէին, զոր գիտացեալ քաղաքացեացն զանմեղութիւն նորա՝ գնեցին զնա հազար դահեկանս։

Now it happened that a day later Joscelin and Baldwin arrived and entered the city of Edessa. They held an investigation over that discussion and regarded it as punishable, and bent [the participants’] words to make their intent seem malicious. [As a result] they ruined many people and blinded the eyes of innocent people. On that day they wickedly punished the Christians, since the nation of the Franks easily listened to all the evil betrayals, and enthusiastically shed the blood of innocent and righteous people. They even dared to try to blind the bishop of the Armenians, Lord Step’annos. However, since the citizens knew him to be innocent, they ransomed him for 100,000 dahekans.

Յայսմ ամի եղեւ դառնաշունչ եւ գազան ձմերոց. եւ ի բարկութենէ օդոյն՝ հատան բազում վայրի անասունք, եւ թռչնոց կորուստ եղեն ընդ ամենայն երկիր։ Եւ երեկ ի յաշխարհն Պարսից սեաւ ձիւն եւ եղեւ այն ահաւոր նշան ի վերայ ազգին Պարսից, զոր ոչ կարացին իմաստունքն Պարսից գիտենալ։

In this year the winter was bitter and beastly. From the severity of the cold in many places animals and birds perished and were lost throughout the entire country. In the land of the Persians, black snow fell which became a frightening omen for the nation of Persians, and which the sages of the Persians could not understand.

Յայսմ ամի շարժեցաւ սաստիկ պատերազմ ի յԱրաբիա՝ որ ասի Բասրայ, որ է տուն Յոբայ. ժողովեցան ազգն Արապկաց եւ Թուրքաց եւ արարին ահագին պատերազմ ընդ միմեանս. յայնժամ զօրքն Արապկաց արիաբար եւ սաստկապէս մարտեան ընդդէմ զօրացն Պարսից եւ մեծաւ յաղթութեամբ հարին զնոսա եւ կոտորելով արարին զնոսա փախստական։ Դարձեալ արարին ժողով զօրաց զօրագլուխն Թուրքաց եւ գային ի վերայ արապիկ զօրացն՝ եւ քաջաջան պատերազմաւ արարին զնոսա փախստականս. եւ արք յիսուն հազար ի զօրացն Արապկաց եկին ի գաւառն Հալպայ քաղաքին եւ կամեցան լինել ընդ ձեռամբ Տանգրէի Անտիոքայ կոմսին. եւ կացեալ զաւուրս ինչ՝ դարձան յաշխարհն իւրեանց։

In this year severe warfare took place in Arabia, at the place called Basra, which [city] was the home of Job. The nations of the Arabs and of the Turks assembled and fought a frightful battle against each other. At that [encounter] the troops of the Arabs valiantly and fiercely fought against the troops of the Persians, striking them in great triumph, killing, and putting them to flight. Then the military commander of the Turks massed troops again. He came against the Arab forces and, through valiant battle, put them to flight. Fifty thousand men from the Arab troops came to the district of the city of Aleppo, wanting to be under the control of Tancred, count of Antioch. After remaining there a few days, they returned to their own land.

Իսկ ի թուականութեանն Հայոց յամի ՇԾԸ զօրաժողով արար կոմսն Ուռհայոյ Պաղտինն եւ Ճօսլինն կոմսն Թլպաշարայ՝ եւ գնացին ի վերայ քաղաքին Խառնայ, վասն զի զարտորայսն նոցա նոցա կերիցեն։ Եւ էր ընդ նոսա ազատ ոմն հայեցի ի զօրաց Վասլին, որդի Տաճատայ իշխանին Տարօնոյ, որ անուանէր Ապլասաթ եւ էր այր քաջ եւ պատերազմող ընտիր. սա ի Վասլէն խռովութեան աղագաւ եկեալ էր ի յՈւռհա. եւ յորժամ հասան ի դուռն քաղաքին Խառնայ, յայնժամ Ուռհայեցիքն սկսան ալափ առնել զարտորայսն. եւ զօրքն Թուրքաց յանկարծակի հասանէին ի վերայ նոցա հազար եւ հինգ հարիւր ձիաւորով եւ սպանանէին ի յՈւռհայեցւոցն մարդ հարիւր եւ յիսուն, եւ զօրքն Փռանգաց սակաւ էր եւ կամէր փախչել ի յՈւռհայ։ Յայնժամ Ապլասաթն որպէս զառիւծ գոչեաց եւ ձայն տուեալ զօրաց իւրոց՝ եւ նոքօք բեկանէր զճակատ զօրացն այլազգեաց. եւ ապա դարձաւ Փռանգն ի վերայ եւ յետս պահեցին զզօրսն Թուրքաց. եւ դարձաւ Փռանգն ի յՈւռհա, եւ Թուրքն պատերազմաւ զհետ երթայր, եւ անվնաս մտան ի քաղաքն յՈւռհա։ Եւ Ապլասաթն ոչ հաճել ի գործ Փռանգին՝ եւ դարձաւ առ Վասիլն. եւ էր խոցեալ ի բազուկն, բայց անվնաս մնաց ի մահուանէ, վասն զի երկաթն էառ զզարկն։

Now in the year 558 of the Armenian Era [A.D. 1109] Baldwin, count of Edessa, and Joscelin, count of Tell Bashir, massed troops and went against the city of Harran to seize the produce of their fields. Among them was an Armenian azat from Vasil’s troops, the son of Tachat, prince of Taro’n, named Aplasat’. He was a brave and choice fighter. He had left Vasil over some agitation and had come to Edessa. When they reached the gates of the city of Harran, and the Edessans began to seize the harvest, the forces of the Turks arrived—some 1,500 cavalry—and attacked them, and killed 150 of the Edessans. Since the troops of the Franks were few in number, they wanted to flee to Edessa. At this point Aplasat’ roared like a lion, signaled to his troops, and, with them, broke the front of the troops of the foreigners. The Franks turned back and kept the Turks back. The Franks turned to Edessa and the Turks pursued, battling them. The Franks entered Edessa unharmed. Aplasat’ was not pleased with the activities of the Franks and [re]turned to Vasil[‘s service]. He had been wounded in the forearm, but the wound was not fatal since his iron [armor] took the blow.

Յայսմ ամի առին զծովահայեաց քաղաքն, որ անուանեալ կոչի Տրապօլիս, կացեալ ի խսար զամս տասն եւ մին, նեղեալ ի սաստիկ պատերազմացն եւ յարգելական ժամանակացն, վասն զի թագաւորն Երուսաղէմի Պաղտինն եւ Բերդանն՝ ազգականն մեծ կոմսին Զնճլին՝ ունէին զնոսա ի մեծ նեղութիւն. յայնժամ կոչեն Տրապօլացիքն զՏանգրի զկոմսն Անտիոքայ եւ տան զՏրապօլիս ի ձեռս նորա։

In this year [crusaders] captured the coastal city of Tripoli after a siege lasting 11 years. [The residents] were in dire straits from the fighting and from the lengthy blockade. This was because the king of Jerusalem, Baldwin, and Bertram, a relative of the great count Saint Gilles, had put them in a bind. Then the residents of Tripoli called upon Tancred, count of Antioch, and gave Tripoli to him.

Եւ յայնժամ թագաւորն Երուսաղէմի եւ Բերդանն յարուցին պատերազմ ի վերայ Տանգրէի, վասն զի զքաղաքն նոքա ունէին ի խսարի։ Յայնժամ պատրիարգն եւ եպիսկոպոսունքն իւրեանց մտան ի մէջ նոցա եւ արարին խաղաղութիւն երկուց կողմանցն, եւ դարձաւ Տանգրի յԱնտիոք։ Իսկ թագաւորն Երուսաղէմի արար ժողովս ի վերայ Տրապօլսոյ զամենայն զծովեցի զզօրսն, եւ պատեալ զքաղաքն, զծով եւ զցամաքն, եւ արարին ի վերայ նորա ահագին պատերազմ, եւ սրով վառեցաւ քաղաքն եւ առհասարակ զամենայն քաղաքն կոտորեաց սրով, եւ լցաւ քաղաքն արեամբ. եւ առին զօրքն Փռանգաց անթիւ գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ եւ անհամար ծառայս տանէին ի յաշխարհն Փռանգաց։

At this, the king of Jerusalem and Bertram stirred up a war against Tancred, since they were besieging the city. Then the patriarch and their bishops interceded between them and made peace between the two sides, and Tancred returned to Antioch. Then the king of Jerusalem massed troops against Tripoli from all the coastal cities, surrounding the city by land and by sea and waging a frightful assault on it. The city was put to the sword and, generally, the whole city was wiped out and filled with blood. The Frankish troops took countless treasures of gold and silver, and numberless servants, and took them to the land of the Franks.

Իսկ ի գալ հասանել թուականութեանն Հայոց ի յամս ՇԾԹ կոմսն Ուռհայոյ կամեցաւ երկրորդ պատերազմ յարուցանել ի վերայ Տանգրէի։ Յայնժամ Պաղտինն եւ Ճօսլինն առ յանդգնութեան սրտից իւրեանց խորհեցան խորհուրդ, զոր ոչ վայել էր հաւատացելոց. առաքեցին ի Մօսլ քաղաք եւ կոչեցին իւրեանց յօգնութիւն ղասպասալարն Պարսից, որ կոչի Մամտուտ, այր գազան եւ հզօր պատերազմող. եւ նորա լուեալ զայս եւ յօժարութեամբ յանձին կալեալ եւ արարեալ ժողով առ ինքն զամենայն տունն Թուրքաց՝ եւ ահագին բազմութեամբ գայր հասանէր ի սահմանս քաղաքին Խառնայ. եւ արձակեաց կոչեաց զկոմսն Ուռհայոյ, զի եկեսցէ առ նա. եւ նորա զարհուրեալ ոչ իշխեաց գնալ առ այլազգին. յայնժամ գիտացեալ Մամտուտն, եթէ խաբեալ եղեւ ի նմանէ, դարձաւ ի վերայ Ուռհայոյ ի պատերազմ։ Եւ տեսեալ զայս Պաղտունին՝ եւ հանէր զՃօսլինն ի խնդիր զօրացն եւ առաքէր առ թագաւորն Երուսաղէմի, զի հասանիցէ յօգնութիւն քաղաքին Ուռհայոյ. եւ նա կայր բանակեալ ամենայն զօրօքն Փռանգաց ի վերայ քաղաքին, որ ասի Պէրութ, ի վերայ Ովկիանոս ծովուն։

At the start of the year 559 of the Armenian Era [A.D. 1110], the count of Edessa wanted to stir up warfare against Tancred for the second time. It was then that Baldwin and Joscelin, through their brazen natures, conceived a plan unworthy of believers. They sent to the city of Mosul and called to their aid the spasalar of the Persians, who was named [Sharaf ad-Din] Maudud, a mighty and savage warrior. When [Maudud] heard about this, he enthusiastically accepted. He massed by him the entire House of the Turks and came to the borders of the city of Harran with an enormous multitude. He summoned the count of Edessa to come to him; however, [the latter] was terrified and did not dare go to the foreigners. Then Maudud realized that he had been deceived by him and turned against Edessa in battle. When Baldwin saw this, he sent Joscelin to see about [more] troops and sent to the king of Jerusalem so that he would send help to the city of Edessa. [The king] was encamped with all the Frankish troops against the city called Beirut, by the Ocean [Mediterranean] Sea.

Իսկ ի վերայ այսր ամենայնի գայր հասանէր ամիրայն Մամտուտն զօրօք անհամար բազմութեամբ եւ ելից զլայնատարած դաշտն Ուռհայոյ, պատեաց առհասարակ զամենայն քաղաքն եւ ծածկեաց զլերինս եւ զբլուրս։ Եւ ժողովեցան առ նա ամենայն արեւելք, փախեաւ ամենայն գաւառն, եղեւ յանմարդ, եւ սաստիկ պատերազմաւ ահաբեկեաց զամենայն քաղաքն։ Եւ զաւուրս հարիւր կայր Ուռհա ի մեծ նեղութիւն, եւ տարակուսեալ լինէին յամենայն կողմանց, ձանձրացեալ յանդադար պատերազմացն։ Եւ սկսան ի հացէ քաղցնուլ եւ վտանգիլ, վասն զի մուտ եւ ելն արգելեալ էր ի բազմութենէ զօրացն, զի զորս ըմբռնէին՝ սպանանէին. եւ լցաւ վայրքն ի դիականցն, զորս կոտորեալ էին շուրջ զքաղաքաւն. եւ այրեաց առհասարակ զամենայն գաւառն, որ ոչ մնաց տեղի շէն եւ ոչ մի. զայս արար հրամանաւ Սուլիման արեւելից ամիրային. եւ կոտորեաց առհասարակ զամենայն դրախտնին քաղաքին, որ կայր արտաքոյ, եւ հիմն ի վեր արար զամենայն վանորայսն, որք էին ի լերինս, եւ այսպիսի օրինակաւս կայր Ուռհա ի մեծ նեղութեան։ Եւ զկնի այսր ամենայնի առաւ Պէրութ ի Տաճկաց օգնութեամբն Աստուծոյ. եւ առհասարակ զամենայն քաղաքն սրով կոտորեցին եւ լցան զօրքն Փռանգաց բազմութեամբ աւարաւ։ Եւ Ճօսլինն էր ի յառնուլն քաղաքին Պէրութայ, եւ արար Ճօսլինն ահաւոր քաջութիւնս։

Meanwhile Emir Maudud arrived with an inestimable number of troops, filling the broad plain of Edessa, generally surrounding the entire city, and covering hills and mountains. The entire East assembled by him, while the entire district fled and [the countryside] became depopulated while the entire city was terrified by the intense fighting. Edessa was in the direst straits for 100 days, with doubts on all sides and it was worn out from the endless warfare. Then [the residents] began to experience the danger of famine, since the multitude of troops blocked entrance or exit, and they killed whomever they seized. Places around the city filled up with corpses, and the entire district, generally, was set on fire. Not a single cultivated spot remained. All this was done at the command of Sulaiman, emir of the East. Generally, all the orchards outside the city were destroyed. All the monasteries in the mountains were razed to the ground. Such examples show the grave situation that Edessa was in. After all this, Beirut was taken from the Tachiks, through the aid of God. Generally, the whole city was put to the sword and the troops of the Franks filled up with a large amount of booty. Joscelin was there at the taking of the city of Beirut and displayed awesome valor.

Եւ զկնի այսր ամենայնի շարժէր զամենայն զօրսն եւ գայր յօգնութիւն քաղաքին Ուռհայոյ. գայր եւ թագաւորն Երուսաղէմի եւ Բերդանն կոմսն Տրապօլսայ, գային ամենայն զօրքն ի յԱնտիոք քաղաք առ Տանգրի եւ մեծաւ աղաչանօք հաւանեցուցանէին զնա հասանել յօգնութիւն քաղաքին Ուռհայոյ։ Եւ խաղացեալ ամենայն զօրօքն Փռանգաց եկին առ իշխանն Հայոց առ Վասիլն, եւ նա վառեաց զամենայն զօրս իւր եւ հասանէր ի Սամուսատ. գայր եւ զկնի նոցա իշխանն Հայոց Ապլղարիպն զօրօք իւրովք՝ որ նստէր ի քաղաքն, որ անուանեալ կոչի Պիր. եւ յայնժամ բազմութեամբ զօրօք իւրեանց անցին ի սահմանս քաղաքին Ուռհայոյ։

Following all this, all the [Frankish] troops came to the aid of the city of Edessa. The king of Jerusalem and Bertram, count of Tripoli, came with all their troops to Tancred in the city of Antioch. With great entreaties they convinced him to go to the aid of the city of Edessa. Then they came with all their troops to Vasil, prince of the Armenians. [Vasil] brought forth all his troops and advanced to Samosata. Following behind them was the prince of the Armenians, Aplgharip, with his troops, [he] who sat in the city named Pir. With all the multitude of their troops [the allies] advanced to the borders of the city of Edessa.

Եւ լուեալ զայս ասպասալարն Թուրքաց Մամտուտն, շարժեալ զբանակն իւր եւ իջանէր ի քաղաքն իւր ի Խառան. եւ հասան զօրքն Փռանգաց ի դուռն քաղաքին Ուռհայոյ եւ բանակս հարկանէին անդ։ Եւ ի լուսանալ միւս այլ աւուրն կազմեցան միաբան ի գործ պատերազմին, եւ հանեալ բարձրացուցին զՎարագայ սուրբ Նշանն ի վերայ գեղարդեան եւ տանէին առաջի զօրացն. եւ Թուրքն գնայր հասանէր յայնկոյս քաղաքին Խառնայ, վասն զի նենգաւորութեամբն իւրեանց տարցեն յօտար երկիր. եւ կացուցանէին ի Խառան բազում զօրս քմին. իսկ զօրագլուխքն Փռանգաց իմացան զկեղծաւորութիւն զօրացն Թուրքաց, դարձան բանակեցան ի վերայ ամուր բերդին՝ որ կոչի Շէնաւի, ի Տաճկաց սահմանին, եւ արարին ի վերայ նորա սաստիկ պատերազմ։ Եւ յայնժամ լսէ Տանգրի չար համբաւ վասն իւր ի յայլ զօրագլխացն, առեալ զզօրս իւր եւ հասանէր ի Սամուսատ՝ եւ իջեալ յեզր Եփրատայ. եւ դարձաւ ամենայն զօրքն Փռանգաց զհետ նորա։ Յայնժամ լուեալ քաղաքացիքն եւ գաւառացիքն, որ ի քաղաքն Ուռհա, ելին առհասարակ զհետ զօրացն Փռանգաց՝ մայր որդւովք իւրովք։

When Maudud, spasalar of the Turks heard about this, he moved his army and descended upon his own city of Harran.The troops of the Franks reached the gates of the city of Edessa and pitched camp there. At dawn on the third day they organized and unitedly prepared to go into battle. They took the blessed Cross of Varaga, affixed it to a lance, and led it before the troops. The Turks went to the opposite side of the city of Harran [hoping] in their treachery to draw [their enemies] into unknown territory. They also placed many troops in Harran in ambuscades. Meanwhile, the military commanders of the Franks learned about the treacherous [plans]of the Turkish forces and turned and encamped at the secure fortress named She’nawi at the border of the Tachiks’ [lands] and made ferocious warfare against it. At this point Tancred heard an evil rumor aimed at himself by the other military commanders, and so he took his troops and reached Samosata, descending to the banks of the Euphrates. All the troops of the Franks turned and followed him. When residents of the city and the district who were in the city of Edessa learned about this, one and all they emerged and followed after the Frankish troops, including mothers with their children.

Իսկ երկու Փռանգ գործեցին գործ անօրէնութեան. գնացին առ Մամտուտն եւ ուրացան զքրիստոսական հաւատսն եւ ասացին Մամտուտին՝ եթէ ամենայն բանակն Փռանգաց փախստական կան եւ երթան։ Եւ լուեալ զայս Մամտուտն՝ դարձաւ զհետ զօրացն Փռանգաց՝ եւ ի քաղաքին Ուռհայոյ դրանէն մինչեւ ի յԵփրատ գետն ելից արեամբ զերկիրն, զքաղաքացիքն եւ զգաւառացիքն.

Two Franks committed an impious deed: they went to Maudud, apostatized the Christian faith, and told Maudud that the entire army of Franks had departed and fled. When Maudud heard about this, he went in pursuit of the Frankish troops and filled with blood [the area] from the gates of the city of Edessa to the banks of the Euphrates River, including [the blood of] the residents of the city and of the district.

եւ հասաւ Մամտուտն յեզր Եփրատայ, արար անթիւ կոտորածս զգաւառացիքն եւ տունորդօք էառ զնոսա։ Իսկ Փռանգն առհաւասար անցեալ էին յայնկոյս գետոյն. եւ Թուրքն զհաւատացեալս սրախողխող արարեալ, զի անդէն բանակեալ կային որպէս զհօտս ոչխարաց, զաստուածասաստ բարկութիւնն էած ի վերայ նոցա, որ եւ Եփրատ իսկ ի յարիւն դարձաւ. եւ շատ այն էին, որ խեղդեցան ի ջուրն. մտանէին լեղորդքն եւ ջանային անցուցանել եւ ոչ կարէին. երթային ի նաւք եւ առաւել մտանէին ի նաւսն. եւ հինգ վեց նաւ ընկղմեցաւ լի մարդօք, զի ամենայն ոչ ջանայր մտանել։ Եւ յայսմ աւուր աւերեալ եղեւ ամենայն գաւառն Ուռհայոյ եւ եղեւ յանմարդ. այս էր, որ գրեցին առաջին իմաստունքն, եթէ «Վա՛յ տանն Աբգարու». իսկ զօրքն Փռանգաց, որ էին յայնկոյս գետոյն Եփրատայ, տեսանէին զայս ամենայն անցս քրիստոնէիցն եւ ոչինչ կարէին օգնել եւ լային դառնապէս. յայնժամ դարձաւ Մամտուտն մեծաւ յաղթութեամբ եւ գնաց ի Խառան, եւ անտի յառաջեաց ի յաշխարհն իւր գերութեամբ եւ անթիւ աւարաւ։

Maudud reached the banks of the Euphrates and wrought a killing of countless residents of the district and also took [many captives] with all their belongings. The Franks had completely crossed to the far side of the river. The Turks killed off the believers who were encamped there like flocks of sheep, pouring divine wrath [that was directed] upon them and, in fact, turning the Euphrates to blood. There were also many who drowned in the water. Those who could swim entered the water and attempted to swim across, but failed. There were also many more who got into boats and drowned when five or six boats full of people sank, since everyone had tried to get on board. On that day the entire district of Edessa was ruined and depopulated. It was just as the early wise men had said: “Alas for the House of Abgar.” As for the Franks’ troops who were on the other side of the Euphrates River, when they saw all that the Christians underwent, they wept bitterly since they could do nothing to help. Then Maudud turned back in great triumph and went to Harran and, from there, he went on to his own land with captives and inestimable booty.

Իսկ Սուլիման մեծ ամիրայն արեւելից կալեալ զՊալակ ամիրայն՝ կապեաց զնա երկաթի կապանօք եւ տարեալ եդ ի զնդան յԱյծեաց բերդն Տարօնոյ։ Իսկ զօրքն Փռանգաց գնացին ամօթալից յիւրաքանչիւր տեղիսն, վասն զի փոխանակ փրկութեան՝ անցումն արարին հաւատացելոցն. իսկ քաջ զօրականն Քրիստոսի Տանգրի արարեալ ժողովս եւ գնաց ի յաշխարհս Հալպայ քաղաքին՝ եւ իջեալ ի վերայ քաղաքաբերդին, որ ասի Թերեպ, եւ զբազում աւուրս կացեալ ի վերայ նորա՝ եւ սաստիկ պատերազմաւ էառ զնա եւ ոչինչ վնասեաց մարդոյ։

Now the great emir of the East, Sulaiman, seized Emir Balak, put him in iron fetters, and took and deposited him in a jail in Taro’n’s Aytseats’ fortress. The troops of the Franks went to their own places, full of disgrace since, instead of saving [people] they had been responsible for the deaths of the faithful. Meanwhile Tancred, that brave warrior of Christ, gathered [troops] and went to the land around the city of Aleppo. He descended on the fortress-city named al-Atharib and was there for many days. Through intense warfare he took it, not harming anyone.

Յայսմ ամի զօրաժողով արարին զօրքն Թուրքաց եւ մտին ի յաշխարհի Անաւարզա եւ արարին աւար զամենայն երկիրն եւ զՄարպա, իսկ մեծ իշխանն Հայոց Թորոս՝ որդի Կոստանդեայ՝ որդի Ռուբենայ ակն ածեալ ի բազմութենէ զօրացն Պարսից՝ ոչ համարձակեցաւ ելանել ի պատերազմ. եւ դարձաւ զօրքն Թուրքացն անթիւ գերութեամբ եւ աւարաւ գնաց յաշխարհն իւր։

In this year the troops of the Turks massed and entered the land of Anazarbus and ruined the entire land as well as Marpa. The great prince of the Armenians, T’oros, son of Kostand, son of R’uben, viewing the multitude of the troops of the Persians, did not dare to emerge and fight. The troops of the Turks returned to their own land with countless captives and inestimable loot.

Եւ յայսմ ամի բազում աւեր եղեւ յայնմ գաւառին. եւ դարձեալ յայսմ ամի եղեւ ահաւոր եւ սոսկալի նշան յաշխարհն Հայոց ի Վասպուրական գաւառին ի յաւուրս ձմերայնոյ ժամանակին, զի եղեւ յաւուր միում ի մթին գիշերին կտրեալ եղեւ հուր ի վերնական հաստատութենէ երկնից եւ ի բարձրութենէ անտի ցոլացեալ եղեւ եւ հարեալ զարկանէր զծովն Վասպուրականայ. եւ սաստկապէս գոչեաց ծովն եւ ցոլացեալ հարկանէր զցամաքն, եւ դողաց ծովն եւ ցամաքն ահաւոր դղրդմամբ. եւ փոխեաց ծովն զգոյն իւր ի գոյն արեան. եւ հուրն այն պատառեաց զհաստատութիւնն անդնդոց. իսկ ի յառաւօտուն տեսանէին սատակեալ զբազմութիւն ձկանց ծովուն, եւ կային կուտեալ ձկունքն առ եզերբ ծովուն որպէս զփայտակոյտս մայրեաց, եւ հոտեալ եղեն վայրքն ի սաստիկ բազմութենէն. եւ տեսանէին զցամաքային վայրքն, զի պատառեալ հերձ ի հերձ ի բազում տեղիս ահաւոր խորութեամբ, եւ ամենայն լսողքն զարմանային։

In this year there were many destructions in this district. In the same year, in wintertime, there occurred a frightful and terrifying omen in the land of the Armenians in the district of Vaspurakan. For on one day, in the dark of night, fire cut through the heavenly firmament, fell, and struck the Sea of Vaspurakan. That sea roared violently [from the impact] and [its waters] hit the [surrounding] land. The sea and the land shook with frightful violence, while the sea turned from its [usual] color to blood red. That fire tore the firmament apart. The following day [people] observed that a multitude of the sea’s fish had perished and that the fish were heaped up on the shores of the sea like piles of lumber. The place [came to] stink from the great mass [of dead fish]. Moreover, they saw that the earth had been torn apart in many places to an incredible depth. Everyone hearing about this was astonished.

Դարձեալ եղեւ ի թուականութեանն Հայոց յամի ՇԿ գայր խաղայր Մամտուտն բազմութեամբ զօրօքն Թուրքաց՝ եւ հասանէր ի վերայ ամուր բերդին, որ կոչէր Թլկուրան, եւ արար պատերազմ ի վերայ նորա. եւ բերդացիքն ետուն առ վտանգին զբերդն ի ձեռս Մամտուտին. եւ կային ի բերդն քառասուն Փռանգ. առեալ զնոսա եւ կոտորեաց սրով, առեալ եւ զԳօտէթիլն՝ եւ գայր իջանէր ի Շէնաւ առ ամիրայն Արապկաց, որ ասէին Մնի.

Also [occurring] in the year 560 of the Armenian Era [A.D. 1111], Maudud came with a multitude of Turkish troops and went against the secure fortress called T’lkuran. He battled against it and the residents of the fortress, because of the danger, gave the fortress into Maudud’s hands. Forty Franks were in that fortress, whom [Maudud] seized and killed with the sword. Then he captured Go’te’t’il and then came and descended on She’naw by the emir of the Arabs, who was named Mni.

Եւ յարուցեալ իջանէր ի գաւառն Ուռհայոյ ի բերդն, որ կոչի Ջուլման. եւ ժողովեցան առ նա ժողովք բազումք։ Յայնժամ գայր առ նա մեծ ամիրայն բազում զօրօք, որ ասի Ահմատիլ, որ էր մեծ ամիրայ, Սուլման արեւելից ամիրայն, գայր եւ որդին Բուրսուխին՝ եւ հասանէին միաբան ի վերայ Ուռհայոյ. եւ կացեալ զսակաւ աւուրս՝ գնացին ի Սրուճ քաղաք. եւ անցանէին ընդ գետն Եփրատ եւ գային միաբան ի վերայ ամուր բերդին Թլպաշարայ. եւ լինէր յայնժամ ի բերդն կոմսն Փռանգաց Ճօսլինն, որ էր այր քաջ եւ հզօր պատերազմող. իսկ բազմութիւն զօրացն Թուրքաց բազում գունդս պատերազմաց արկանէին ի վերայ բերդին, եւ ոչինչ կարացին առնել։ Յայնժամ ամիրայն Պարսից Ահմատիլն լուեալ էր յառաջագոյն զքաջութիւն Ճօսլին, արար սէր միաբանութեան ընդ նմա՝ եւ եղեն եղբարք միմեանց։ Եւ յարուցեալ Մամտուտն ամենայն զօրօքն Պարսից գնայր ի վերայ Անտիոքայ եւ իջանէր ի տեղին, որ կոչի Շիզար. իսկ Տանդրի արարեալ ժողով զամենայն ազգն Փռանգաց. գայր եւ առ նա թագաւորն Երուսաղէմի Պաղտինն եւ Բերդրան կոմսն Տրապօլսայ, Պաղտոյին կոմսն Ուռհայոյ. եւ ի Շիզարն իջան երկոքեան բանակն հանդէպ միմեանց, եւ ոչ արարին պատերազմ. դարձաւ Մամտուտն եւ գաղտագնաց լինէր յաշխարհն իւր, եւ զօրքն Փռանգաց գնացին խաղաղութեամբ յաշխարհն իւրեանց։

Then [Maudud] arose and descended on the district of Edessa, on the fortress called Julman. A large mass [of troops] assembled by him. Coming to him were: the great emir named Ahmadil [who was] an important emir with many troops, and Sulaiman, emir of the East, [who came] with his son Bursuq. They arrived and went against Edessa together. After remaining there for a few days, they went against the city named Saruj, and crossed the Euphrates River, going in unison against the fortress of Tell Bashir. At this time Joscelin, a brave and mighty military man, was located in that very fortress. Meanwhile, the multitude of Turkish troops in many fighting brigades attacked the fortress, but were unable to accomplish anything. Then Ahmad, [an] emir of the Persians, who previously had heard about Joscelin’s bravery, made peace with him and they became each other’s brothers. Emir Mahdud arose with all the troops of the Persians and went against Antioch, descending on a place called Shaizar. Tancred assembled the entire Frankish nation. Baldwin, king of Jerusalem, and Bertram, count of Tripoli, and Baldwin, count of Edessa, came to him. The two armies descended on Shaizar and faced each other. However, they did not fight. Maudud secretly turned about and went to his own land, while the troops of the Franks peacefully went to their own lands.

Յայսմ ժամանակիս սատակեալ լինէր Սուլիման ամիրայն արեւելից՝ ի ճանապարհին յանկարծամահ եղեալ արժանաւոր սատակմամբ ի Տեառնէ, վասն զի արար բազում աւերս եւ կոտորածս ի գաւառս Ուռհայոյ։

In this period Sulaiman, emir of the East, perished suddenly while on the road. It was a fitting death caused by the Lord, since [Sulaiman] had wrought much destruction and killing in the district of Edessa.

Յայսմ ամի եղեւ վրէժխնդրութիւն յԱստուծոյ անմեղ արեան Գագկայ Շահնշահի՝ որդւոյ Աշոտոյ Բագրատունւոյ, ի ձեռն առն հզօրի մեծ իշխանին Հայոց Թորոսի՝ որդւոյ Կոստանդի՝ որդւոյ Ռուբենայ։ Արդ ի յաւուրս Թորոսի էին սպանողքն Գագկայ արքային Հայոց ի բերդն, որ անուանեալ կոչի Կնդռօսկաւիս, ահաւոր ամրութեամբ բարձրացեալ՝ անպարտելի յամենայն կողմանց. եւ որդիքն Մանդալէի դեռ եւս կենդանի էին երեք եղբարքն, եւ մին ի նոցանէ ունէր ընդ Թորոս միաբանութիւն վասն խնամութեան, եւ յաղագս այսորիկ խոստացեալ էին տալ զբերդն ի Թորոս, վասն զի սահմանակից էր գաւառին նորա մերձ ի յերկիրն, որ կոչի Ձկնջուր, լեռնահայեաց Գամրաց աշխարհին։ Յայսմ ամի յարուցեալ իշխանն Հայոց եւ սկսաւ ինչ զօրօք գնաց առ նոսա սիրոյ աղագաւ՝ եւ իջեալ առ սահմանսն յայն՝ յղեաց առ նոսա եւ ծանուցանէր նոցա զգալն իւր. յայնժամ մի ոմն ի սպանողացն առեալ ընծայս եւ գայր առ Թորոսն. եւ նա մեծարեաց զնա. եւ նա հանեալ դանակ մի ծանրագին եւ հանդերձ մի՝ դնէր առաջի Թորոսի. կերան եւ արբին. յայնժամ ասէր ցնա Թորոս՝ եթէ «Առ իս խոստումն կայ ձեր վասն բերդին, տուք յիս, եւ զամենայն գաւառս իմ առէք ձեզ տեղի, զոր եւ կամիք»։ Եւ նորա ստեալ զառաջասացեալսն եւ ասէր ցիշխանն Հայոց, եթէ «Ոչ կարեմք տալ զբերդն, վասն զի մեր հայրենիք է եւ ազգի տեղիք»։ Եւ իբրեւ գիտաց Թորոս, եթէ խաբեցաւ ի նոցանէ, տայր զբերեալ նուէրսն յինքն եւ սրտմտեալ ասէր. «Արի եւ գնա ի տուն քո, եւ յայսմ հետէ պատրաստ եղերուք յինէն»։

In this year God avenged the innocent blood of Gagik, the shahanshah, son of Ashot Bagratuni, by means of the great and mighty prince of the Armenians, T’oros, son of Kostand, son of R’uben. Now it came about that in T’oros’ day the murderers of Gagik, king of the Armenians, were located in the fortress named Kndr’o’sakan, which was a lofty fortress with terrific security, impregnable on all sides. [The murderers] were the sons of Mandale’, three brothers, who were still alive. One of them had an alliance with T’oros based on [marriage] ties. For this reason, they had promised to give the fortress to T’oros, since it bordered on his district, close to the country called Dzknjur, in the mountains of the land of Cappadocia. In this year the prince of the Armenians arose and, with a few troops, went to [visit] them out of friendship. He descended into those parts and sent to them, notifying them of his arrival. Then one of the murderers took gifts and came to T’oros, who exalted him. [One of the murderers] brought forth and gave to T’oros an expensive knife and garment. Then they ate and drank, during which time T’oros said to him: “Give me the fortress which you promised and I will give you whichever place you choose, within all my districts.” [This man], lying about what had been spoken of previously, told the prince of the Armenians that: “I cannot give that fortress, since it is our patrimony and family property.” At this point, T’oros, when he realized that he had been deceived by them, had the gifts given to him brought forth and said, furiously: “Take [these gifts] and go to your home, and from here on watch out for me.”

Եւ յարուցեալ աստուածասպանին՝ դարձաւ ի տուն իւր. դարձաւ եւ Թորոս դիմօք ի տուն առաջի աչաց նորա։ Եւ իբրեւ գնաց սպանողն եւ եղեւ աներեւոյթ, դարձաւ Թորոսն զօրօքն եւ ի գիշերին հասանէր ի վերայ բերդին՝ եւ դարանակալ առնէր զհետեւակ զօրսն եւ ձիաւորովն հեռանայր յագարակսն՝ կամեցաւ ասպատակ առնել զերկիրն։ Իսկ ի լուսանալ առաւօտուն ելանէին ի փայտէ բերդացիքն եւ հանդիպեցան ի վերայ քմնին, եւ յորժամ տեսին՝ եղեն փախստական։ Եւ յարուցեալ զօրացն Թորոսի՝ ընթանային ընդ զառ ի վեր բերդին. եւ յորժամ տեսին բերդացիքն, փակեցաւ դուռն բերդին, եւ նոքա արտաքոյ կալան զդուռն եւ սկսան պատերազմել, եւ կրակ հարկանէին ընդ ցուեաց բերդին, եւ նա յոյժ բորբոքեցաւ։ Եւ յորժամ տեսին բնակիչքն՝ բացեալ յայլ կողմանէ դուռն եւ ելեալ փախեան. եւ զօրքն Թորոսի առին զբերդն եւ կալան զփախստականսն եւ հասեալ պատմեցին Թորոսի. եւ նա յոյժ հիանայր եւ գայր մեծաւ ուրախութեամբ ի բերդն ի Կոնդռօսկաւիս։ Եւ յորժամ մտաւ ի բերդն, սկսաւ քննութիւն առնել գանձատան նոցա, վասն զի ամենայն գաւառին ոսկի եւ արծաթ անդ ի պահեստի էր ժողովեալ. եւ ասէր Թորոս ցՄանդալէի որդիքն, եթէ «Բերէք առ իս զԳագկայ թուրն եւ զհանդերձն Հայոց թագաւորին»։ Եւ նոքա բերին. եւ տեսեալ Թորոսի ելաց դառնապէս, լային եւ ամենայն զօրքն։ Եւ յայնժամ հրամայեաց Թորոս ցուցանել զգանձսն իւրեանց, եւ նոքա պնդեալ ոչ գային ի խոստ, եւ սկսան ի խոշտանգանս արկանել զնոսա.